Zabawy logopedyczne - program profilaktyczny

Zespół Placówek Specjalnych
przy zakładach opieki zdrowotnej
w Opolu

ZABAWY LOGOPEDYCZNE
program profilaktyczny

Autor: mgr Karina Kapola

Opole, 2013 rok


SPIS TREŚCI
1. Wstęp
2. Założenia programu - cele
3. Charakterystyka programu
4. Przyjęte zasady
5. Formy pracy
6. Opis i przykłady ćwiczeń
7. Metody i środki realizacji programu
8. Ewaluacja programu
9. Literatura
10. Załączniki


1. WSTĘP
W związku ze wzrostem w naszym społeczeństwie liczby dzieci z problemami językowymi, podjęłam decyzję o opracowaniu dla naszej placówki programu profilaktycznego. Dobre porozumiewanie się jest bowiem podstawą w kontaktach międzyludzkich. Oprócz prawidłowej budowy i fizjologii narządów mowy niezbędna jest odpowiednia stymulacja, aby dziecko mogło dobrze opanować język. Taka stymulacja może być nieświadoma, jak i świadoma, kiedy to celowo oddziałujemy na dziecko, stosując różne przemyślane wcześniej zabiegi. Niezależnie od tego, czy wykazuje ono jakiekolwiek dysfunkcje językowe. Tych celowych oddziaływań będzie dotyczył niniejszy program.

2. ZAŁOŻENIA PROGRAMU - CELE
Założeniem mojego programu będzie doskonalenie umiejętności językowych dzieci w różnym wieku poprzez:
• Zainteresowanie własną sprawnością językową
• Wspomaganie prawidłowego rozwoju mowy dziecka
• Pomoc dzieciom wykazującym pewne nieprawidłowości w rozwoju mowy
• Rozwijanie wrażliwości słuchowej
• Usprawnianie narządów artykulacyjnych i oddechowych
• Motywowanie do poszerzania zasobu słownikowego
• Kształtowanie umiejętności wypowiadania się
Program został napisany w oparciu o Rozporządzenie MEN z dnia 17.11. 2010r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno – pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. nr 228, poz. 1487). Dotyczy § 2.1.6. tego rozporządzenia, który mówi o rozpoznawaniu i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia wynikających z zaburzeń komunikacji językowej.

3. CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU
Program profilaktyczny „ Zabawy logopedyczne ” został stworzony z myślą o dzieciach – pacjentach przebywających na oddziałach szpitalnych Wojewódzkiego Centrum Medycznego w Opolu, Wojewódzkiego Specjalistycznego Zespołu Neuropsychiatrycznego w Opolu oraz Samodzielnego Publicznego Zespołu Szpitali Pulmonologiczno – Reumatologicznych z siedzibą w Kup. Jest przeznaczony dla dzieci przedszkolnych oraz uczęszczających do szkół podstawowych. Planuję realizować go systematycznie co miesiąc. Wszelkie wyciągane wnioski z realizacji tego programu i refleksje posłużą do wprowadzania bieżących poprawek i udogodnień. Zawiera on 7 zestawów ćwiczeń, prowadzonych w formie zabawowej, mających na celu usprawnianie językowych umiejętności dzieci. Nie tylko tych dzieci z prawidłowym rozwojem mowy. Bowiem ćwiczenia te mają też pomóc w przezwyciężaniu trudności tym z grupy ryzyka.
Zachęcam również innych wychowawców, jak i nauczycieli do realizowania tego programu bądź wykorzystywania chociażby jego elementów podczas swoich zajęć. Ćwiczenia oddechowe i odprężające mogą być doskonałym przerywnikiem podczas prowadzonych lekcji, ponieważ nawet krótkotrwałe dotlenienie organizmu, wyciszenie wpływa pozytywnie na wydolność organizmu i sprzyja łatwiejszemu przyswajaniu wiedzy.
Wszystkie ćwiczenia jakościowo się przeplatają. Można zaproponowane przeze mnie przykłady dodatkowo wzbogacić o swoje własne.
Dokumentacją programu będą zapisy w dzienniku zajęć wychowawczych i lekcyjnych.

4. PRZYJĘTE ZASADY

• Zajęcia te mają być dla dzieci przyjemnością i okazją do nawiązania kontaktu. Mają być formą spędzania wolnego czasu.
• W podejmowanych działaniach należy być elastycznym, dostosowywać je do dziecka, ale też starać się osiągnąć wyznaczony wcześniej cel.
• Ćwiczenia muszą być tak dobrane, aby nie były zbyt trudne i nużące, bo to zniechęca do dalszej pracy. Mogą być przeplatane z innymi zajęciami, także o innym charakterze.
• Muszą być urozmaicane, z zastosowaniem różnorodnych, ciekawych technik i pomocy wspomagających proces rozwoju językowego dziecka.
• Czas trwania zajęć należy dostosowywać do możliwości wydolnościowych grupy, ale też indywidualnie do każdego dziecka.

5. FORMY PRACY

Podstawowe formy pracy z dziećmi uwzględniać będą:
I. Ćwiczenia oddechowe
II. Ćwiczenia fonacyjne
III. Ćwiczenia usprawniające narządy mowy
IV. Ćwiczenia słuchowe
V. Ćwiczenia rozwijające mowę i wzbogacające słownictwo
VI. Ćwiczenia odprężające


6. OPIS I PRZYKŁADY ĆWICZEŃ

I. Proponowane zabawy i ćwiczenia oddechowe
Oddychanie jest czynnością fizjologiczną niezmiernie ważną dla procesu mówienia. Ćwiczenia oddechowe najlepiej prowadzić przy otwartym oknie. Można przy rozmaitych formach aktywności. Prowadzone na początku zajęć uspokajają, rozładowują napięcie, przez co wpływają na zdrowie dziecka. Mają na celu:
• poszerzenie pojemności życiowej płuc, pogłębienie oddechu i wyrobienie właściwego toru oddechowego
• wydłużenie fazy wydechowej ( tzw. mówienie na wydechu )
• dostosowanie długości wydechu do czasu trwania wypowiedzi
• zapobieganie mówieniu na wdechu i zacinaniu się

Przykłady ćwiczeń:
1) Ćwiczenia oddechowe wspomagane ruchem; wdech nosem ramiona unosimy w górę, wydech ustami ramiona opadają w dół. Tak samo postępujemy przy skłonie i wyproście tułowia.
2) Wykonanie wdechu i zdmuchiwanie świeczki (powoli, szybko) na wydechu.
3) Zdmuchiwanie płomyka świecy przy zwiększonej stopniowo odległości.
4) Wykonanie wydechu wymawiając „s” z jednakową głośnością, raz ciszej, raz głośniej (syk węża)
5) Wykonanie wydechu dmuchając na kawałek papieru (odchylenie papieru musi być cały czas jednakowe).
6) Wydmuchiwanie baniek mydlanych przez słomkę.
7) Dmuchanie na wiatraczek, waciki, piórka itp.
8) Podnoszenie i przenoszenie za pomocą rurki skrawków papieru.

Co dziecko będzie umiało? ( przewidywane osiągnięcia ):
• Prawidłowo oddychać
• Operować własnym oddechem
• Różnicować fazę wdechową od wydechowej
• Dostosowywać długość wydechu do długości wypowiedzi
• Wydajniej pracować na zajęciach ( dotlenienie organizmu )

II. Ćwiczenia fonacyjne (emisji głosu)
Innymi ćwiczeniami związanymi z procesem mówienia są ćwiczenia fonacyjne. Powinny być prowadzone bezpośrednio po ćwiczeniach oddechowych lub łącznie z nimi. Mają na celu:
• Ustawienie prawidłowej emisji głosu
• Zniesienie napięcia mięśni krtani i gardła
• Zlikwidowanie głosów zbyt piskliwych, krzykliwych utrudniających odbiór mowy
• Zwolnienie tempa mówienia
• Ćwiczenie wyrazistości artykulacyjnej

Przykłady ćwiczeń:
1) Długi wydech rozpoczynamy z równoczesnym wymawianiem głoski aaaaa........ Powtarzamy ćwiczenie na innych samogłoskach.
2) Na wydechu wybrzmiewamy połączone samogłoski aaoouuaaoouu......, wyraźnie otwierając usta
3) Mruczymy poprzez przedłużanie głoski „m”, potem „n”
4) Przedłużamy wypowiadanie zlepków głoskowych takich jak: ma, mo, me,... am, om, em,...mam, mom, mem,...mmmaaammmaaa
5) Liczymy i wypowiadamy dni tygodnia na jednym wydechu
6) Mówimy lub czytamy tzw. „głośnym szeptem” lub przechodzimy od mówienia głośnego do szeptu i powoli do całkowitego wyłączenia głosu
7) Mówimy z przesadną artykulacją samogłosek i je przedłużamy, powtarzamy zdania, w których wszystkie wyrazy zaczynają się na tę samą samogłoskę; np. Inteligentny Irek interesował innych inżynierów itp.
8) Mówienie śpiewne ( może być połączone z rytmicznym ruchem rąk )
9) Powtarzamy tekst czytany przez inną osobą z opóźnieniem jednego lub dwóch wyrazów
Powodzenie ćwiczeń fonacyjnych zależy w znacznej mierze od regularnego oddechu i umiejętności wydłużania fazy wydechowej. Powinny trwać krótko, aby nie przeciążać zbytnio krtani.
Co dziecko będzie umiało? ( przewidywane osiągnięcia):

• Prawidłowo posługiwać się głosem
• Mówić na wydechu
• Stosować w trakcie mówienia przerwy na nabranie powierza
• Wolno i wyraźnie artykułować poszczególne dźwięki

III. Ćwiczenia usprawniające narządy mowy
Warunkiem prawidłowego wypowiadania się jest m.in. sprawnie działający układ artykulatorów. Realizacja poszczególnych dźwięków mowy wymaga bowiem koordynacji pomiędzy ruchami mięśni języka, warg, podniebienia, a także oddechowymi i fonacyjnymi. Celem tych ćwiczeń będzie:
• Podniesienie sprawności narządów mowy
• Polepszenie wymowy tzw. głosek trudnych
• Uświadomienie celowości określonych ruchów artykulacyjnych
Przykłady ćwiczeń:
1) „Języczek wędrowniczek” ; zabawa – opowiadanie:
Język wybrał się na wycieczkę do lasu. Pojechał tam na koniu ( kląskamy językiem ). Na łące zostawił konia ( prr ). Następnie rozejrzał się dookoła (ruchem okrężnym oblizujemy wargi w jedną i w drugą stronę ). Potem wszedł do lasu (język chowamy w głąb jamy ustnej ). Przeszedł las wzdłuż i w szerz. Przedarł się przez gęstwinę krzewów i drzew ( przeciskamy go przez zaciśnięte zęby ). Zauważył, że zrobiło się ciemno. Rozejrzał w prawo i w lewo ( język kierujemy do prawego i lewego kącika ust ). Spojrzał w górę i w dół ( unosimy go pod nos i opuszczamy na brodę ). Po chwili wsiadł na konia i odjechał do domu ( kląskanie językiem ).
2) „Kocie wąsy” - pomiędzy górną wargą i nosem przytrzymujemy przez chwilę ołówek
3) Odklejanie czubkiem języka przyklejonej do podniebienia chrupki kukurydzianej
4) Ssanie cukierka środkiem języka
5) Nadymanie policzków – bawimy się w baloniki, które pękają i powoli wypuszczają powietrze
6) Zabawa „liczenie zębów” – czubkiem języka dotykamy po kolei wszystkich zębów
7) Zabawa „rysowanie kropek muchomora” – punktowe dotykanie czubkiem języka podniebienia przy otwartej buzi
8) „Śmieszne minki” ( załącznik do programu )
Warto pogimnastykować aparat mowy dziecka, ponieważ takie ćwiczenia mogą pomóc w zlikwidowaniu różnych wad wymowy. Należy je wykonywać dokładnie, często powtarzać i łączyć z ćwiczeniami oddechowymi oraz fonacyjnymi. Warto też robić je przy pomocy lusterka, aby dziecko mogło obserwować siebie i sposób wykonania danego ćwiczenia.
Co dziecko będzie umiało? ( przewidywane osiągnięcia ):
• Zręcznie wykonywać wszelkie ruchy języka i warg
• Lepiej wymawiać przynajmniej niektóre głoski trudne
• Będzie miało wyczucie danego ruchu oraz położenia poszczególnych narządów mowy
• Uświadomi sobie celowość wykonywania określonych ruchów artykulacyjnych

IV. Ćwiczenia słuchowe
Odgrywają bardzo ważną rolę, gdyż w procesie komunikowania się odbiór mowy jest tak samo ważny jak przekazywanie informacji. Należą do jednych z najtrudniejszych ćwiczeń, dlatego należy im poświęcić dużo uwagi. Celem ćwiczeń słuchowych będzie:
• Usprawnianie analizatora słuchowego
• Wyrobienie wrażliwości słuchowej
• Wdrażanie do samokontroli podczas wypowiedzi
• Doskonalenie odbierania, rozpoznawania i różnicowania dźwięków
• Trening pamięci słuchowej
• Wydłużenie czasu koncentracji uwagi

Przykłady ćwiczeń:
1) Z zawiązanymi oczyma dziecko rozpoznaje źródło dźwięku, skąd on dochodzi, rozpoznaje kolegów po głosie
2) Naśladuje ilość dźwięków i tempo uderzeń np. ołówkiem o stół
3) Dopełnia zdania niedokończone
4) Dobiera wyrazy rymujące się
5) Kończy wyraz zaczynający się na daną sylabę, wybiera obrazki rozpoczynające się na daną literę
6) Układa wyrazy według ilości sylab, uzupełnia brakującą sylabę
7) Zabawa „łańcuszek” – pierwsze dziecko wypowiada wyraz, a drugie podaje taki, który zaczyna się na ostatnią głoskę wyrazu poprzedniego (wariant I ). Każdy po kolei dodaje, co zabrałby ze sobą na bezludną wyspę, powtarzając odpowiedzi poprzedników (wariant II). Wspólnie tworzymy opowiadanie powtarzając to, co powiedzieli poprzednicy (wariant III). Zapamiętujemy swoje imiona (wariant IV)
8) „Popraw błąd” – dzieci podnoszą ręce, gdy usłyszą wadliwie wypowiedziane słowo, np. [sztół] zamiast [stół].

Co dziecko będzie umiało? ( przewidywane osiągnięcia ):

• Odbierać i różnicować dźwięki
• Prawidłowo odtwarzać określony rytm
• Rozpoznawać źle wypowiedziane wyrazy
• Zapamiętać usłyszany ciąg wyrazów
• Dłużej skoncentrować się na wykonywanej czynności

V. Ćwiczenia rozwijające mowę i wzbogacające słownictwo
Aby efektywnie porozumiewać się z innymi, powinniśmy dysponować jak najbardziej rozbudowanym słownikiem. Zbyt ubogi zasób słów ogranicza zarówno rozumienie, jak i formułowanie pełnej wypowiedzi. Ćwiczenia te są ściśle połączone z ćwiczeniami słuchowymi. Można je prowadzić przy różnych okazjach. Ich celem jest:
• Wzbogacenie słownictwa dziecka
• Kształtowanie umiejętności budowania zdań i wypowiadania się na proste tematy
• Wyrobienie umiejętności opisu i opowiadania
• Usprawnianie procesu porozumiewania się

Przykłady ćwiczeń:
1) Zabawa w skojarzenia; np. jabłko, gruszka, śliwka to ......... (owoce), kategoryzowanie pojęć
2) Układanie wyrazów z rozsypanki literowej
3) Rozwiązywanie rebusów, zagadek typu: zaczyna się na „k” i miauczy. (kot)
4) Samodzielne tworzenie zagadek
5) „Sałatka słowna” polegająca na odszukaniu ukrytych wyrazów w tekście
6) Rozpoznawanie ukrytych przedmiotów na podstawie opisu
7) Memory obrazkowe
8) Dobieranie określeń do obrazków, wyrazów łączących się tematycznie
9) Wyszukiwanie słowa, które nie pasuje do pozostałych
10) Swobodne wypowiadanie się na różne tematy, dzielenie wrażeniami i spostrzeżeniami
11) Tworzenie historyjki z wykorzystaniem obrazków, układanie ich w odpowiedniej kolejności
12) Omawianie wcześniej przeczytanego tekstu

Co dziecko będzie umiało? ( przewidywane osiągnięcia ):

• Posługiwać się bardziej wyszukanym słownictwem
• Prawidłowo rozwiązywać proste ćwiczenia słownikowe
• Opisywać przedmioty i sytuacje
• Prawidłowo budować zdania i wypowiadać się na różne tematy
• Umiejętnie prowadzić rozmowę

VI. Ćwiczenia odprężające
Ćwiczenia odprężające są łatwe do opanowania i nie wymagają szczególnych nakładów pracy. Czas ich trwania i częstotliwość dostosowujemy do indywidualnych potrzeb. Wykonujemy w pozycji siedzącej lub leżącej. Ruchy są spokojne i delikatne. Służą:
• Odprężeniu, wyciszeniu i zrelaksowaniu się
• Odreagowaniu napięć i negatywnych emocji
• Służą pogłębieniu więzi grupowej ( brak rywalizacji ! )
• Poprawiają komunikację międzyludzką
• Doskonalą percepcję słuchową
• Poprawiają czucie i sprawność narządów mowy

Przykłady ćwiczeń:
1) Odchylamy głowę do tyłu, a następnie do przodu ( 10x )
2) Zginamy głowę w przód i obracamy nią na boki, wracamy do pozycji wyjściowej
3) Ćwiczenia palców rąk: łączenie ich po kolei najpierw kciuków, potem palców wskazujących, środkowych itd. i rozłączanie ich; naśladowanie pisania na klawiaturze, gry na pianinie itp.
4) Masaż relaksacyjny „Myszka” – wykonują dzieci wzajemnie sobie na plecach;

Skrobie serek myszka mała, Gr
Bardzo dużo naskrobała. Gr
Teraz ser do norki niesie, Ch
A część na wózeczku wiezie. Ch
Równo w norce go rozkłada, Gł
Myszek cieszy się gromada. P
Z apetytem gładzą brzuszki, Gł
Aż z radością tupią nóżki. P
A gdy serek cały zjadły, Zb
Do snu szybko się pokładły Gł
( B. Kołodziejski )
Użyte oznaczenia:
Gr - delikatne skrobanie całych pleców przypominające grabienie
Ch – ruch dwóch palców imitujący chodzenie
Gł – głaskanie, rozcieranie całych pleców płasko ułożoną dłonią
P – delikatne opukiwanie powierzchni pleców opuszkami palców
Zb – głaskanie pleców całą powierzchnią obu dłoni przypominające zgarnianie liści i ugniatanie ciasta

5) Masaż logopedyczny – twarzy i zewnętrznych narządów artykulacyjnych (każdy wykonuje samodzielnie):

- masujemy czoło ruchami okrężnymi w kierunku skroni
- masujemy policzki ruchami okrężnymi w kierunku skroni
- masujemy pod nosem na końcu lekko uciskając
- masujemy brodę ruchami okrężnymi w kierunku stawów żuchwowych
- kości żuchwy rozciągamy w kierunku uszu
- wykonujemy „łezki” od kącika oka spadające w kierunku brody
- wargi masujemy podpierając brodę kciukiem, palce wskazujące ściągają i rozciągają wargi
- obszczypujemy wargi układając je do cmokania
- masujemy płatki uszu od góry ku dołowi ruchami okrężnymi ( na koniec ! )

Co dziecko będzie umiało? ( przewidywane osiągnięcia ):

• Odreagować negatywne emocje
• Wyciszyć i zrelaksować się
• Zmniejszyć napięcia niektórych grup mięśniowych
• Nawiązywać pozytywne relacje z innymi
• Skoncentrować się na powierzonym mu zadaniu
• Prawidłowo reagować na polecenia słowne

7. METODY I ŚRODKI REALIZACJI PROGRAMU

Metody:
słowne: pogadanka, objaśnienia, opis
czynne: praktycznego działania
oglądowe: pokaz i obserwacja

Środki realizacji programu to pomoce do ćwiczeń:
oddechowych: świeczki, rurki do picia, wiatraczek, waciki, piórka,...
usprawniających narządy mowy: lusterka, ołówki, chrupki kukurydziane, cukierki,...
artykulacyjno – słuchowych: rebusy, zagadki, historyjki obrazkowe, gry typu „Memory”, teksty do ćwiczeń, rozsypanka literowa, różne przedmioty, zestawy wyrazów,...

8. EWALUACJA PROGRAMU

Program planuję realizować co miesiąc przez 3 – 4 dni na danej grupie pacjentów przebywających na oddziale. Ewaluacja zostanie dokonana po 6 miesiącach. Ma ona na celu stwierdzenie, czy pod wpływem zastosowanych oddziaływań, założone cele zostały osiągnięte czy też coś utrudnia realizację programu. Czy należy go zmodyfikować lub realizować w innych odstępach czasowych. Podsumowując przeanalizuję, czy „Zabawy logopedyczne” są użyteczne i wyposażają dzieci w nowe umiejętności. Do ewaluacji posłużą: obserwacja własna dzieci – pacjentów, ich wytwory pracy, a także spostrzeżenia rodziców/opiekunów.


9. LITERATURA

1) Bryła M., Muszyńska A., Przygody języczka – podróżniczka, ćwiczenia logopedyczne dla dzieci od 1. r.ż, Wyd. „Impuls”, Kraków 2007
2) Chmielewska E., Logopedia: ćwiczenia usprawniające mówienie, czytanie i pisanie, zeszyt nr 7, MAC Edukacja S.A., Kielce 1995
3) Chmielewska E., Zabawy logopedyczne i nie tylko, Kielecka Oficyna Wydawnicza PW „MAC” S.A., Kielce 1997
4) Michalak – Widera I., Śmieszne minki dla chłopczyka i dziewczynki, Wyd. UNIKAT 2, Katowice 1998

10. ZAŁĄCZNIKI