Elementy terapii logopedycznej w pracy z dzieckiem z dyspraksją

Nasz mózg potrzebuje wielu informacji do planowania ruchu, tak, by najpierw powstał pomysł – idea zadania, następnie sposób osiągnięcia celu i wreszcie wykonanie zadania. Wszystkie z tych procesów mogą ulec zaburzeniu lub tylko jeden z nich. Dzieci z dyspraksją muszą ciągle myśleć, jak zaplanować jakiś ruch, co ogranicza ich sprawność i tempo uczenia się nowych zadań oraz precyzyjne ich wykonanie (Przyrowski, 2001). Od pięcio/sześciolatka, który ma problemy w zakresie planowania ruchu, koordynacji, równowagi oraz problemy z obniżonym napięciem mięśniowym, zaburzona u niego jest orientacja przestrzenna i schemat ciała, co pośrednio wpływa na problemy z logicznym myśleniem i problemy z mową, każda nowo nauczona rzecz wymaga dużo większego wkładu pracy, niż od jego rówieśników.
Terapia logopedyczna w tym przypadku jest niewątpliwie integralną częścią terapii ruchowej i powinna zawierać jej elementy. Zajęcia ruchowe, które z powodzeniem może wprowadzać logopeda powinny być tak dobrane, aby rozwijać schemat ciała i świadomość przestrzenną.
Zasadne w pracy z dzieckiem w wieku przedszkolnym jest wykorzystanie pewnych elementów z metody Weroniki Sherborne „Ruch rozwijający” (Bogdanowicz, 1997). W ramach zajęć terapii logopedycznej przeprowadzić można następujące ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała:
o wyczuwanie brzucha, pleców, pośladków: leżenie na plecach; leżenie na brzuchu; ślizganie się w kółko na brzuchu, to samo – na plecach; siedząc – przyciąganie kolejno nóg (ręce oparte wzdłuż boków); siedząc: a) kręcenie się w kółko na pośladkach,
b) przewrót na plecy; siedząc – przyciąganie kolan, chowanie głowy; rozprostowywanie się do pozycji leżącej; czołganie się na brzuchu do przodu, z wyciąganiem i zginaniem na przemian rąk i nóg; czołganie się na plecach do przodu z wyciąganiem i zginaniem na przemian rąk i nóg.
o wyczuwanie nóg i rąk: wyczuwanie kolan – siedząc: podciąganie kolan do siadu skulnego, pchanie kolan do siadu prostego (pokonując opór); w siadzie prostym – rozcieranie
i poklepywanie kolan, maszerowanie i bieganie z podnoszeniem wysoko kolan; wyczuwanie nóg (w ruchu): chodzenie, bieganie na „sztywnych” nogach, chodzenie, bieganie na miękkich („gumowych”) nogach; wyczuwanie nóg – siedząc (nogi wyprostowane): dotykanie palcami stóp podłogi, uderzanie o podłogę piętami, uderzanie o podłogę całą stopą (szybko i wolno); wyczuwanie łokci – siedząc (kolana zgięte): dotykanie łokciami kolan, dotykanie prawym łokciem lewego kolana
i odwrotnie.
o wyczuwanie twarzy – siedzenie w kole: wytrzeszczanie oczu („duże oczy”) i mrużenie oczu, zabawne miny; wyczuwanie całego ciała: leżenie na plecach, turlanie się (mięśnie naprężone i rozluźnione), leżenie z rękami wzdłuż ciała (napinanie i rozluźnianie mięśni).
Wskazane są ćwiczenia oddechowe usprawniające aparat oddechowy: wdech nosem, wydech ustami; wdech jedną dziurką, wydech drugą dziurką; różnicowanie faz oddechowych; pogłębianie oddechu i wzmacnianie wydechu; wydłużanie wydechu, przykłady: dmuchanie na kłębuszki z waty, piłeczki, papierki, świeczkę, bańki mydlane, nadmuchiwanie baloników.
Obok ćwiczeń oddechowych, ćwiczenia fonacyjne, usprawniające mięśnie gardła: modulowanie siły głosu i wysokości głosu, przykłady to: naśladowanie mruczenia (mmmmm), wyśpiewywanie samogłosek ( a, o, u, i, y , e), powtarzanie sylab ( ma, me, mo, mu, my ...itp.).
Usprawnianie motoryki narządów mowy: ćwiczenia żuchwy, ćwiczenia warg
i policzków, ćwiczenia języka, ćwiczenia podniebienia miękkiego. Przykłady: otwieranie
i zamykanie ust, wysuwanie i chowanie języka, oblizywanie warg, opuszczanie i unoszenie żuchwy, wysuwanie warg, parskanie, ziewanie, przełykanie śliny, mlaskanie językiem, zagryzanie zębami raz górną wargę, a następnie dolną, dotykanie czubkiem języka na zmianę dolnych i górnych zębów przy silnie opuszczonej dolnej szczęce, wysuwanie języka
na zmianę raz na brodę, następnie pod nos (przy możliwie opuszczonej dolnej szczęce), unoszenie czubka języka do wałka dziąsłowego (za górne zęby).
Aby poprawić gryzienie, żucie, picie oraz połykanie, a dalszej perspektywie artykulację, proponuję masaże zewnętrznej strony przełyku, policzków, podniebienia, wędzidełka, dziąseł, języka i warg w formie głaskania, ugniatania palcami (punktowo lub ruchami okrężnymi), rozcierania i delikatnego oklepywania końcami palców.
Celem dostarczania dziecku bodźców kontrastowych masaż twarzy palcami można zastąpić różnymi materiałami, np. przy pomocy piórka, miękkiej flanelki, gąbki, jedwabiu, delikatnej szczoteczki, wełny, pędzli, lub plastikowej łyżeczki. Pomocny może być również punktowy masaż wibracyjny. W przypadku masaży twarzy przy pomocy urządzenia elektrycznego (np. stymulator logopedyczny) nie stosujemy go u dzieci ze zdiagnozowaną padaczką.
W celu zmniejszenia wrażliwości śluzówek jamy ustnej, możemy stosować inne rodzaje bodźców, np. smakowe albo termiczne. Masaż z zastosowaniem bodźców termicznych: ciepło – zimno. Naprzemienne przykładanie np. ciepłej butelki, termoforu z ciepłą wodą, gazy moczonej i odsączonej z ciepłej wody, a dla odmiany wrażeń czuciowych zimnej butelki, zimnej metalowej płytki, gazy moczonej i odsączanej z zimnej wody, itp. Jednym z najprostszych sposobów stymulacji oralnej jest ćwiczenie polegające na podawaniu dziecku odrobiny substancji o bardzo wyraźnym smaku (stymulacja smakowa), np. sok z cytryny, miód, dżem, sól, cukier, czekolada w kremie, soki owocowe o różnej konsystencji, itd. Należy zawsze mówić dziecku nazwę podawanej substancji, nauczy się je rozpoznawać nie tylko smakowo, przyswoi sobie także nazwy, a na ich brzmienie będzie gotowe
na właściwą dla danej substancji reakcję.
Ćwiczenia wrażliwości słuchowej: różnicowanie dźwięków nie wchodzących w skład mowy ludzkiej, różnicowanie dźwięków (bębenek, gwizdek), wysłuchiwanie i różnicowanie odmiennych od siebie odgłosów (chrapanie i dzwonienie pęku kluczy, zamykanie okna
i kaszel itp.), rozpoznawanie różnych rzeczy zamkniętych w pudełku ( groch, kamyki, piasek), toczenie piłki i kamyka po podłodze i wysłuchiwanie jaki przedmiot wydał dźwięk, szukanie ukrytego, dzwoniącego budzika. Różnicowanie dźwięków mowy ludzkiej, ćwiczenia słuchu fonematycznego: różnicowanie słów podobnie brzmiących (opozycje fonematyczne), wskazywanie obrazków po usłyszeniu ich nazw, przykłady par obrazków: czapka-żabka, bucik-budzik; różnicowanie takich samych sylab w szeregu różnych lub o podobnym brzmieniu np. pa, ga, da – dziecko sygnalizuje moment usłyszenia żądanej sylaby; powtarzanie par słów opozycyjnych np. pary-bary- nazywanie wskazywanych przedmiotów, obrazków; powtarzanie wyrazów łatwych i trudniejszych fonetycznie i znaczeniowo; powtarzanie krótkich i dłuższych zdań; powtarzanie ciągów cyfr; rymowanki. Utrwalenie pamięciowych mechanizmów mowy tzw. ciągów słownych: nauka dni tygodnia, miesięcy, godzin, pór roku.
Niezbędny w korygowaniu zaburzeń czuciowo-ruchowych i wyrównywaniu opóźnień rozwojowych w sferze percepcji wzrokowej jest program rozwijający percepcję wzrokową Frostig. Najlepiej zacząć od Poziomu podstawowego: wzory i obrazki. Zanim jednak przystąpi się do wykonywania ćwiczeń zawartych w zeszycie ćwiczeń, powinno się wykonywać z dzieckiem przez pewien czas różnego rodzaju ćwiczenia wstępne, które przygotują do ćwiczeń zasadniczych:
o świadomość własnego ciała, (propozycje ćwiczeń zostały już opisane powyżej), interesujące propozycje Frostig to: zabawy z wykorzystaniem lustra, zabawę „żywe posągi”;
o oglądanie obrazków (oglądanie i opisywanie prostych obrazków, układanie na ich podstawie krótkich historyjek, układanie historyjek z pojedynczych obrazków ułożonych w przypadkowym porządku);
o odgrywanie scenek (kupowanie czegoś w sklepie, podróż pociągiem);
o koordynacja wzrokowo-ruchowa (zabawy manipulacyjne, jak: wycinanie, naklejanie, wodzenie palcem, manipulowanie i konstruowanie, nawlekanie koralików; zabawy lokomocyjne, np. zabawa w chowanego, zabawa samochodami);
o spostrzeganie figury i tła (zabawy kształtujące umiejętność rozróżniania bodźców, np. zabawa w detektywa; sortowanie);
o stałość spostrzegania (wyszukiwanie i sortowanie przedmiotów: wskazywanie przedmiotów różniących się rozmiarami, sortowanie przedmiotów ze względu na ich wielkość, znajdowanie przedmiotów o takim samym kształcie, sortowanie przedmiotów ze względu na ich kształt);
o rozpoznawanie obrazków;
o spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni (zabawa, np. bieg z przeszkodami; układanie klocków). Ważne, by dziecko nazywało wykonaną czynność, np. na krześle, obok drzwi.
Ćwiczenia rozwijające mowę i wzbogacające słownik: uściślanie rozumienia znaczenia pojedynczych wyrazów określających nazwy zwierząt, roślin, przedmiotów, części ciała, barwy, stosunków przestrzennych, liczb; uściślenie rozumienia zdań, w tym określeń czynności, zachodzących związków logicznych. Słuchanie treści opowiadań podawanych ustnie lub w połączeniu z materiałem konkretnym; powtarzanie wyrazów, krótkich zdań, opowiadań po innej osobie; nazywanie przedmiotów, cech, czynności, kolorów, części ciała
u siebie i osoby naprzeciw, na ilustracjach i w otaczającej rzeczywistości; układanie zdań
z podanymi wyrazami; wymienianie jak największej liczby wyrazów, zaczynających się na określoną głoskę, sylabę, nazw zwierząt itp.; opowiadanie treści obrazków, ilustracji, historyjek obrazkowych; próby samodzielnego, zrozumiałego wypowiadania się: opowiadanie różnych zdarzeń, relacjonowanie własnych przeżyć, oglądanych filmów, bajek, przeczytanych książek itp.
W przypadku przedszkolaka z dyspraksją należy koncentrować się na nauce prowadzenia dialogu, w tym celu nawiązywać swobodne rozmowy, opowiadać i czytać wierszyki i bajki, opowiadać treści obrazków. Dobrym sposobem jest również aktywizowanie dziecka do życia społecznego poprzez zabawę, piosenki, inscenizacje.
Dla pięcio/sześcioletniego dziecka z dyspraksją ważne jest kształtowanie funkcji psychomotorycznych w sposób jak najbardziej wszechstronny, dlatego w terapię takiego dziecka proponuję wpleść pewne elementy (ćwiczenia ruchowo – słuchowo – wzrokowe) metody dobrego startu. Ćwiczenia rozwijają percepcję wzrokową (analiza i synteza wzrokowa) poprzez analizowanie elementów wzoru i syntetyzowanie ich w czasie odtwarzania. Usprawniają motorykę kończyn: precyzję i koordynację ruchów (współdziałanie ręki i nogi). Ćwiczą też pamięć wzrokową, gdy dzieci odtwarzają z pamięci wzory graficzne o trudnej strukturze. Kształcą orientacje przestrzenną ze względu na konieczność reprodukowania wzorów zlokalizowanych w przestrzeni. Ze względu na udział elementu muzycznego i rytmicznego rozwijają percepcję słuchową, poczucie rytmu, zatem aktywizują czynność analizatora słuchowego (Bogdanowicz, 1985).
Przykładowe zabawy i ćwiczenia:
o różne sposoby powitania, np. poprzez podanie rąk, salutowanie, powitanie paluszków, czyli zestawienie odpowiadających sobie palców prawej i lewej ręki lub dwóch witających się osób;
o zabawy paluszkowe: idzie rak, idzie kominiarz po drabinie, kosi, kosi łapki;
o rytmiczne ćwiczenia pięści, dłoni, palców na wałeczkach z piaskiem;
o ćwiczenia orientacyjno – porządkowe: marsz przy muzyce, ćwiczenia o charakterze "musztry”, takie jak przyjmowanie postawy baczność, spocznij, z wysunięciem nogi, zwrot w lewo, ćwiczenia orientacji w lewej i prawej stronie ciała;
o próby samodzielnego odtwarzania ruchem rytmu piosenki lub dobierania wzoru
do piosenki;
o utrwalanie wzoru i jego powiązania z piosenką – wodzenie palcem po wzorze:
w powietrzu - ręką, na podłodze – nogą, na powierzchni stołu lub podłogi – palcem,
na tackach z piaskiem – palcem, na kartce papieru z bloku rysunkowego - pędzlem, ołówkiem, kredą lub w zeszycie bez liniatury – ołówkiem, w liniaturze zeszytu
– ołówkiem.


Bibliografia
* Bogdanowicz M., Kisiel B., Przasnyska M.: Metoda Weroniki Sherborne w terapii
i wspomaganiu rozwoju dziecka, WSiP, Warszawa 1997.
* Bogdanowicz M., : Metoda dobrego startu, WSiP, Warszawa 1985.
* Maas V.F.: Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej, WSiP, Warszawa 1998.
* Przyrowski Z.: Podstawy diagnozy i terapii integracji sensorycznej [W:] Szmigl Cz. (red.) Podstawy diagnostyki i rehabilitacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, AWF, Kraków 2001.
* Stecko E.: Wczesne rozpoznawanie i leczenie zaburzeń mowy. Wydawnictwo Polskiej Fundacji Zaburzeń Mowy, Lublin 1991.