Praca opiekuńczo - wychowawcza z dzieckiem nadpobudliwym i agresywnym

Nadpobudliwość psychoruchowa to zespół cech zachowania, który dotyczy czynności psychicznych i motorycznych. Występuje w postaci wzmożonego pobudzenia ruchowego, nadmiernej reaktywności emocjonalnej oraz specyficznych zaburzeń funkcji poznawczych (H. Nartowska, 1972, 1976).

Przyczyny występowania nadpobudliwości to: uszkodzenia centralnego układu nerwowego oraz czynniki środowiskowe takie jak: zła atmosfera domu – niespokojna pełna napięć, konfliktów, nieprawidłowe metody wychowawcze – zbytni rygor, kary cielesne lub psychiczne, połączone z niekonsekwencją.

Jak zachowuje się dziecko nadpobudliwe psychoruchowe?

Według H. Nartowskiej dziecko takie cechuje nadmierna ruchliwość. Dziecko bezustannie się kręci, wierci, zmienia pozycję, wstaje, siada, chodzi, wykonuje wiele ruchów najczęściej zbytecznych (coś skubie, zniszczy, zgniecie, obgryza paznokcie). Stale manipuluje przedmiotami, które ma w zasięgu rąk. Bardzo trudno znosi momenty, gdy musi na coś czekać, gdy nie ma konkretnego zajęcia. Także w czynnościach orientacyjno – poznawczych widoczna jest nadpobudliwość. Wzmożony odruch orientacyjny powoduje, że wszystkie nawet najsłabsze bodźce zwracają i przyciągają uwagę dziecka. Dziecko ma problemy z koncentracją, z brakiem selektywności uwagi. Dzieci nadpobudliwe są mało wytrwałe, szybko się męczą, mają wahania mobilizacji psychologicznej. Konsekwencją tych zaburzeń jest roztrzepanie, zapominanie, chaotyczność, słaba organizacja działania. Dziecko takie często przerywa zadanie, przy najmniejszej trudności nie doprowadza pracy do końca. Niechętnie zajmuje się jedną i tą samą czynnością przez dłuższy czas.
Kolejny typowy objaw to nadmierna pobudliwość emocjonalna. Reakcje są niewspółmierne do bodźca. Są gwałtowne. Dzieci te cechuje drażliwość, agresywność lub też płaczliwość i lękliwość. Mają zmienne nastroje, łatwo wybuchają płaczem, nie chcą wykonywać poleceń dorosłych, a w stosunku do rówieśników są konfliktowe i agresywne. Ich reakcje są krótkotrwałe, szybko mijają i ustępują miejsca np. radości czy śmiechowi.

Objawy nadpobudliwości psychoruchowej mogą występować w zespołach. H. Nartowska wyróżnia je ze względu na dominowanie jednego typu objawów.

I grupa objawów – dzieci nadmiernie ruchliwe. Są ekspansywne w działaniu, aktywne i chętne do pracy. Często zmieniają przedmiot zainteresowania.

II grupa – dzieci, u których głównym objawem jest niepokój ruchowy, drobne ruchy manipulacyjne w obrębie własnego ciała. Cechuje je nasilona emocjonalność. W sytuacjach napięcia emocjonalnego wzrasta ich niepokój ruchowy.

III grupa – dzieci o nasilonych objawach nadpobudliwości emocjonalnej, są kłótliwe, płaczliwe, łatwo się obrażają, złoszczą, są konfliktowe.

IV grupa – dzieci u których nadpobudliwość objawia się we wszystkich omawianych zakresach. Sprawiają one szczególnie wiele problemów wychowawczych.

Jak powinna więc wyglądać praca opiekuńczo – wychowawcza z takim dzieckiem?

Konieczne jest zabezpieczenie dziecku możliwości uprawiania sportu (pływanie, bieganie, piłka nożna i inne). Po treningu dziecko będzie spokojniejsze. Zmniejszy to na pewno teksty stałego upominania dziecka (nie skacz, nie wierć się, nie kop nogą, siedź spokojnie, nie biegaj, nie krzycz).
Nie wolno na siłę przełamywać uporu. Układ nerwowy dziecka nadpobudliwego ma mniejszą odporność. Wszelkie drastyczne środki wychowawcze – kary fizyczne, izolacja w zamknięciu, agresja słowna dorosłych, krzyki i długie dyskusje wzmagają pobudliwość układu nerwowego i doprowadzają do nasilenia objawów. Bardzo ważne jest pilnowanie, aby dziecko nadpobudliwe doprowadzało czynność do końca. A więc stopniować trudność i długość zadania, doceniać efekt poszczególnych kroków i pilnować, aby w otoczeniu dziecka, gdy pracuje był porządek. Dziecko nadpobudliwe wymaga większej kontroli ze strony wychowawcy, opiekuna niż inne dzieci, trzeba co jakiś czas sprawdzać co robi, jak organizuje sobie czas, a w razie konieczności pomóc.
Ważna jest też pomoc w nauce takiemu dziecku. Szczególnej opieki wymaga odrabianie lekcji. Dziecko nadpobudliwe pozostawione samo sobie pracuje chaotycznie, niesystematycznie, w bałaganie, szybko się męczy i zniechęca.

Należy więc przestrzegać pewnych zasad:

- po szkole zapewnić dziecku możliwość odpoczynku,
- dziecko powinno zawsze odrabiać lekcje o stałych porach dnia,
- dziecko powinno mieć stałe miejsce do nauki, swoje,
- dziecko powinno pracować z przerwami, krótko ale często i systematycznie,
- krytykować należy tylko konkretny błąd.
Od naszej świadomości i wczesnego, konsekwentnego oddziaływania pedagogicznego zależy wg. H. Nartowskiej czy dziecko nadpobudliwe będzie tylko dzieckiem kłopotliwym czy też dzieckiem o zaburzonym rozwoju osobowości. Właściwe pokierowanie dzieckiem może sprawić, że jego nadmierna aktywność nie tylko będzie przeszkodą w życiu, lecz może stanowić pozytywną i społecznie pożądaną cechę jego zachowania.
Ogólne zasady postępowania z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowym to wg. H. Nartowskiej:
1. Nie hamowanie nadmiernej aktywności dziecka, lecz stałe dyskretne ukierunkowywanie jego działalności na właściwy cel.
2. Czuwanie nad stawianiem celów na miarę możliwości dziecka (niezbyt odległy w czasie, na odpowiednim poziomie trudności).
3. Dyskretna pomoc w organizowaniu działania dziecka, tak aby zawsze osiągnęło zamierzony cel, zakończyło czynność, zadanie.
4. Odległość celów działania, zakres obowiązków i system kontroli rodziców muszą być dostosowane do wieku dziecka i powinny zmieniać się odpowiednio do poziomu jego rozwoju np. w wieku przedszkolnym nie tylko kontrolujemy działania dziecka, lecz także pomagamy mu przez współdziałanie.

Reakcja na niewłaściwe zachowanie dziecka powinna być:
• Szybka- czyli natychmiast po przewinieniu.
• Skuteczna – czyli doprowadzona do końca. Nie ograniczamy się tylko do gadania ale ją wykonujemy.
• Sprawiedliwa – waga kary powinna być adekwatna do przewinienia.
• Słuszna – kara powinna być związana z rzeczywistym, konkretnym przewinieniem dziecka.
• Słowna – bezwzględnie wystrzegaj się kar cielesnych!

Wskazania do postępowania w domu:
1. Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo powinno mieć zapewnioną w domu atmosferę akceptacji i spokoju.
2. Należy być konsekwentnym w ustalaniu reguł, obowiązków i karceniu dziecka.
3. Osoba dorosła w kontakcie z dzieckiem powinna zawsze reagować spokojnie nigdy wybuchowo, gwałtownie.
4. Zawsze należy stwarzać dziecku poczucie bezpieczeństwa i dać dziecku do zrozumienia, że się je kocha, ale jest się konsekwentnym i wymagającym.
5. Wymagania stawia się w sposób jasny i klarowny.
6. Obowiązki domowe powinny być dostosowane do jego możliwości,.
7. Ważne jest aby dzienny rozkład zajęć dziecka był uporządkowany.
8. Należy ograniczyć oglądanie telewizji, wyeliminować programy o treści agresywnej.
9. Proponowane zabawy w chwilach wolnych to zabawy o charakterze uspokajającym typu: lepienie z plasteliny malowanie, układanie puzzli, itp.
10. Rozwiązanie konfliktu powinno nastąpić zaraz po sytuacji konfliktowej.
11. Opiekunowie powinny poświęcać trochę czasu na rozmowę i zabawę z dzieckiem.
12. Opiekunowie powinni też odnosić się do dziecka z wyrozumiałością i cierpliwością, ponieważ jego zachowanie nie wynika ze złości, ale z braku umiejętności kontrolowania swego zachowania.
13. Dla dziecka należy wyznaczyć osobny pokój lub część pokoju jako jego własny teren, oraz miejsce do nauki, przed którym znajduje się czysta ściana, pozbawiona dodatkowych elementów czy dekoracji.

Jeżeli chodzi natomiast o agresję i pracę opiekuńczo- wychowawczą z dzieckiem agresywnym musimy wyjść od zdefiniowania pojęcia.
Pojęcie agresji nie jest łatwe do zdefiniowania. Zachowanie agresywne polega na bezpośrednim lub pośrednim wyrządzaniu szkody. Można wyróżnić formy agresji:
• bezpośrednią, która ma postać agresji fizycznej, werbalnej lub ekspresyjnej,
• pośrednią, która jest najczęściej werbalna (np. oszczerstwo).

Agresja poza jawną może też być ukryta (np. agresywne marzenia).
Odróżnia się również agresję spontaniczną, od instrumentalnej, podejmowanej z premedytacją.
Im dziecko młodsze, tym agresja jest bardziej bezpośrednia i globalna: obejmuje zarówno kontakt fizyczny, słowa, jak i pantomimiczną ekspresję gniewu.
Są różne teorie agresji. Wyjaśniają one mechanizmy powstawania agresji u człowieka. W jednych koncepcjach jest mowa o wrodzonych popędach, w innych o istotnym znaczeniu frustracji a w najnowszej, akcentuje się czynniki środowiskowe. Teoria społecznego uczenia się bo o niej mowa jest dla praktyków, czyli nauczycieli, wychowawców i rodziców chyba najbardziej przydatna. Z badań bowiem wynika, że dzieci najskuteczniej i najszybciej uczą się zachowań agresywnych poprzez naśladownictwo i modelowanie.
Dlaczego dzieci przejawiają agresję?
Możliwości wydają się być następujące:
1. dziecko zachowuje się agresywnie, bo takie zachowanie przynosi mu korzyść. Dziecko dostaje nagrodę, najczęściej w postaci akceptacji grupy podobnych sobie. Na drodze tzw. wzmocnień – zachowania te są utrwalane
2. drugą przyczyną takich zachowań jest naśladownictwo. Dziecko, które żyje w świecie przemocy, widzi ją na co dzień w szkole, telewizji – będzie te zachowania naśladować jako zachowania wzorcowe. W tym przypadku brak umiejętności prospołecznych jest powodem zachowań agresywnych.
Przyjęcie teorii behawioralnej, mówiącej, że agresja jest wyuczona – daje nam możliwość wyeliminowania zachowania na dokładnie podobnej zasadzie- trzeba dziecko oduczyć agresji i nauczyć zachowań akceptowanych społecznie, dających jednocześnie satysfakcję dziecku, czyli tzw. zachowań prospołecznych. Jeśli dziecko będzie umiało zachować się inaczej niż agresywnie, będzie miało wybór.
Liczne badania psychologiczne dowodzą, że przeciwdziałaniu agresji, jak i w całym procesie wychowawczym bardzo ważną rolę odgrywają wzajemne relacje interpersonalne między opiekunami a dzieckiem oraz między samymi dziećmi. O ich treści, od tego czy będą to relacje zaufania, akceptacji, życzliwości, współodpowiedzialności, czy też stosunki, nieufności i przymusu zależy przebieg procesu wychowawczego i trwałość jego wpływu na osobę dziecka.
W oparciu o artykuł pani Beaty Łukaszewicz i Krystyny Głowackiej pt.”Szkoła wobec agresji”, chciałbym teraz zwrócić uwagę na czynniki przyczyniające się do agresji oraz takie, które przed nią chronią.

Czynniki chroniące przed agresją Czynniki przyczyniające się do agresji
Autorytet
Wychowawcy kompetentni, konsekwentni, sprawiedliwi, życzliwi (oddziaływują jako autorytet)
. Niekompetentni, niekonsekwentni, niesprawiedliwi, nieżyczliwi (nie mają autorytetu).
Wzór zachowań
Wychowawcy dają przykład rozwiązywania, konfliktów pokojowo, z empatią i poszanowaniem ludzkiej godności
. W sytuacjach konfliktowych są opryskliwi, poniżają dziecko, nie słuchają wyjaśnień.
Wymagania w nauce
Wymaganie nie małe ale realistyczne, dające szansę sukcesu, zadowolenia, zachęcające do pozytywnej aktywności.
Wymagania nierealistyczne, wysokie, skazujące na frustrację, porażkę, przynoszące negatywne emocje prowokujące do aktów agresji.
Zasady współżycia
Obowiązki, prawa, zalecenia, zakazy i sankcje są jasno określone, obowiązuje postawa wzajemnego szacunku i unikanie przemocy.
Brak jasno określonych zasad lub są tylko fasadowe, nie przestrzegane.
Kontrola i opieka
Opiekunowie znają miejsca i sytuacje zagrażające i orientują się w tym, co robią dzieci. Wobec młodszych dzieci kontrola i opieka są bardziej bezpośrednie, wobec dorastających coraz bardziej pośrednie, oparte na rozmowie. Zawsze jednak rodzice są czujni.
Rodzice nie interesują się dzieckiem, gdzie i z kim bywa.
Nagrody i kary
Zachowania prospołeczne są nagradzane. Zachowania antyspołeczne, przemoc są karane niezbyt silnie ale nieuchronnie i natychmiastowo. Zachowania prospołeczne pozostają niezauważane.
Zachowania antyspołeczne, agresywne są karane silnie, ale nie konsekwentnie, i nie bezpośrednio po zajściu, więc już po doznanej satysfakcji z przemocy.
Oferty pozalekcyjnej aktywności
Dziecko ma możliwość uczestniczyć w różnych formach aktywności poza lekcyjnej np. sport, kółko teatralne, plastyczne.
Dziecko nie ma możliwości uczestniczenia w żadnych formach aktywności poza lekcyjnej.
Współpraca z rodzicami.
Rodzice razem z wychowawcami włączeni są we wspólny front strzegący panowania w placówce zasad współżycia opartych na szacunku. Rodzice nie współpracują z wychowawcami. Kontakty z wychowawcami to tylko rozmowy o trudnościach wychowawczych i trudnościach związanych z nauką.

Współdziałanie całego personelu placówki.
Cały personel placówki i samorząd włączeni są we wspólny front strzegący panowania w szkole zasad współżycia opartych na szacunku. W placówce nie ma wspólnego frontu zapobiegania przemocy. Działania są jednostkowe, rozproszone, co nie sprzyja przełamaniu ogólnego lęku i bierności.

Pytanie, które pewnie często się nasuwa, to czy karać zachowania agresywne dzieci?
Jeśli jest to tzw. agresja instrumentalna, czyli skierowana na jakiś cel (może nim być jakaś korzyść, np. zdobycie piórnika kolegi i/lub dominacja), poziom emocji jest niski (tzw.zimny drań, pełne wyrachowanie) a działania agresywne są zaplanowane właściwa interwencja to rzeczywiście:
• konsekwentne karanie zachowania agresywnego
• konsekwentne nagradzanie zachowań prospołecznych
• trening tychże umiejętności.

Przy czym karanie zachowań agresywnych to nie odpowiedź agresją na agresję. Chodzi tu o to, że zawsze musimy reagować na agresję Agresor musi dostawać za każdym razem od nas informację, że jego zachowanie jest naganne i musi odczuć konsekwencje swoich działań. Zniszczyłeś coś – musisz odkupić (odłożyć z kieszonkowego, pójść do sklepu, itp., w zależności od realnych możliwośći, muszę rozmawiać z rodzicami pobitego chłopca – pójdziesz ze mną itp.)
Jeśli agresja ma charakter reaktywny czyli skierowana jest przeciw osobie, celem jest wyrządzenie tej osobie krzywdy, szkody a złość jest przemijająca i działanie efektywne właściwą interwencją będzie trening kontroli złości i trening empatii. Jednak zawsze pamiętamy o konieczności reagowania na zachowania agresywne.
Podstawową zasadą wychowawczą przeciwko agresji jest nie wzmacnianie jej, choćby tylko uwagą, natomiast wyraźne pozytywne wzmacnianie innych sposobów reagowania dziecka na trudności. Jest to szczególnie skuteczne w stosunku do dzieci młodszych, gdy tworzą się nawyki agresywnego bądź nieagresywnego zachowania. Można także wycofać dziecko zachowujące się agresywnie z sytuacji przez nie pożądanej (np. zabawa), pozbawić je przyjemności. Kara fizyczna jako sposób redukowania zachowań agresywnych jest całkowicie wykluczona, gdyż staje się modelem agresji. Agresja powinna zawsze pozostać bez sukcesu i prowadzić do przykrości, niepowodzeń, strat. Szczególnie istotne wydają się oddziaływania wychowawcze uczące konstruktywnych zachowań w sytuacji frustracji, rozwijanie samokontroli dziecka poprzez stawianie przed nim odpowiedzialnych, samodzielnie rozwiązywanych zadań, a także pobudzanie jego autorefleksji. Należy jednak pamiętać, że głównym instrumentem hamowania agresji jest komunikowanie się międzyludzkie oparte o mowę. Przede wszystkim jednak sam wychowawca powinien być modelem nieagresywnego zachowania.

LITERATURA:
1. Danielewska J. Agresja u dzieci. Szkoła porozumienia; Warszawa 2002,WSiP
2. Grochulska J. Agresja u dzieci; Warszawa 1993.
3. Nartowska H. Wychowanie dziecka nadpobudliwego; Warszawa 1986, WSIP
4. Nartowska H. Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo; Warszawa 1972, PZWL
5. Ranschburg J. Lęk, gniew, agresja; Warszawa 1993, WSIP
6. Serfontein G. Twoje nadpobudliwe dziecko; Warszawa 1999, Prószyński i S – ka