Powrót do natury - program edukacyjno-terapeutyczny

POWRÓT DO NATURY

Program edukacyjno-terapeutyczny „POWRÓT DO NATURY” stymulujący wszechstronny rozwój dziecka z głęboką niepełnosprawnością i dodatkowymi sprzężeniami

Program zajęć „POWRÓT DO NATURY” stymulujący wszechstronny rozwój dziecka z głęboką niepełnosprawnością i dodatkowymi sprzężeniami

Autor programu: mgr Ewa Konat – nauczyciel Specjalnego Ośrodka Szkolno-wychowawczego w Radomsku

Miejsce realizacji programu: Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy w Radomsku, ul. Piastowska 12


SPIS TREŚCI
Wstęp

I. Założenia programowe

1. Cele programu
2. Metody i formy pracy
3. Organizacja działań
4. Diagnozowanie i ocena postępów dziecka

II. Charakterystyka zastosowanych środków dydaktycznych

1. Żywioły
2. Zasoby przyrody (materiał przyrodniczy)
3. Aromaterapia

III. Treści programowe

1. Układ treści
2. Przykłady zabaw i ćwiczeń
2.1. Zabawy z żywiołami
(Ogień, Pioruny – Lampa plazmowa, Powietrze, Ziemia, Woda, Śnieg, Lód, Mgła – generator mgły)
2.2. Zabawy z żywiołami (zasobów przyrody) materiału przyrodniczego
(Drewno, Liście, Kamienie, Piasek, Szyszki, Kasztany, Żołędzie, Orzechy, Igliwie, Mech, Muszle, Trawa, Przyprawy, Zioła)
2.3. Aromaterapia

Literatura

WSTĘP

„Natura powierza swe najgłębsze tajemnice
tym, którzy są zdecydowani je odkryć”
(Napoleon Hill)

Szumiące morze, szemrzący górski potok, tysiąc letnie drzewa, kamienne kręgi, las pełen mchu, pęd wiatru, ciepło i blask ognia – przyroda to królestwo złożone z niezliczonej liczby istot i „twórców” natury. Udostępnia nam ona całą gamę atrakcji – od tych, zaspokajających podstawowe potrzeby (smakowe), aż po te mające głębszy walor w postaci wyciszenia, uspokojenia czy wręcz ukojenia duchowego. Życie i rozwój człowieka podporządkowane jest cyklom przyrody, a ten korzysta z niej we właściwy dla siebie sposób. Natura w swej hojności ofiaruje także pomoc osobom prowadzącym pracę terapeutyczno-edukacyjną z dzieckiem.
Terapia z dzieckiem z głęboka niepełnosprawnością wymaga szerokiej wiedzy z zakresu: pedagogiki, psychologii, neurologii. Dziecko z głęboka niepełnosprawnością i dodatkowymi sprzężeniami ma zaburzona każdą sferę rozwojową, co wymaga stymulowania i poszukiwania coraz to nowych metod pracy przez nauczyciela. Dlatego każda prowadzona terapia z dzieckiem przyczynia się do jego rozwoju. Program pracy z uczniem wynika z indywidualnej pracy dostosowanej do możliwości i potrzeb dziecka. Program terapeutyczno-edukacyjny „POWRÓT DO NATURY” stymulujący wszechstronny rozwój dziecka z głęboką niepełnosprawnością i dodatkowymi sprzężeniami daje wiele możliwości skorzystania z metod i form pracy z uczniem tak bardzo zaburzonym. Systematyczne stosowanie terapii przyczynia się do lepszego funkcjonowania dziecka w każdej sferze rozwoju.
Jak wiadomo z dydaktyki, najbardziej efektywne zapamiętywanie wiąże się z pozytywnymi emocjami, towarzyszącymi danej czynności zapamiętywania. Zadaniem nauczyciela jest zatem tworzenie takich sytuacji edukacyjnych, które dają podopiecznym jak najwięcej radości i zadowolenia z podejmowania aktywności. Chcąc osiągnąć maksymalne efekty w terapii dziecka z niepełnosprawnością umysłową stosuje się elementy różnorodnych metod oraz atrakcyjne dla niego środki dydaktyczne. Wśród pomocy mogą znaleźć się zarówno te typowe, jak również niekonwencjonalne, do których zaliczyć można żywioły i niezmiernie bogaty materiał przyrodniczy. Posiadają one wiele zalet, do który zaliczyć można: naturalność, dostępność, możliwość oddziaływania na wszystkie zmysły dziecka. Natura jest zatem ogromnym sprzymierzeńcem nauczyciela i terapeuty w procesie stymulowania rozwoju dziecka niepełnosprawnego. Rozwoju rozumianego wielopłaszczyznowo, w tym:
- fizyczno – motorycznego
- poznawczego, z udziałem wszystkich zmysłów
- emocjonalno – społecznego
- komunikacji i mowy czynnej

W proponowanym programie rola nauczyciela polegać będzie na wspomaganiu ruchu dziecka, a także na biernym kierowaniu nim w przypadku dzieci, mających problemy z jego wykonaniem. Koncentrować się też będzie na zachęcaniu do podejmowania samodzielnych „eksperymentów” z wybranym materiałem, z zachowaniem wszelkich środków ostrożności. Metoda została opracowana z myślą o dzieciach z głęboką niepełnosprawnością i dodatkowymi sprzężeniami. Program będzie realizowany w grupie rewalidacyjno-wychowawczej lub na zajęciach prowadzonych społecznie z dzieckiem z głęboka niepełnosprawnością. Środki dydaktyczne będą dostosowane do możliwości placówki lub pożyczone z innych placówek. Program „POWRÓT DO NATURY” stymulujący wszechstronny rozwój dziecka z głęboką niepełnosprawnością i dodatkowymi sprzężeniami może być również wykorzystywany do pracy z dziećmi w umiarkowanym i znacznym stopniu niepełnosprawności oraz z osobami autystycznymi.

Część pierwsza programu podaje szczegółowe cele wynikające z nieokreślonych kierunków działań, a następnie prezentuje wykorzystane w nim formy i metody pracy z dzieckiem. Przedstawiono w niej też organizacyjną stronę programu, sposób diagnozowania i oceny postępów dzieci.

Druga część to krótkie wprowadzenie w zagadnienia związane z zastosowanymi środkami dydaktycznymi, będącymi żywiołami i zasobami przyrody. Starano się tu przybliżyć opisy żywiołów, nawiązując do pradawnych tradycji i mitów i medycyny naturalnej (aromaterapii).
W części trzeciej zaprezentowane zostały treści programowe, ich układ oraz przykłady zabaw z zastosowaniem żywiołów, zasobów przyrody i aromaterapii podzielone na poszczególne sfery rozwoju.

Odbiorcy programu

Program edukacyjno-terapeutyczny „POWRÓT DO NATURY” stymulujący wszechstronny rozwój dziecka z głęboką niepełnosprawnością i dodatkowymi sprzężeniami jest skierowany do uczniów z głęboką sprzężoną niepełnosprawnością intelektualną. Dzieci z taką diagnozą charakteryzują się zaburzeniami w każdej sferze rozwojowej (sfera poznawcza, samoobsługa, komunikacja, motoryka, naśladownictwo, rozwój zmysłów, integracji sensorycznej). Dzieci te posiadają poważne uszkodzenia organiczne, które utrudniają im w codziennym funkcjonowaniu: odbieraniu prawidłowych bodźców ze świata, poznawania siebie i najbliższego środowiska itp.
Założeniem programu jest pomoc dziecku w lepszym funkcjonowaniu i usprawnianiu zaburzonych sfer rozwojowych poprzez stosowanie odpowiednich metod i technik terapeutycznych.

I. Założenia programu

1. Cele programu:

- stymulacja rozwoju sprawności manualnej i ruchowej oraz wyzwalanie aktywności własnej dziecka
- niwelowanie sensoryzmów
- stymulowanie wszechstronne zmysłów
- pobudzanie wszystkich sfer rozwoju

Cele szczegółowe:
- aktywacja dziecka
- rozwijanie sprawności manualnej
- orientacja w przestrzeni
- nabywanie umiejętności wykonywania określonych zadań przy pomocy nauczycielki i samodzielnie
- wyrabianie koordynacji ruchowej, wzrokowo-ruchowej oraz równowagi
- stymulowanie rozwoju mowy i komunikacji niewerbalnej
- stymulacja i integracja zmysłów
- korekcja wad postawy
- pobudzanie lub wyciszanie dziecka
- niwelowanie zaburzeń dotykowych w obrębie ciała
- rozwijanie poczucia bezpieczeństwa
- rozwijanie spontaniczności i aktywności
- kształtowanie orientacji w schemacie ciała
- stymulowanie zmysłu: wzroku, słuchu, węchu, smaku
- usprawnienie aparatu artykulacyjnego

2. Metody i formy pracy

Program zakłada prace z dzieckiem przede wszystkim w oparciu o jego samorzutną działalność, ale również w przypadku dzieci z większymi dysfunkcjami – kierowanie działalnością dziecka.
FORMY PRACY:
- obserwacji żywiołów i materiału przyrodniczego
- próbach „doświadczania” niektórych żywiołów (woda, ogień, powietrze, ziemia) wywoływania wrażeń czuciowych
- manipulacji wybranymi żywiołami (woda, ziemia) i materiałem przyrodniczym (liście, drewno, igliwie, kora, muszla, itd.)
- słuchaniu i naśladowaniu dźwięków wydawanych przez wybrane żywioły
- ruchu z wykorzystaniem żywiołów i materiału przyrodniczego
- automasażu aparatu mowy kostkami lodu, kamieniami, śniegiem itp.
- masażu z wykorzystaniem aromaterapii.
Wszystkie te formy będą odpowiednio łączone ze sobą w zależności od zamierzonego celu. Zajęcia dostosowane są do poziomu każdej grupy.
Aby pozostać wiernym zasadom ortodydaktyki, a wśród nich zasadzie indywidualizacji i stopniowania trudności, proponowane zabawy będą modyfikowane i dostosowane do poziomu percepcji i możliwości motorycznych każdego dziecka.

Metody terapeutyczne
- Metoda Integracji Sensorycznej
- Metoda Ch. Knilla
- Metoda V. Sherbone
- Elementy masażu wg. metody Shantali
- Metoda F. Affolter
- Elementy ustno-twarzowej terapii regulacyjnej wg. Rodolfo Castillo Moralesa
- Stymulacja polisensoryczna
- zabawno-naśladowczej
- naśladowczej ścisłej
- pokazu
- oraz elementów specyficznych metod stosowanych w pedagogice specjalnej i terapii

Uwagi dotyczące realizacji programu

Przed zastosowaniem odpowiedniej metody i techniki terapeutycznej wobec dziecka, należy bardzo dobrze zapoznać się z diagnozą dziecka i jej wskazaniami. Ważna również jest dla terapeuty szeroka wiedza z zakresu stosowania poszczególnych metod terapeutycznych, jak również z zakresu neurofizjologii. Podczas terapii należy obserwować uważnie dziecko, jego zachowanie na stosowane wobec niego odpowiednie ćwiczenia. Ważne jest by osoba prowadząca terapię, nawiązała dobry kontakt emocjonalny z dzieckiem, by mogło czuć się bezpiecznie. Zastosowanie żywiołów, materiału przyrodniczego i aromaterapii będzie miało charakter wybiórczy, co podyktowane jest możliwościami psychoruchowymi dzieci. Będą to zarówno najprostsze „operacje”, mające jedynie zachęcić dziecko do podejmowania jakichkolwiek działań i koncentracji uwagi, jak również trudniejsze, nastawione na doskonalenie zmysłów równowagi, koordynacji ruchowej i wzrokowo-ruchowej, jak również rozwijania procesów poznawczych, dostrzegania kontrastów typu zimny-gorący, twardy miękki, itp. Należy pamiętać o indywidualnym podejściu do każdego dziecka uwzględniając:
- dobrą diagnozę dziecka
- dobór odpowiednich metod i ćwiczeń
- nawiązanie dobrego kontaktu emocjonalnego z dzieckiem
- systematyczne prowadzenie terapii
Na początku roku szkolnego każde dziecko poddawane jest obserwacją mającym na celu rozpoznanie poziomu jego rozwoju i potrzeb oraz stwarzanie indywidualnego programu oddziaływań edukacyjno – terapeutycznych. Diagnoza dokonywana jest przy pomocy odpowiednich narzędzi wykorzystywanych od lat w placówce. Na jej podstawie tworzy się indywidualne programy oddziaływań edukacyjno – terapeutycznych, uwzględniających:
- propozycje nauczycieli i specjalistów
- propozycje zawarte w orzeczeniach o poziomie rozwoju dziecka z poradni psychologiczno-pedagogicznych
- propozycje rodziców
Wymienione programy uwzględniają przyswajanie różnych umiejętności z zakresu naśladowania, percepcji wzrokowej i słuchowej, motoryki małej i dużej, koordynacji wzrokowo – ruchowej i komunikacji.

Przewidywane osiągnięcia ucznia:

- rozwój ruchowy i emocjonalny
- rozwój procesów motoryczno-sensorycznych
- pobudzenie rozwoju etapów mowy
- rozwój zmysłów
- zniwelowanie zaburzeń dotykowych ciała
- poczucie swojego ciała
Postępy czynione przez dzieci rejestrowane są w zeszytach obserwacji, umożliwiając śledzenie przebiegu terapii, korygowanie indywidualnych programów, bądź też stosowanych metod.


Ewaluacja

Ewaluacja zostanie przeprowadzona po roku od wprowadzenia programu. Ewaluacja będzie polegała na opisowej diagnozie zmian w poszczególnych sferach aktywności.

II. Charakterystyka zastosowanych środków dydaktycznych

1. Żywioły

Inaczej cztery elementy (ogień, powietrze, ziemia i woda), w obrębie magicznego symbolizmu są podstawowym komponentem wszystkiego, co istnieje, są jednocześnie widzialne i niewidzialne, fizyczne i duchowe. Są zjawiskami, których swoistość polega na tym, że to one nas oblegają, ogarniają i potrafią zmienić w jednej krótkiej chwili otaczający krajobraz. Rozpatrywane jako elementy przyrody nie dają się do końca posiąść i kontrolować, a przez swoją gwałtowność i zaskakującą moc pokazują ludziom kruchość egzystencji.

Również piorun i mgła, choć nie traktowane ściśle w kategoriach żywiołów, stanowią źródło fascynacji człowieka. Mgła kojarzona od wielu wieków jako zjawisko mityczne, spowijała święte wyspy zamieszkiwane przez kapłanki i druidów. Piorun natomiast (...) „symbolizuje budziciela życia, najwyższą twórczą siłę, boską moc tworzenia i niszczenia” (Kopaliński W. 1990, s. 320).

Ogień - może symbolizować dobro lub zło. Płonął niegdyś w palenisku, które stanowiło centrum każdego domostwa lub ognie piekielne palące potępionych, wtedy widać wyraźnie jak żywotny jest ów element w mitach i legendach wielu, całkowicie różnorodnych narodów.
Ogień jest tworzeniem, narodzinami, początkiem, pierwszym światłem
i radością: czymś co zawsze było otoczone przez człowieka czcią i "zajmowało środkową pozycję we wszechświecie". "Pozytywny ogień był sprawcą dobra, bogactwa, potomstwa, zwycięstwa i rytualnej czystości". Lecz ogień potrafił również być siłą destrukcyjną, "wrogą, należącą do świata chaosu", palącą wszystko i wszystko obracająca w popiół. Nasi przodkowie szybko zauważyli przeciwstawną dwoistość natury ognia i uczynili zeń symbol
zarówno dobra, i zła.
Tak więc ogień jest podstawowym żywiołem życia, objawieniem, iluminacją, oczyszczeniem, ale i pasją zniszczenia. Ogień płonie zarówno w raju jak i w piekle. Ogień daje życie, ale i zabiera je, obracając wszystko w popiół. Ma w sobie olbrzymią moc przykuwania uwagi. Nawet dzieci, które nie potrafią na niczym zatrzymać wzroku, reagują na ogień jakimś nabożnym skupieniem. Dzieci najbardziej ruchliwe mogą całkowicie znieruchomieć na widok ognia. Niektóre instynktownie boją się ognia. Ważne jest aby podczas zajęć z ogniem nauczyciel swoją obecnością, zachowaniem i głosem zapewniał dzieciom poczucie bezpieczeństwa. Ogień dostarcza dzieciom wielu wrażeń - świeci i migoce, porusza się i zmienia swój kształt, grzeje.

Pioruny -Lampa plazmowa - jednym z niepowtarzalnych zjawisk przyrody-groźnym, nieuchwytny, nieprzewidywalnym jest piorun, który pojawia się nieoczekiwanie, a jego potęga uwidacznia się w porażeniach zwierząt, ludzi i ich dobytków. Wyładowania elektryczne budzą strach ale również fascynują - siłą, magiczną mocą, światłem. Człowiek stara się go poskromić i jedną z takich prób jest „zaniknięcie go" w kuli plazmowej. To
fascynujące urządzenie hipnotyzuje zarówno dzieci, jak i dorosłych i zatrzymuje ich „w •
czasie", prowokując do podejmowania różnych zabaw interaktywnych. Właśnie tę właściwość wykorzystałyśmy do programu.

Powietrze - utrzymuje przy życiu, ale również zabija, jest magiczne i dwuznaczne.
Wdech - wydech - ten życiodajny rytm jest jednocześnie rytmem śmierci. Oddychanie oznacza, że żyjemy i jesteśmy niezależni. Wstrzymanie oddechu jest jednoznaczne ze
śmiercią. Dusza i oddech zawsze były ze sobą ściśle powiązane. Lecz oddech nie jest duszą, jest nośnikiem. Zarówno dusza jak i oddech są nie widoczne i nie można ich wyczuć przez
dotyk. Kiedy wiatr wieje, tak naprawdę nie widzimy go ani nie słyszymy. Powietrze jest pokarmem bogów, poprzez oddech wnosi do ciała ciepło życia łub ogień wewnętrzny. Oddychanie jest instynktownie spontaniczne, jest tym życiodajnym działaniem, które umożliwia człowiekowi życie. Otacza nas i bez powietrza nie mogą przetrwać żadne formy życia. To żywioł, którego wszyscy nieustannie doświadczamy. Dni absolutnie bezwietrzne są w naszym rejonie świata rzadkością. Szczególnego rodzaju wrażeń dostarcza nam
przeszywający silny wiatr. Dzieci głęboko upośledzone tego rodzaju wrażeń są pozbawione. Na spacery wychodzą lub wyjeżdżają często będą otulone i osłonięte od wiatru. Silny, przeszywający wiatr odczuwamy na całym ciele i powoduje znieruchomienie. Dzieci, gdy
stykają się z ogniem skupiają się na wrażeniach zewnętrznych, natomiast gdy zetkną się z
przenikającym je powietrzem, koncentrują się na doznaniach płynących z ich ciała.

Ziemia - dzika lub zagospodarowana, jest zasadniczym żywiołem, który wszystko daje, ale i wszystko zabiera. Wszystko pochodzi z ziemi i wszystko w końcu do niej powraca. Słowo - Ziemia - to imię naszej planety, ale tę samą nazwę nosi także substancja, po której stąpamy, na której odpoczywamy i w której szukamy pożywienia. Przede wszystkim ziemia jest źródłem substancji odżywczych. Ziemia - dawczyni życia, pierwotny żywioł, który umożliwia życie, ale i je odbiera, jest zarówno dzika, niszczycielska, jak i uprawna, oswojonai dobroczynna. Uosabia kwintesencję kobiecości, w przeciwieństwie do nieba uosabiającego kwintesencję męskości. Dwoistość pozytywnych i negatywnych cech ziemi wynika z dwóch czynników: z jednej strony ziemia jest żyzna i szczodra, i daje nam obfitość wszelkich roślin i
owoców; nic się nie marnuje aż do momentu przetworzenia, powrotu do ziemi i ponownego wzrostu jako nowa roślina lub owoc. Ale z drugiej strony fakt, że wszystko w końcu wraca do ziemi implikuje władczą rolę ziemi w stosunku do innych i nieuchronnych procesów, bez których życie nie byłoby możliwe. Jest oparciem dla stóp, daje nam - ludziom - poczucie bezpieczeństwa i stabilności. Wiele dzieci niesprawnych ruchowo rzadko ma możliwość bezpośrednio dotknąć ziemi. Warto więc czasami położyć dziecko bezpośrednio na trawie, piasku, na igliwiu i ściółce, na jesiennych liściach. Do pracy z dzieckiem najbardziej nadaje
się czarna ziemia (może być do roślin doniczkowych). Ziemia ma zdecydowaną barwę,
specyficzny zapach, a ze względu na swoja strukturę, wilgotność i temperaturę dostarcza dziecku złożonych doznań dotykowych.

Woda - jest rzeczywistym źródłem życia. Od wieków wielkie cywilizacje powstały i rozwijały się nad brzegiem wielkich rzek, jak np. Mezopotamia nad Tygrysem i Eufratem,Egipt nad Nilem. W Indiach Ganges nazywany jest białą rzeką zbawienia. W mitach o stworzeniu świata, gdzie woda jest najważniejszym żywiołem, pierwotnym elementem, z którego powstało życie na Ziemi, znajdziemy nawiązanie do wód niebiańskich, które oddzielone są od wód podziemnych, powodujących powodzie i inicjujących chaos i zniszczenie. Od niepamiętnych czasów pojawienie się w jakimś miejscu źródełka uważane było za cud, boże błogosławieństwo i dar, zaś wyschnięcie strumienia czy rzeki – za przekleństwo. Woda zawsze związana była z życiem i śmiercią jednocześnie, dlatego pojawiło się rozróżnienie "żywej i martwej wody". Pobudza aktywność ruchową i wokalizację. Dostarcza miłych i delikatnych wrażeń dotykowych. Woda szumi i pluska, łatwo poddaje się aktywności dziecka. Wystarczy niewielki ruch, aby zafalowała i poruszyła pływające zabawki. Nierozłączne z woda są inne jej postaci - śnieg i lód.

Mgła — generator mgły - jest jeszcze jedną z postaci wody, potrafiącą znakomicie skupić uwagę dziecka, ale obserwowanie jej na co dzień jest niezwykle trudne. Dlatego wykorzystanie w warunkach przedszkolnych urządzenia, które potrafi j ą wytworzyć stanowi
nie lada atrakcję. Urządzeniem tym jest generator mgły, który poza emisją mgły jest dodatkowo nawilżaczem powietrza i urządzeniem do aromaterapii. Znajomość wpływu poszczególnych zapachów na układ nerwowy dziecka przyczynia się do podniesienia efektów terapii.


2. Zasoby przyrody (materiał przyrodniczy)

Jest bardzo różnorodny i bogaty, to swoista „kopalnia złota" dla pedagoga i terapeuty. Wszystko zależy wyłącznie od jego inwencji twórczej i chęci Urozmaicania pracy z wychowankiem. Z ogromu możliwości, wyselekcjonowałyśmy tylko niektóre, najbardziej dostępne okazy.
Wymieniając w programie materiał przyrodniczy, mam na myśli:
Drewno — jest naturalnym, bezpiecznym materiałem, ma wielkie możliwości terapeutyczne, gdyż z jego udziałem można wpływać na dziecko w kilku obszarach jednocześnie. W terapii będą wykorzystywane małe plastry pocięte z konarów, patyczki drewniane, jak również oheblowane połówki większych konarów.
Liście — podobnie jak drewno daje możliwości oddziaływań terapeutycznych we wszystkich obszarach rozwoju dziecka. Spadające majestatycznie liście szeleszczą cicho, zachęcając dziecko do obserwacji swego lotu. Można je wąchać, gnieść rozgarniać nogami czy po prostu położyć się na nich i odpocząć.
Kamienie - ich magiczna i terapeutyczna moc doceniana była już w Starożytności. Weźmy choćby pod uwagę megality, dolmeny, menhiry, kamienne posągi z Wysp Wielkanocnych czy inne miejsca kultu związane z kamieniami, np. kamienne kręgi, jak choćby Stonehenge. Kamienie noszono jako amulety, wykorzystywano jako narzędzia i ozdoby. Kamień służył też do budowy piramid, grobowców, kościołów, zamków czy domów.
Gdzie nie spojrzeć - kamień. Ich kształt, faktura, ciężar, wielkość, temperatura mogą mieć korzystne znaczenie terapeutyczne w odniesieniu do terapii dzieci niepełnosprawnych. Potrafią doskonale uatrakcyjnić zajęcia i zachęcić dzieci do choćby najmniejszego, samodzielnego „aktu ruchowego” - gdy da im się kamień do ręki, niektóre natychmiast jakby „obudzone z zimowego snu”, zaczynają zaciskać je w rękach, manipulować nimi, koncentrować uwagę, smakować, postukiwać i nasłuchiwać.

Piasek - wszystkie dzieci od najmłodszych lat uwielbiają zabawy w piaskownicy. Jest on skałą osadową, luźną, złożoną z niezwiązanych spoiwem ziaren mineralnych. Może być drobny, gruby, żółty, brązowy, nadaje się zatem świetnie do różnorodnych manipulacji związanych nie tylko z czuciem, ale też umiejętnością dokonywania porównań.
Szyszki, Kasztany, Żołędzie, Orzechy - ten drobny materiał przyrodniczy doskonały jest przede wszystkim do ćwiczeń motoryki małej. Dzieci lubią wkładać go do pojemników o różnych wielkościach otworów, przesypywać, nabierać w ręce i łyżkami.
Igliwie, Kora - wykorzystać je można jak poprzedni materiał do ćwiczeń motoryki małej, ale posiadają jeszcze inną zaletę, w postaci intensywnego zapachu, który doskonale będzie pobudzać zmysł węchu dziecka.
Mech — jest wyjątkowo ciekawym materiałem przyrodniczym. W przyrodzie występuje około 60 gatunków mchów a każdy z nich jest na swój sposób interesującym tworzywem terapeutycznym. Są mchy miękkie i bardzo twarde, szorstkie. Cechuje je również duża różnorodność kolorystyczna i bogactwo kształtów. Należy jednak pamiętać, że niektóre z nich znajdują pod ochroną.
Muszle — to zewnętrzny szkielet zwierzęcia o miękkim ciele. Na ogół zbudowana jest z trzech warstw: zewnętrznej, środkowej - wapiennej, wewnętrznej - macicy perłowej. Te szczególne dary morza maja w sobie zawartą jego pamięć - przyłożone do ucha odtwarzają jego charakterystyczny szum. Dzięki temu, stymulując słuch, koncentrują wspaniałe uwagę dziecka, wyciszają je w trakcie wsłuchiwania się w muszlę, a później zachęcają do odtwarzania „szumu morza”, wspomagają więc też pracę logopedyczną. Przyglądając się wnikliwie strukturze, wielkości i różnorodności kształtów muszli, wykorzystałyśmy je w zabawach stymulujących jeszcze inne sfery rozwoju dziecka.
Trawa — należy do grupy najbardziej wytrzymałych roślin ozdobnych. Łatwość uprawy, trwałość oraz odporność traw na niekorzystne warunki, choroby i szkodniki zapewnia powodzenie uprawy.
Przyprawy, zioła - przyprawami roślinnymi mogą być różne części anatomiczne roślin (np. korzenie, kłącza, liście, kwiaty, owoce, nasiona, cebule, kora), które nie mają wartości odżywczej, ale cechują się specyficznymi walorami sensorycznymi i mogą wywierać korzystny wpływ na procesy trawienne. Przyprawy w swoim składzie zawierają głównie: olejki lotne, kwasy eteryczne, alkaloidy, żywice, związki siarki, flawonoidy, co decyduje o ich właściwościach. Użyte jako dodatki do pożywienia nadają mu pożądane cechy, poprawiając smakowitość. W terapii i manipulacji mogą znakomicie stymulować zmysły dziecka i rozwijać jego sprawność.

3. Aromaterapia - olejki eteryczne znane są od czasów starożytnych. Już w dawnych czasach służyły do pielęgnacji urody oraz zdrowia. Zawierają najcenniejsze składniki roślinne: stężone wyciągi z kwiatów, liści, igieł, kory, kłączy, i skórek owoców uzyskane metodą destylacji lub wyciskania. Oprócz działania leczniczego olejków eterycznych stwierdzono również ich właściwości profilaktyczne powodujące, że substancje te, znajdując się jeszcze w roślinie chronią ją tak samo jak użyte w terapii chronią pacjenta przed bakteriami, wirusami, grzybami, pasożytami, alergenami i toksynami. Najczęstsze sposoby . wykorzystywania terapii zapachowej to: masaże aromaterapeutyczne, kąpiele, nasiadówki, natryski, kompresy, inhalacje, rozpylanie i odparowywanie. W codziennej pracy z dzieckiem wykorzystujemy tylko niektóre z powyższych


III. Treści Programowe

1. Układ treści
Wszystkie żywioły i zasoby przyrody (materiał przyrodniczy) uwzględniają pracę w szerszym lub węższym zakresie, w zależności od właściwości każdego z nich, w każdej z wymienionych sfer rozwoju dziecka.
- pobudzanie zmysłów procesy poznawcze
- koordynacja wzrokowo-ruchowa
- motoryka duża
- komunikacja - rozwój mowy
- rozwój emocjonalno – społeczny

2. Przykłady zabaw i ćwiczeń
We wszystkich przypadkach proponowane zabawy z żywiołami i materiałem przyrodniczym uwzględniają wspomaganie rozwoju dziecka w zakresie następujących sfer:.
1. Zmysłów i procesów poznawczych,
2. Motoryki dużej,
3. Koordynacji wzrokowo-ruchowej i sprawności manualnej,
4. Komunikacji i mowy,
5. Rozwoju emocjonalno-społecznego.

2.1 .Zabawy żywiołami

Ogień

Ogień jest żywiołem specyficznym. Nie można : doświadczyć go w bezpośrednim kontakcie dotykowym i doznawanie go zdaje się być wyjątkowo trudne. Jednak ogień to nie tylko płomienie, świeczki czy ognisko. Ogień to światło i cień, to ciepło i zimno, sadza i dym, słońce i księżyc.
1. Zmysły, procesy poznawcze - w zajęciach z dziećmi najczęściej wykorzystujemy różnorodne świece, zapachowe, pływające, lampiony, zimne ognie, mini - ogniska oraz światło i cień:
- doświadczanie ognia stymuluje wszystkie kanały sensoryczne oraz dostarcza intensywnych bodźców termicznych. Przeciwstawienie sobie dwóch żywiołów: ognia i wody jest interesujących doświadczeniem nie tylko poznawczym, ale i kinetycznym dla dzieci na wszystkich poziomach funkcjonowania. Wykorzystanie światła i cienia stanom podstawę
zajęć stymulujących percepcję wzrokową
- słuchanie spalających się drewienek,
- „Wesołe iskierki" - opalanie ogniem i spalanie różnorodnych materiałów (drewno, bawełna, wełna, kora drzewa, cynamonu, skórki owoców, liście np.),
- „Teatrzyk cieni" - podświetlanie części ciała i przedmiotów użytkowych latarką,
oświetlanie w niewielkiej odległości od płaszczyzny, na której widoczne SA cienie.

2. Motoryka duża - do zabaw wykorzystać można prawdziwy ogień lub odpowiedniki o właściwościach termicznych np. woskowych kulek, zimne ognie, światło i cień:
- Przygoda strażacka" - polewanie wodą z plastikowych butelek z dziurkami świeczek
typu tee- leigth ustawionych na aluminiowych tacach,
- rzucanie do celu woskowymi kulami (dobrze aby były ciepłe),
- odrysowywanie cienia dziecka, przedmiotów z otoczenia na arkuszach papieru pakowego,
- naśladowanie ruchów motoryki dużej z wykorzystaniem zimnych ogni: wymachy rękoma, „rysowanie" wzorów w powietrzu, zygzaków, linii, ósemek
- przechodzenie po rozgrzanych kamieniach, przekraczanie ich, przeskoki przez kamienie (kamienie grzejemy, układając je przy ognisku)


3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa, sprawność manualna:
- zachęcanie do wodzenia wzrokiem za światłem w różnych płaszczyznach,
odświetlania przedmiotów użytkowych i zabawek z różnych stron,
- pokazywanie cieni przedmiotów i zabawek, dobieranie do narysowanego cienia przedmiotów znanych dziecku, zwiększanie wrażeń świetlnych przez zastosowanie luster i folii aluminiowej jako tła.
- zabawy z lusterkiem i światłem (puszczanie zajączków, „łapanie" promieni słońca),
- rysowanie świeca, kapanie steryną wypełnianie steryną w obrębie konturów lub po konturach rysunku,
- rysowanie węglem, spalonymi szczapami drewna, węglowymi pisakami*,
- topienie wosku, przelewanie roztopionego wosku, ugniatanie ciepłego, miękkiego wosku,
- zabawy plastyczno - manipulacyjne z wykorzystaniem wosku, przygotowanie świec, wlewanie wosku do foremek, wkładanie wykałaczek w ciepły wosk.

4. Komunikacja, rozwój mowy:
- naśladowanie dźwięków wydawanych przez ogień,
- dmuchanie na płomienie, iskry, żar,
- masaż twarzy rozgrzanymi kompresami żelowymi,
- ćwiczenia oddechowe: wyścigi łódeczek - świeczek, dmuchanie na świeczki pływające w misce z wodą.

5. Rozwój emocjonalno-społeczny - ogień i wszelkie źródło światła idealnie nadaje się do
wyciszania, relaksacji, skupiania uwagi i koncentrowania się, a także zabaw relacyjnych:
- wiązanie koła wokół ogniska, pląsy,
- zbliżanie i oddalanie dłoni od źródła światła i odczuwanie różnicy temperatur,
- „słoneczny zegar"- stanowi alternatywą dla tradycyjnego zegara, oprócz cyfr charakteryzujących godziny codziennych zajęć (np. posiłki, zajęcia), układanie symboli typowych dla nich (łyżka - posiłek, mydło - toaleta, instrument - muzykoterapia).

Mini - ogniska najbezpieczniej przygotować na starej blaszce do pieczenia ciasta, najwygodniej wyłożyć ją folią aluminiową a blachę postawić na dużej desce do krojenia. Na tak przygotowanym podłożu można już ułożyć gałązki, kawałki drewienka i korę; do
wykonania lampionu można wykorzystać szklane pojemniki, słoje, wazony z wzorami,
ozdobione witrażowymi farbami będą dawać ciepło i interesujące refleksy świetlne. Witrażowy rysunek może być powiązany z zapachem świeczki włożonej do pojemnika,
Węglowy pisak – cienką gałązkę zawijamy w folię aluminiową którą nakłuwamy szpilkami w kilku miejscach, wkładamy w ognisko.

„Pioruny” -lampa plazmowa
To fascynujące urządzenie hipnotyzuje zarówno dzieci, jak i dorosłych i zatrzymuje ich „w czasie", prowokując do podejmowania różnych zabaw interaktywnych. Uwięziona w kuli błyskawica odpowiada na każdy ruch ręki czy przedmiotu i porusza się po jej powierzchni tak, jak człowiek sobie planuje. Dzięki temu ma on poczucie kontrolowania czy też panowania nad tak potężnym żywiołem. Zamiast lampy plazmowej może być również użyta lampka emitująca światło lub światłowody.

1. Zmysły, procesy poznawcze:
- dotykanie lampy palcem, policzkiem, ręką i odczuwanie przewodzonych impulsów,
- wsłuchiwanie się w charakterystyczny dźwięk wydawany przez lampę w czasie emisji
piorunów,
- przytrzymywanie poszczególnych części ciała (np. ręce, stopy) przez dłuższą chwilę w jednym punkcie lampy i odczuwanie skoncentrowanego w nim ciepła,
- trzymanie ręki w jednym miejscu przez dłuższą chwilę, doznanie ciepła,
- wąchanie powietrza wokół lampy,
- obserwacja pojawiających się różnorodnych kształtów piorunów,

2. Motoryka duża:
- przekraczanie lampy z pomocą osoby dorosłej i obserwacja jej reakcji w trakcie ćwiczenia,
- zabawy ze śpiewem w kole wiązanym wokół lampy o tematyce dotyczącej światła, burzy, np.
- poruszanie się wokół lampy w określony przez dorosłego sposób- raczkowanie,
czworakowanie, na kolanach w przód i w tył,
- zabawy w „Indian” wykonujących taniec wojenny,
- próby naśladowania ciałem pojawiających się piorunów,
- wykonywanie w momencie pojawienia się kolejnych błyskawic określonego przez dorosłego ruchu, np. przysiadu, podskoku, np.,
- tupanie, podskakiwanie, pukanie w podłogę w celu wywołania pioruna (pozycja „audio" lampy, reagująca na dźwięki, drgania, np.)

3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa, sprawność manualna:

- prowokowanie dziecka do podejmowania prób dotykania lampy poprzez prezentację jej możliwości,
- zachęcanie do aktywności (np. klaskanie, stukanie ręką patyczkiem w podłogę) w celu
wywołania „pioruna" (lampa w pozycji „audio"),
- dotykanie lampy ręką dziecka, prowadzenie jego ręki w różne strony po jej powierzchni,
- nakładanie i zdejmowanie z lampy kawałków szmatek, chusteczek, np.,
- wykonywanie na powierzchni lampy „deszczyku" palcami,
- przesuwanie obu rąk po powierzchni lampy (głaskanie),
- rysowanie na powierzchni lampy wzorów palcem

4. Komunikacja, rozwój mowy
- wydawanie dźwięków (okrzyki lub konkretne sylaby, wyrazy dźwiękonaśladowcze) w celu pojawienia się „pioruna" w lampie (pozycja „audio"),
- zachęcanie do wypowiedzi, okrzyków powodujących zapalanie się piorunów,
- odgłosy piorunów mogą być emitowane z nagrań na płycie

5. Rozwój emocjonalno - społeczny
- relaksacja na materacach z obserwacją lampy,
- szybkie, intensywne tupanie w podłogę w pobliżu lampy (pozycja audio) lub klepanie
rękami w podłogę w celu pojawienia się „piorunów" (odreagowanie negatywnych emocji w bezpieczny sposób (nagrania piorunów z płyty CD)
- przekazywanie od dziecka do dziecka „magicznej siły" z lampy w określony sposób, np. dotknięciem ręki kolegi, czubka palca, np. (na zmianę każde dziecko może być przekazicielem od lampy).
- „zrób to co ja" - zabawy naśladownicze w parach dziecko - dziecko, dziecko - dorosły,
naśladowani muszą „aktywizować" lampę.
Powietrze

Jest żywiołem trudnym do wyobrażenia: jest, ale go nie widać. Dla dzieci jest całkowicie abstraktcyjnym pojęciem, a jednocześnie inspiruje do zajęć terapeutycznych. Można go doświadczyć w bezpośrednim kontakcie zmysłowym np. przy silnym wietrze oraz w czasie zabaw z suszarka, wiatrakami lub termowentylatorem.

1. Zmysły, procesy poznawcze - używając przedmiotów gospodarstwa domowego stwarzamy warunki do doświadczania powiewu powietrza. Suszarka i wentylator dają okazję do doznań dotykowych i termicznych. Dodatkowo możemy użyć materiału przyrodniczego (liście, trawy), które wiatr z urządzeń będzie rozdmuchiwał. Zabawy z powietrzem stymulują wszystkie zmysły:
-śledzenie wzrokiem, słuchanie szelestu poruszanych wiatrem wiatraczków, mobili, materiału przyrodniczego, baniek mydlanych, doświadczanie ich dotyku w trakcie, gdy poruszają się z użyciem powietrza;
-podrzucanie do góry opadających w różnym tempie i na różne sposoby piórek, szyfonowych chusteczek, cienkiej bibułki, klonowych nosków;
-„wietrzny pokój" - na drewnianej lub aluminiowej ramie wieszamy różnorodne
przedmioty: dzwonki, rurki aluminiowe i mosiężne, papierowe zabawki, kawałki bambusa,
kasztany, plastikowe butelki z wypełnieniem; w wietrzny dzień wystawiamy za okno, w warunkach klasowych puszczamy nawiew z termowentylatora lub wentylatora,
- „robienie wiatru" - wachlowanie na poszczególne części ciała dziecka prawdziwymi
wachlarzami lub wachlarzami wykonanymi przez dzieci z papieru złożonego w harmonijkę,
-„grające rury" - wprawianie w ruch plastikowych rur o różnej długości i grubości, dmuchanie w puste lub wypełnione wodą butelki
-zachęcanie dzieci do wąchania różnorodnych przedmiotów, z którymi mają kontakt (pożywienie, zabawki, środki czystości, kredki, farby np.)
-doświadczanie ciepłego i zimnego powietrza przy użyciu suszarki do włosów i termowentylatora.

2. Motoryka duża - wykorzystywane tu będą wszystkie zabawy ruchowe na powietrzu, zabawy z latawcem, dmuchanymi piłkami, wiatraczkami, balonami, piórami np. Również w Sali możemy organizować ćwiczenia stwarzające okazje do doświadczania świata powietrza: '
-podskoki na dmuchanych materacach, piłce rehabilitacyjnej, piłkach - skoczkach, czworakowanie, raczkowanie, przetaczanie się po dmuchanych materacach,
-zabawy w „suchym basenie" wypełnionym balonami, podrzucanie balonów, dmuchanie balonów, wypuszczanie z nich powietrza, wyścigi z balonikami, podrzucanie balonów wypełnionych piaskiem, powietrzem i wodą np.
-zabawy w basenie dmuchanym wypełnionym drobnym materiałem (kawałki gąbki, puszki styropianowe, wata, małe balony), na który skierowany jest strumień powietrza z wiatraka (próby łapania fruwających kawałków, unikania dotknięcia przez nie, np.);
-tor przeszkód z wykorzystaniem zabawek dmuchanych do pływania (materace, koła, rękawki, piłki plażowe),
-zabawy ruchowe przy muzyce z chustami, pomponami, wstążkami, bibułkowymi paskami
-„zabawy z wiatrem"- naśladowanie ruchu wiatru widocznego w przyrodzie.

3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa, sprawność manualna - aby „pokazać" powietrze można do zabaw, manipulacyjnych wykorzystać suszarkę, do rozdmuchiwania liści, igliwia,
trawy, piasku, piór, piłki z waty czy niewielkich pudełek, które będą się unosić pod wpływem powietrza. Można również zachęcać dzieci do;
- „malowania wiatru" farbami i dłońmi po dużych powierzchniach kartonu (dowolnie silny wiatr i słaby wietrzyk),
-wykonywania latawców, zabawek latających typu samolociki, ptaszki, wiatrowskazy, wiatraczki,
- dmuchanych obrazków" - rozdmuchiwanie farby wodnej, tuszu na kartonie przez słomkę, -trafiania do celu piłką pingpongową
- podchodzenie do źródła wiatru (wentylator, dmuchawa) z położonymi na dłoni kawałkami styropianu, konfetti, np. otwieranie dłoni i odczuwanie zdmuchiwania ich z jej powierzchni;
-„tworzenie wiatru" poprzez poruszanie materiałem kreacyjnym lub chustą animacyjną
przeganianie za ich pomocą drobnych elementów rozrzuconych na podłodze (wata, styropian, kawałki papieru.);
- „zbieranie" piłek pingpongowych rurą podłączonego odkurzacza, odczepianie ich i wrzucanie do pojemnika.

4. Komunikacja, rozwój mowy - możemy zachęcać dzieci do naśladowania dźwięków jakie wydaje wiatr (szum, gwizd), nazywania zjawisk związanych z powietrzem oraz wykorzystać
całą gamę ćwiczeń oddechowych:
- dmuchanie w instrumenty i zabawki poruszane wiatrem i wydające dźwięki,
- chuchanie i dmuchanie na lusterko w różnych warunkach atmosferycznych,
- dmuchanie na lekkie przedmioty i materiał przyrodniczy,
- nadmuchiwanie balonów, gumowych rękawiczek, rysowanie na nadmuchanych przedmiotach

5. Rozwój emocjonalno – społeczny - wiele z powyższych proponowanych zabaw idealnie nadają się do zabaw w diadzie dziecko - dziecko lub w niewielkich grupach rówieśniczych. Doświadczanie powietrza można również zaproponować w czasie relaksacji:
-w leżeniu na plecach głębokie oddechy z dłońmi ułożonymi na przeponie,
-w leżeniu na plecach z balonami ułożonymi na brzuchu,
-w leżeniu na plecach dmuchanie na pióra, cieniutkie chusteczki, listki ułożone na twarzy, -nasłuchiwanie własnego oddechu przez stetoskop, *
-„powietrzne węże"- wprawianie w delikatny ruch wirowy, zachęcanie do obserwacji i samodzielnej zabawy węża wyciętego spiralnie z koła, na przymocowanej do głowy nitce,
; pasków kolorowej bibuły, piórek
-obserwacja delikatnych przedmiotów poruszanych powietrzem z urządzeń domowych (wiatrak, odkurzacz).

Ziemia
Istnieją różnorodne gatunki ziemi i gliny. Wszystkie nadają się do wykorzystania w zajęciach. Dodatkowo skorzystać możemy z możliwości, jaką stwarza nam ziemia uprawna i zakładać z dziećmi mini ogródki.

1. Zmysły, procesy poznawcze:
- ogrzewanie w rękach ziemi, gliny i odczuwanie, jak się „rozpływa",
- obsypywanie ciała (ręce, stopy) ziemią, obklejanie gliną
- klepanie rękami w ziemię lub glinę,
- wąchanie ziemi, gliny,
- wysypywanie na folię, papier, np. potrząsanie i nasłuchiwanie szelestu,
- oglądanie różnej pod względem struktury i koloru gliny, ziemi

2. Motoryka duża - wiele zabaw możemy zaproponować dzieciom na powietrzu stwarzając im okazję do optymalnego doświadczania ziemi, w czasie zabaw ruchowych dodatkowo stymulujemy zmysł dotyku i równowagi:
- ścieżka dotykowa, przechodzenie na boso, przeskakiwanie po ścieżce ułożonej z ziemi, piasku i gliny (dodatkowym utrudnieniem będzie ścieżka z pudełek kartonowych wypełnionych materiałem przyrodniczym),
- nabieranie ziemi w stopy i wsypywanie jej do misek lub rozsypywanie po podłodze na folii, rozgarnianie ziemi stopami, •
- udeptywanie ziemi czy gliny w dużych miskach na „twardąpodłogę",
- czworakowanie, raczkowanie, chodzenie po ziemi, piasku rozsypanych na folii malarskiej
- przeskakiwanie przez przeszkody typu skrzynka z ziemią przechodzenie stopa za Stopą w skrzynce kwiatowej wypełnionej ziemią
- „Ulica Dotykowa" - ulicę można wykonać ze skrzynek ogrodniczych lub listewek w
ogrodzie. Kwadraty 50x50 cm, wykonane z listewek układamy w określoną ścieżkę i wypełniamy różnorodnymi materiałami przyrodniczymi (trawa, mech, piasek, kamienie, glina, żwir).

3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa, sprawność manualna:
- nabieranie w ręce lub na łopatkę, przesypywanie do pojemników, ugniatanie, przesiewanie, przeciskanie między palcami,
- przesypywanie przez sito, nasypywanie do młynków - wiatraczków,
- zakładanie ogródków, wysadzanie nasion, sadzonek roślin, warzyw wieloletnich takich jak: pietruszka, ziemniaki, cebula, rzeżucha, tulipany, fasola lub groch
- wykopywanie dołków w ziemi 30 - 50 erą zaglądanie w dołki, oświetlanie ich latarką.
- lepienie, wałkowanie, odrywanie kawałków gliny i łączenie jej w całość,
- robienie obrazków, wazonów z gliny (oklejanie butelek, miseczek),
- wycinanie foremkami kształtów, lepienie zwierzątek, figur z gliny np., suszenie lub wypalanie przedmiotów
- komponowanie z gliny - wciskanie w plastry gliny materiału przyrodniczego, uwałkowywanie płaskich elementów (muszelki, kora, łupiny orzechów, liście, kwiaty, trawa, np.).

4. Komunikacja, rozwój mowy:
- zachęcanie dzieci do nazywania zjawisk związanych z ziemią w szeroko pojętym znaczeniu oraz wykorzystujemy ćwiczenia oddechowe:
- wydmuchiwanie suchej ziemi z pojemników,
- rozdmuchiwanie ziemi wysypanej na tackach,
- dmuchanie na ziemię przez słomki.

5. Rozwój emocjonalno - społeczny- zabawy pozwalające na współdziałanie w grupie:
- budowanie z ziemi, gliny;
- zakładanie ogródków w skrzynkach,
- tworzenie z gliny wspólnych obrazów lub kompozycji;
- ukrywanie i odnajdywanie koralików, kulek szklanych, warzyw

Woda

Jest bezpiecznym materiałem terapeutycznym, z którego chętnie korzystają zarówno dzieci, jak i terapeuci. Może być ciepła, zimna, dzięki niewielkiej interwencji może zmieniać kolor oraz konsystencję i smak. W terapii wykorzystujemy wodę, lód i śnieg.

1. Zmysły, procesy poznawcze - wykorzystujemy tu wannę lub wannę do hydromasażu,
może być też większa miska:
- moczenie rąk i nóg dzieci w miskach zarówno w ciepłej, jak i zimnej wodzie, .
- słuchanie pluskotu wody w różny sposób, np. - wrzucając do niej drobne przedmioty, chlapiąc czy przelewając, dotykani śniegu, zanurzanie w nim rąk, smakowanie,
- obserwowanie topiących się w rękach kostek lodu,
- zabawy kostkami lodu: dotykanie, mieszanie ręką.
2. Motoryka duża :
- przeskakiwanie przez kałuże lub przekraczanie ich,
- chodzenie w basenie stymulacyjnym wypełnionym wodą, próby podskakiwania w niej
- omijanie misek wypełnionych wodą
- zabawy w gabinecie hydroterapii.
3. Koordynacja wzrokowo - ruchowa, sprawność manualna:
- przelewanie wody między palcami, z pojemnika do pojemnika,
- uderzanie dłońmi, palcami o powierzchnię wody,
- przekładanie śniegu z miski do miski, nabieranie go w ręce, mieszanie łyżką i ręką, podawanie śniegu koledze, polewanie śniegu ciepłą wodą, wyjmowanie ze śniegu drobnych
przedmiotów.
- zabawy kostkami lodu: mieszanie łyżką nabieranie w ręce, stukanie kostką lodu o blat
stołu, turlanie po stole, podawanie kostki lodu koledze i nauczycielce, wyjmowanie kostek lodu z miski z wodą
- zabawy z wykorzystaniem przedmiotów pływających i tonących, odnajdywanie ich w misce z woda, wyławianie,
- nalewanie wody do pojemników o zróżnicowanej średnicy, przenoszenie pojemników z miejsca na miejsce,
- „wodne obrazki" - moczenie kartonów w wodzie i malowanie na nich farbami wodnymi,
- przelewanie wody z pojemnika do pojemnika za pomocą gumowej rurki.

4. Komunikacja, rozwój mowy:

- naśladowanie dźwięków wydawanych przez wodę (chlup, chlap, kap),
- masaż twarzy kostkami lodu,
- dmuchanie do wody przez słomki i zasysanie wody przez słomki. 

5. Rozwój emocjonalno-społeczny:
- słuchanie szumu wody wplecionego w muzykę relaksacyjną,
- zabawy w ciepłej wodzie w wannie do hydromasażu lub częściowy masaż ciepła wodą stóp czy rąk
- odpoczynek połączony z obserwacją słupów wodnych, lamp wodnych i światłowodowych w Sali stymulacji wielozmysłowej.

Śnieg
Jest pochodną wody i podobnie jak ona, doskonale nadaje się do terapii. Dzięki zmianom, jakim ulega pod wpływem ciepła, zachęca do obserwacji, skupiania uwagi, jego temperatura silnie pobudza zmysł dotyku.

1. Zmysły, procesy poznawcze:
- dotykanie śniegu, wąchanie, zanurzanie w nim rąk, smakowanie,
- ogrzewanie śniegu, sopli lodowych, kawałków lodu,
- obserwacja opadów śniegu, szadzi, „mroźnych obrazków",
- oglądanie śniegu w różnej postaci przez szkło powiększające
- słuchanie skrzypiącego śniegu.
2. Motoryka duża:
- chodzenie po wysokim śniegu,
- zabawy na śniegu z wykorzystaniem sprzętu zimowego,
- toczenie wielkich śniegowych kul, ustawianie muru, różnych budowli, -zeskakiwanie w śnieg z wysokości
- „tropiciele śladów" - chodzenie po ścieżce z wydeptanych śladów.
3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa, sprawność manualna:
- przekładanie śniegu z miski do miski, nabieranie go w ręce, mieszanie łyżką i ręką podawanie śniegu koledze,
- polewanie śniegu ciepłą wodą wyjmowanie ze śniegu drobnych przedmiotów, wciskanie w śnieg drobnych przedmiotów, patyczków,
- gniecenie kuli śniegowej, przeciskanie śniegu między palcami, lepienie bałwana,
- tworzenie śniegowych rysunków prze wydeptywanie śladów -rysowanie patykiem po śniegu,
- „kolorowy śnieg" - rozlewanie z butelek z małymi otworkami kolorowych farb po śniegu.
- rzucanie kulkami śniegowymi do celu.
- masaż twarzy śniegiem, •
- naśladowanie dźwięków zimowych: skrzyp - skrzyp, trzask, trzask.

5. Rozwój emocjonalno-społeczny:
- robienie „orła na śniegu",
- turlanie się po śni egu,
- wspólne lepienie bałwana i nadawanie mu ustalonego razem wyglądu,
- „śniegowa wojna".

Lód
Tak jak śnieg stymuluje silnie dotyk, a jego przezroczystość zachęca do „oglądania świata w innym wymiarze", stymuluje percepcję wzrokową i doskonali koncentrację uwagi. Można mu nadać stosowną barwę, kształt oraz smak.
1. Zmysły, procesy poznawcze:
- dotykanie lodu, wąchanie,
- zanurzanie w nim rąk,
- smakowanie, roztapianie lodu w rękach.
2. Motoryka duża:
- chodzenie po lodowych kałużach,
- spacer po małym basenie z kostkami lodu,
- ślizganie się z asekuracją na dużych kawałkach lodu,
- przekraczanie, przeskakiwanie lodowych kulek.
3. Koordynacja wzrokowo - ruchowa, sprawność manualna - przekładanie lodu z miski do miski,
- nabieranie go w ręce, mieszanie łyżką i ręką
- podawanie lodu koledze,
- polewanie lodu ciepłą wodą
- ustawianie wieży z kostek lodu,
- ślizganie kostek lodu po blacie stołu do kolegi.
4. Komunikacja, rozwój mowy:
- masaż twarzy kostkami lodu,
- oblizywanie smakowych kostek lodu.
5. Rozwój emocjonalno-społeczny:
zabawy w lodowe domino,
- obserwacja światła przez „lodowe tafle".

Mgła – generator mgły

Kolorowe diody „podświetlające" mgłę w generatorze dodają magii i wzbudzają zainteresowanie nawet najbardziej wycofanego z kontaktów dziecka. Efekt niesamowitości wzmaga dodatkowo całkowite zaciemnienie pomieszczenia, w którym odbywa się terapia, a możliwość „dotykania" mgły, „ukrywania" rąk sprawia dzieciom dużą frajdę, wyzwalając motywację do aktywności.
1. Zmysły, procesy poznawcze:
- obserwacja powstającej w generatorze mgły oraz kolorowych lampek na jego powierzchni,
- wąchanie zapachu olejku eterycznego generowanego przez urządzenie,
- wsłuchiwanie się w dźwięk urządzenia,
- wyciąganie rąk w kierunku powstającej mgły, odczuwanie wilgoci,
2. Motoryka duża:
- machanie nogami w celu rozgarniania powstającej mgły,
- podskakiwanie we mgle,
- . poruszanie się w określony sposób wokół generatora,
- próby przeskakiwania, przekraczania mgły,
- naśladowanie ciałem wstającej i opadającej mgły
3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa, sprawność manualna:
- wodzenie ręką we mgle, wykonywanie wzorów w przestrzeni,
- klaskanie w ręce w środku mgły,
- rozgarnianie mgły rekami,
- dotykanie palcami lampek na powierzchni generatora (liczenie),
4. Komunikacja, rozwój mowy:
- rozdmuchiwanie mgły,
- wysuwanie języka w celu dotknięcia mgły,
- próby chuchania i „wytwarzania mgły",
5. Rozwój emocjonalno - społeczny:
- odpoczynek we mgle przy muzyce relaksacyjnej i zapachu emitowanego przez generator (o charakterze uspokajającym, np. lawendowym),
- przekazywanie mgły - przegarnianie mgły do kolegi

2.2.ZASOBY PRZYRODY (materiał przyrodniczy)

Drewno
Przetworzone drzewa - pachnące, naturalne, bezpieczne. Jednocześnie mogące mieć różnorodne kształty i fakturę. Dają nieskończone możliwości terapeutyczno-edukacyjne.

1. Zmysły, procesy poznawcze - poprzez posiadaną fakturę oddziałuje się na zmysł dotyku, drewno może być gładkie - szorstkie, szerokie -wąskie; węchu - każdy gatunek drzewa ma swój niepowtarzalny zapach oraz smak, można go wąchać, smakować czubkiem języka; wzrok - każde drzewo ma inny kolor i może wydawać dźwięk(słuch),
- wąchanie drewna różnych gatunków drzew, plastrów z żywicą
- opukiwanie stawów małymi drewienkami,
- stukanie drewienkiem o drewienko, dłoń, podłogę,
- segregowanie kawałków drewienek spośród innych przedmiotów.

2. Motoryka duża - w zależności od postaci zastosowanego drewna (plastry, kłody,
W gałęzie, np.) rozwijać można u dziecka równowagę, koordynację ruchową orientację w
przestrzeni:
- przeskakiwanie, przekraczanie, omijanie drewnianych przeszkód,
- przechodzenie z plastra na plaster, kłody na kłodę, konara na konar,
- automasaż stóp drewnianymi kłodami - rolowanie drewna, ,
- utrzymywanie równowagi na niestabilnych powierzchniach z drewna,
- skłony, skręty tułowia w pozycji stojącej i siadzie: podnoszenie oburącz drewnianych palików ułożonych przed, za, obok dziecka,
- przekładanie kawałków drewna z jednej strony tułowia na drugą z przecinaniem osi
symetrii ciała,
- toczenie przed sobą drewnianej kłody.

3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa, sprawność manualna:
- wałkowanie, ściskanie, kawałkami drewna,
- ustawianie w wieżę, postukiwanie nimi, układanie ciągów wzorów,
- wypalanie „obrazków" na drewnianych plastrach,
- malowanie farbami na drewienkach,
- tworzenie kompozycji przestrzennych z drewna, gałązek i korzeni
- „wałkowanie", turlanie konarami, palikami oburącz'
- toczenie drewna po tułowiu w pozycji siedzącej z góry do dołu i w kierunku przeciwnym.

4. Komunikacja, rozwój mowy :
- dmuchanie na drobne gałązki,
- naśladowanie, szumu drzewa, postukiwania nim o podłogę,
- nazywanie poszczególnych gatunków drzew, dopasowywanie nazwy drzewa do obrazka,
- ćwiczenie artykulacyjne głoski sz, s, cz.

5. Rozwój emocjonalno-społeczny :
- kołysanie dziecka na kłodzie, . .
- uderzanie rękami lub patykami, o kłody w celu odreagowania negatywnych emocji,
- kołysanie się wspólnie z dzieckiem na kłodzie,
- wspólne budowanie,
- „przepychanie drzewa" - wspólne przesuwanie dużych kawałków drewna.

Liście
Kolorowe, pachnące, różnorodne w kształtach i fakturach, mogą też być mokre lub suche. Podobnie jak drewno, dają nieograniczone możliwości.
1. Zmysły, procesy poznawcze :
- słuchanie szelestu liści,
- obserwowanie, jak fruwają na skutek podmuchu wiatraka, suszarki, wentylatora, dmuchania,
- gniecenie liści, rozdzieranie, smakowanie lekko czubkiem języka, wąchanie ich.
2. Motoryka duża :
- układanie torów przeszkód z liści do: przechodzenia, przeskakiwania, przekraczania, wg wzorów,
- turlanie się po liściach,
- wskakiwanie w liście, a następnie próbowanie wygrzebywania się z nich,
- podrzucanie do góry i chwytanie ich, :
- rozgarnianie i zgarnianie liści.
3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa, sprawność manualna:
- darcie, zwijanie w rulony, mieszanie w misce wypełnionej liśćmi,
- nabieranie w garści liści i pocieranie nimi,
- wkładanie liści do pojemników,
- naklejanie liści na kartony,
- wyklejanie sylwetek postaci kawałkami liści,
- naklejać liści wg odrysowanych konturów,
- układanie mozaiki, cięgów, segregowanie,
- liściowe liczmany,
- dobieranie w pary liści o takim samym kształcie, kolorze, wielkości.

4. Komunikacja, rozwój mowy - na liście można dmuchać lub naśladować ich szelest.

5. Rozwój emocjonalno-społeczny - liśćmi można wykonywać masaż, pcłożyć się w nich i posłuchać spokojnej muzyki, można też wspólnie z kolega układać je, naklejać na duży karton czy „budować" z nich.

Kamienie
Każdy kamień ma inny kolor. Są białe, czarne, szare, różowe, brązowe, łaciate - można stosować je w wielu różnorodnych zajęciach.

l. Zmysły, procesy poznawcze:
- Wzrok - jeśli stymulacja tego zmysłu będzie dla nas priorytetem, można wykorzystać
jako pomoc popularne już w sprzedaży „szklane kamienie" (oszlifowane kawałki szkła),
które są. bogatsze kolorystycznie niż naturalny kamień (są przeźroczyste, jaskrawo zielone, niebieskie czy złote). Poza tym właściwie wszystkie zabawy, o ile dziecko zechce obserwować, będą stymulowały ten zmysł, nie ma więc sensu ponownego wymieniania podanych w tekście zabaw.
- Słuch - prawie każda zabawa daje. dodatkowy efekt dźwiękowy, natomiast jako zdecydowanie stymulująca słuch będzie „gra na kamieniach" - stukanie średnimi
kamieniami siebie; stukanie średnim kamieniem o podłogę, parapet, ławkę czy inne sprzęty; stukanie średnim kamieniem o duży kamień, leżący na podłodze; „kamienna grzechotka" - potrząsanie drobnymi kamieniami znajdującymi się w woreczku, siatce, kubeczku czy pudełeczku. Za każdym razem kamienie będą wydawały inny, niepowtarzalny dźwięk, dzięki czemu możemy je wykorzystywać przez dłuższy czas w różnych wariantach, nie nużąc dzieci.
- Dotyk - wszystkie zabawy manipulacyjne z wykorzystaniem kamieni stymulują dotyk, różnicować je będziemy poprzez zastosowanie kamieni o różnych fakturach, kształtach czy wielkościach. Kamień jest zimny, każdy w innym tempie można ogrzać przez własne dłonie. Mamy zatem jeszcze efekt zmienności jego ciepłoty, dokonującej się przy udziale dziecka.
- Smak - dziecko poznaje też smakiem, zwłaszcza dziecko niepełnosprawne umysłowo ma zwyczaj wkładania wszystkiego do buzi. Kamienie są różne, będą więc miały różny smak, zwłaszcza te wyjęte z morza mogą okazać się niezwykle atrakcyjne. Można też
wykorzystać tu kawałki soli kamiennej, w każdym przypadku jednak trzeba uważać, by dziecko nie połknęło kamienia i nie zadławiło się nim.
- Węch - podobnie jak wcześniej, każda zabawa z kamieniem stymulować będzie węch dziecka, gdyż będzie ono „oglądać" kamień wszystkimi zmysłami. Najciekawszym jednak efektem węchowym będzie wąchanie krzemieni po wcześniejszym potarciu nimi o siebie
(zwłaszcza krzemień będzie miał interesujący dla dziecka zapach siarki).

2. Motoryka duża (duże kamienie):
-„Z kładki na kładkę" - przechodzenie z kamienia na kamień ułożonych jeden za drugim w
ogrodzie lub na Sali gimnastycznej (płaskie piaskowce, lub większe otoczaki),
-„W górę i w dół" - przechodzenie na kolejne, położone jeden za drugim kamienie, ale
coraz wyższe i schodzenie po drugiej stronie na coraz niższe (duże kamienie, najlepiej otoczaki),
-„Kamienna kołyska" - kołysanie się w różnych pozycjach (leżenie, siad, na stojąco) na dużym, płaskim kamieniu, mającym pod spodem wypukłość (najlepiej duży piaskowiec), -„Kamienna góra" - wchodzenie na pojedynczy, duży kamień, obroty na nim wokół osi, próby zejścia lub zeskoku na miękkie podłoże (materac lub trawa),
- przekraczanie, przeskakiwanie kamieni (małych, średnich, większych, w zależności od
możliwości dzieci),
-„Kamienny korytarz" - chód wzdłuż ścieżki wytyczonej z większych kamieni, najlepiej białych (są lepiej widoczne).

3. Koordynacja wzrokowo- ruchowa i sprawność manualna:
-wkładanie do wysokiego słoja wypełnionego wodą płaskich, oszlifowanych kamieni ozdobnych (do akwariów), obserwacja opadania kamieni na dno,
-mieszanie niewielkiej ilości kamieni ręką zanurzoną w słoju,
-wyjmowanie ze słoja kamieni, wkładanie ich do miseczki. "
(Uwaga do zabaw ze słojem - kamienie muszą być małe i koniecznie płaskie, inaczej
będą szybko opadać na dno i dziecko nie nadąży z obserwacją, a ponadto mogą potłuc, słój. Należy też zwrócić uwagę, by dzieci nie wrzucały a wkładały kamienie do słoja.)
-„Kamienne kaczki" - wrzucanie kamieni do dużej miski z wodą,
-„ Burza na morzu" - mieszanie kamieniami w dużej misce,
-„Kamienny wodospad" - nabieranie ręką lub łopatką kamieni zanurzonych w misce z wodą i wsypywanie ich z pewnej wysokości z powrotem do miski,
-„Łowimy rybki" - wyławianie kamieni z dużej miski ręką lub, w wersji trudniejszej siatką, przekładanie do suchego pojemnika,
-wysypywanie i zbieranie rozrzuconych po Sali kamieni do małych pojemników,
-„Uważaj, by nie uciekły!" - wykonywanie jedną ręką i oburącz ruchów kolistych małą
miseczką zawierającą jeden (lub więcej, w zależności od możliwości dziecka) kamień w taki
sposób, by nie wypadł on na podłogę,
-„Skaczące kamienie" - zabawa jak wyżej, z tym że teraz dzieci potrząsają miseczką tak, by kamień podskakiwał (również starają się, żeby kamień nie wypadł z miski),
-,,Z górki na pazurki" - spuszczanie po zjeżdżalni średniego kamienia, obserwacja jego upadku na podłogę, .
-przetaczanie średniego, okrągłego kamienia w drewnianej rynience z jednego końca na drugi (podnoszenie w górę raz prawej, raz lewej ręki, kamień lub kamienie, analogicznie do
zabaw z małą miseczką nie może wypaść), . -
-potrząsanie kamieniami w rynience ruchem od siebie do siebie oraz prawo-lewo,
-„Kamienna grzechotka" - wsypywanie garścią kamieni do woreczka, potrząsanie
woreczkiem, 
-„kamienna piramida" - układanie na sobie większych, w miarę płaskich kamieni,
-„Poszukiwacze kamiennych skarbów" - szukanie ukrytych w trawie średnich kamieni, wkładanie ich do koszyka,
-wsypywanie kamieni ręką lub łyżeczką do pojemników o różnych otworach, -przesypywanie kamieni z pojemnika do pojemnika,
-„Kamienna piramida" - układanie na sobie większych, w miarę płaskich kamieni,
-„Kamienne kręgle" - toczenie średnich kamieni po podłodze z próba trafienia w inne, leżące dalej (należy wziąć pod uwagę bezpieczeństwo, jeśli wykorzystujemy w pracy z grupą, trzeba dzieci brać do tego zadania pojedynczo, by któreś nie rzuciło kamieniem w innego kolegę),
-układanie na podłodze różnorodnych wzorów z kamieni (kamień za kamieniem, koło, kwiaty i inne, możliwe do wykonania przez dzieci).

4. Komunikacja, rozwój mowy :
- naśladowanie plusku kamieni wpadających do wody,
- stukot o podłogę, stukot o siebie,
- chuchanie na kamień, by „zaszedł mgłą",
- wyciąganie języka, by omijać nim trzymany przed twarzą kamień.
5. Rozwój emocjonalno-społeczny:
-masowanie dziecka płaskimi kamieniami
-spacerowanie po basenie stymulacyjnym wypełnionym kamieniami, masując stopy, kładąc się w nim i masując całe ciało.

Uwaga -zabaw wykorzystywać można średnie ,ozdobne kamienie szlifowane lub małe otoczaki zebrane na polu. W niektórych („kamienna grzechotka", „kamienny wodospad", przesypywanie kamieni, nasypywanie do pojemników, zabawy z miską czy rynienką) można też zastosować drobne kamyki.
Wiele z wymienionych zabaw poza doskonaleniem koordynacji wzrokowo - ruchowej i sprawności manualnej daje też efekt stymulacji słuchowej poprzez plusk, szelest, stukot czy „rumot" (turlanie po ślizgawce).

Piasek
Może byś mokry lub suchy, jak również ciepły lub zimny. Posiada też bogatą kolorystykę i strukturę.
1. Zmysły, procesy poznawcze: dotyk:
- zakopywanie rąk i stóp w piasku,
- dostarczanie wrażeń termicznych przy użyciu mokrego i suchego piasku,
Węch - wąchanie różnorodnego piasku.
Słuch - przesypywanie piasku na folii, papierze, słuchanie dźwięków przesypywanego piasku
suchego i mokrego,
Wzrok - obserwacja piasku naturalnego i barwionego przesypywanego w „klepsydrze", „piaskowych obrazkach", plastikowych butelkach.

2. Motoryka duża - stanowi dość trudne podłoże, gdy chce się po nim biegać, podskakiwać
czy ślizgać. Jest jednak przyjemny jak materac, gdy ktoś chce się położyć się na nim i turlać;
- wspinanie się na piaskowe hałdy,
- rozdeptywanie, rozgarnianie piaskowych babek, kopczyków,
- podskakiwanie w piaskownicy, przeskakiwanie przez piaskowe przeszkody,
- chodzenie po ścieżce z wydeptanych śladów,
- turlanie się, czołganie, czworakowanie po piasku.

3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa, sprawność manualna - manipulowanie piaskiem,
- przesypywanie, przesiewanie, nabieranie w dłonie, łopatką piasku,
- tworzenie konstrukcji przestrzennych z piasku,
- wsypywanie piasku do pojemników o różnorodnej średnicy,
- wysypywanie piaskowych obrazków w konturach, na szablonach,
- ukrywanie drobnych przedmiotów (świetne są drobne kamyki lub szklane kulki), odnajdywanie ich,
- rysowanie w piasku palcami, patykiem, .
- odciskanie śladów stóp i dłoni.

4. Komunikacja, rozwój mowy - ćwiczenia oddechowe,
- zdmuchiwanie piasku z dłoni,
- dmuchanie na piasek prze słomki,

5. Rozwój emocjonalno-społeczny - miło jest położyć się na ciepłym piasku i poleżeć, czy poturlać się po nim, można z kolegą pociągać się po jego powierzchni, czy też próbować odrysować kształt kolegi albo zasypać go. Można też wspólnie pobawić się w piaskownicy.

Szyszki, kasztany, żołędzie, orzechy
Pochodzą z drzew liściastych i iglastych. Dostarczają wielu zróżnicowanych bodźców zmysłowych. Są idealnym materiałem rozwijającym wyobraźnię.

1. Zmysły, procesy poznawcze - materiał przyrodniczy, który wspaniale nadaje się do wielozmysłowego wykorzystania.
Węch - wąchanie, szyszek, kasztanów, żołędzi i orzechów oraz orzechowego kremu,
Smak - próbowanie różnych gatunków orzechów, smakowanie kasztanów jadalnych,
Słuch - postukiwanie o podłogą, o siebie, poszczególnymi materiałami przyrodniczymi,
szuranie, szeleszczenie, pocieranie szyszką o szyszkę, kasztanem o kasztan, orzechem o
orzech, potrząsanie pojemnikami wypełnionymi materiałem przyrodniczym,
Dotyk - opukiwanie własnego ciała, stawów, materiałem przyrodniczym, masowanie, głaskanie, dociskanie powierzchni stawowych, procesy poznawcze:
- odnajdywanie orzechów, kasztanów, szyszek i żołędzi,
- wkładanie do pojemników z odpowiednim desygnatem,
- segregowanie do pojemników wymieszanego materiału przyrodniczego,
- liczenie
- dobieranie w pary, desygnatu do obrazka.

2. Motoryka duża - chodzenie po basenie lub w misce wypełnionej tym materiałem, -
przeskakiwanie, przekraczanie zbudowanego z niego toru,
- slalom pomiędzy materiałem przyrodniczym,
- wrzucanie do pojemników, koszy, stopniowanie odległości,
- szuranie, ślizganie stopami po materiale przyrodniczym,
- spacerowanie po ścieżce terapeutycznej wypełnionej powyższym materiałem,
- zgarnianie, nabieranie w dłonie, podrzucanie do góry,
- odnajdywanie i zbieranie rozłożonego materiału przyrodniczego do pojemników
- zbieranie materiału stopami, wkładanie do miski.

3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa, sprawność manualna
- przekładanie do pojemników ręką lub łyżką turlanie, ściskanie,
- wkładanie do pojemników z małym otworem,
- wkładanie do tuby plastikowej, rolki po ręczniku papierowym,
- obskubywanie szyszek z łusek,
- oddzielanie łupinek, „czapeczek", skórek,
- malowanie, stemplowanie materiałem po powierzchni różnorodnej fakturowo,
- zawijanie materiału przyrodniczego w folię, papier, folię aluminiową
- nawlekanie korali z materiału przyrodniczego na żyłkę, sznurek,
- tworzenie kompozycji przestrzennych z wykorzystaniem materiału przyrodniczego: zwierzątka, ludziki, skrzaty np.

4. Komunikacja, rozwój mowy:
- ćwiczenia oddechowe,
- naśladowanie dźwięków przy upadaniu, stukaniu: stuk, szur, puk,
- nazywanie poszczególnego materiału przyrodniczego,

5. Rozwój emocjonalno-społeczny- tym drobnym materiałem można się wymieniać z kolegą można z nich wspólnie „budować", układać różne wzory w przestrzeni, masować kolegę.

Uwaga, u niektórych dzieci istnieje możliwość występowania alergii na orzechy, upewnić się, czy dziecko może je wykorzystywać do działań terapeutycznych!

Igliwie, kora
Kłujące, chropowate, sypkie, twarde - doskonałe do stymulacji czuciowej i nie tylko.

1. Zmysły, procesy poznawcze:
- dotykanie,
- wąchanie,
- zgniatanie rękami, wyciskanie między palcami,
- potrząsanie miską i słuchanie szelestu.
2. Motoryka duża:
- chodzenie boso po basenie lub w misce wypełnionej tym materiałem,
- nabieranie stopami i wysypywanie z powrotem do miski, próby zaciskiwania na nich palców stóp i przekładanie z miski do miski
- przechodzenie z kory na korę,
- przetaczanie się, raczkowanie, czworakowanie po igliwiu rozsypanym na folii malarskiej,
- nabieranie w ręce i podrzucanie do góry,
- przesypywanie igliwia. Między palcami.

3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa, sprawność manualna:
- mieszanie łyżką i ręką, nasypywanie ręką do kubka, wysypywanie z kubka, poklepywanie, ściskanie w ręce, rozrywanie, rozdzielanie kawałków kory, odłamywanie,
- wysypywanie igliwiem wzorów, dowolnych obrazków,
- malowanie gałązkami drzew iglastych i farbami,
- malowanie gałązek drzew iglastych,
- stemplowanie kawałkami kory,
- budowanie konstrukcji przestrzennych z kory.
4. Komunikacja, rozwój mowy :
- wydmuchiwanie z miski,
- przedmuchiwanie pojedynczych igiełek czy kawałków kory po podłodze,
- dmuchanie przez słomkę na igliwie.
5. Rozwój emocjonalno - społeczny- odpoczynek na folii posypanej igliwiem czy drobną korą przy muzyce relaksacyjnej.. 

Mech
Pachnący, miękki, delikatny- świetny do zabawy.
1. Zmysły, procesy poznawcze:
- dotykanie, wąchanie, przytulanie do buzi,
- naciskanie rękami, zgniatanie w dłoniach, rozcieranie w dłoniach,
- segregowanie gatunków mchu, układanie kępek mchu od największej do najmniejszej i odwrotnie.

2. Motoryka duża:
- chodzenie po basenie lub w misce wypełnionej tym materiałem,
- przechodzenie z miski do miski wypełnionej różnorodnymi gatunkami mchu,'
- nabieranie stopami i wyrzucanie stopą kawałków mchu,
- próby zaciskania na mchu. palców stóp, przekładanie z miski do miski, rozrywanie mchu stopami,
- przechodzenie z jednej kępki mchu na drugą ułożonych po prostej, okręgu, slalomem, stopniowanie odległości,
- poruszanie się po mchu w różnych pozycjach: podskoki na mchu, przeskakiwanie przez kępki mchu, slalom pomiędzy kępkami mchu, przetaczanie się po mchu,
- nabieranie w ręce, podrzucanie do góry.

3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa, sprawność manualna -poklepywanie,
- rozrywanie kępek mchu,
- próby układania kępki na kępce,
- rzucanie do celu niewielkimi kulami z mchu*,
- toczenie kul z mchu po powierzchniach typu stół, podłoga, pochylnia,
- wkładanie do pojemników, ugniatanie mchu,
- wyklejanie mchem w obrębie konturów,
- naklejanie kawałków mchu na karton.
4. Komunikacja, rozwój mowy
- masowanie twarzy kępkami mchu w celu pobudzenia mięśni mimicznych,
- łagodny masaż twarzy,
- zdmuchiwanie kawałków mchu z dłoni, stołu,
- dmuchanie na małe kawałki mchu zawieszone na nitkach.
5. Rozwój emocjonalno - społeczny:
- odpoczynek na folii wyłożonej mchem,
- głaskanie mchem różnych części ciała,
- kołysanie się po mchu przy muzyce relaksacyjnej.

Muszle
Ich bogaty kształt, wielkość i kolorystyka dostarczają wielu wrażeń zmysłowych.
1.Zmysły, procesy poznawcze:
- dotykanie całego ciała muszlami o różnorodnej fakturze,
- wąchanie, przytulanie do buzi,
- wsłuchiwanie się w szum muszli, potrząsanie muszlami nawleczonymi na żyłki,
- smakowanie końcem języka,
- segregowanie muszli według koloru, rodzaju (płaskie, spiralne, gładkie szorstkie).
2. Motoryka duża:
- przekładanie stopami niewielkich muszli z pojemnika do pojemnika,
- unoszenie obiema stopami większej muszli i opuszczanie,
- poruszanie się slalomem w różnych pozycjach pomiędzy dużymi muszlami,
- unoszenie do góry oburącz muszli, trzymanie w wyprostowanych rękach nad głową,
- przekładanie muszli w pozycji siedzącej i stojącej z przecinaniem osi symetrii
- rozgarnianie stopami, delikatne naciskanie muszli.

3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa, sprawność manualna
- obracanie muszli,
- przekładanie drobnych muszli z pojemników do pojemników,
- wyjmowanie muszli z miski z lub słoja z wodą,
- próby gniecenia w palcach drobnych muszelek,
- gniecenie drobnych muszli wałkiem, pałką drewniana i wysypywanie konturów na papierze posmarowanym klejem,
- kompozycje plastyczne z muszli (wciskanie muszli w plastelinę, masę solną papierową glinę, ,np.),
- nabieranie większymi muszlami wody, materiału sypkiego (piasek, ryż, kasza, np.),:
przelewanie, przesypywanie ich z muszli do muszli,
- naklejanie muszli na karton, wyklejanie konturów obrazków
- barwienie muszli tuszem, farbami,
- wykonywanie z muszli zwierzątek, ludzików, skrzatów,
- nawlekanie na żyłkę muszli z otworami.
4. Komunikacja, rozwój mowy
- masowanie twarzy muszlami o różnej fakturze, naśladowanie szumu muszli
5. Rozwój emocjonalno - społeczny;
- odpoczynek ze wsłuchiwaniem się w szum muszli,
- obserwacja muszelek umieszczonych w pojemnikach z wodą
- potrząsanie butelkami wypełnionymi wodą i muszelkami.


Trawa

W postaci rośliny zielonej, wysadzana przez dzieci lub wysuszonego siana może stanowić uatrakcyjnienie wielu zająć.

1. Zmysły, procesy poznawcze:
- dotykanie, wąchanie, przytulanie buzi do trawy lub siana, obsypywanie rąk.
2. Motoryka duża:
- nabieranie stopami trawy lub siana, próby darcia i rozsypywania lub nasypywania do pojemnika,
- unoszenie obiema stopami i rozsypywanie, podskoki na trawie czy usypanych kopcach siana, wspinanie się,

- turlanie się po trawie lub sianie, poruszanie się w różnych pozycjach (raczkowanie,- czworakowanie, chód na kolanach, bieg przodem i tyłem),
- przechodzenie lub przeskakiwanie z kępki na kępkę.
3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa, sprawność manualna:
- rozrywanie trawy lub siana,
- wyrywanie trawy z ziemi,
- posypywanie trawą lub sianem kartonu, wysypywanie konturów,
- cięcie nożyczkami trawy lub siana,
- wyciąganie pojedynczych ździebeł trawy,
- zbieranie trawy w kupki, wiązanie w pęczki,
- zaplatanie wianków, warkoczy z trawy lub siana.
4. Komunikacja, rozwój mowy
- głaskanie twarzy, delikatny masaż.

5. Rozwój emocjonalno – społeczny
- odpoczynek przy muzyce relaksacyjnej na trawie lub sianie.

Uwaga. U niektórych dzieci istnieje możliwość występowania alergii na trawę lub siano, należy upewnić się, czy dziecko może je wykorzystywać do działań terapeutycznych! 

Przyprawy, zioło

Wśród wielu propozycji zabaw i ćwiczeń z zastosowaniem różnorodnych naturalnych pomocy, na szczególną uwagę zasługują przyprawy i zioła. Stymulują wszystkie zmysły, a dzięki różnorodnej strukturze dają szerokie możliwości zastosowania w terapii.
Można ich używać w postaci:
- roślin zielonych, wysadzonych w doniczkach lub świeżych gałązek min: melisa, cząber, rozmaryn, koper, oregano, majeranek, bazylia, lawenda, szczypiorek, natka pietruszki,
kolendra, majeranek, szałwia, mięta, np.;
- suszu uzyskanego z w/w roślin;
- poszczególnych części roślin lub całych roślin: papryka czuszka, czosnek, lubczyk,
lawenda,
- nasion niektórych wymienionych wyżej roślin oraz lnu, pieprzu,, tymianku, czarnuszki, gorczycy, gałki muszkatołowej, migdałów, np.;
- kwiatów: bazylia, goździk (pąki), rumianek, np. szaławia, tymianek,np.;
- liści: liść laurowy, bazylia, mięta, szałwia, np.;
- kory: cynamon,
- łodyg: goździki,
- owoców: lubczyk, pieprz, anyż, ziele angielski, jałowiec, kolendra, arcydzięgiel, kminek,
- korzennej: imbir, arcydzięgiel, żeń-szeń, chrzan, lubczyk, np.;
- w postaci zmielonej: pieprz, cynamon, gałka, papryka, kurkuma, np.

Propozycje zabaw:

1. Zmysły, procesy poznawcze:
- dotykanie, wąchanie, oglądanie, smakowanie, szeleszczenie na folii, papierze nasypanymi nasionami owocami, zielem (kminek, pieprz, ziele angielskie, len),
- dotykanie, wąchanie, oglądanie, smakowanie zielonych liści bazylii, koperku, kolendry,
- dotykanie, wąchanie, oglądanie, smakowanie, postukiwanie laskami cynamonu, gałką muszkatołową, laską wanilii, mielonymi ziołami i przyprawami (cynamon, imbir, gałka), np.
- próby rozpoznawania prostych ziół i przypraw i dopasowywania ich do owoców lub części zielonych za pomocą zmysłów (u dzieci zdrowych i niepełnosprawnych lepiej
funkcjonujących) - koper suszony i zielony, owoc pieprzu i pieprz mielony, mielona papryka
i owoc papryki.
2. Motoryka duża
- nabieranie stopami przypraw w postaci roślin zielonych, próby darcia i rozsypywania lub nasypywania do pojemnika,
- przesypywanie, rozsypywanie stopami nasion,
- „rysowanie" Stopami w rozsypanych ziołach,
- przechodzenie z miski do miski wypełnionej nasionami, owocami lub zielonymi częściami przypraw i ziół,
- zbieranie palcami stóp owoców, nagarnianie stopami nasion i rozsypywanie,
- ucieranie stopami liści i części zielonych.

3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa, sprawność manualna:
- rozrywanie zielonych części przypraw, obrywanie liści,
- wyrywanie zielonych przypraw z ziemi,
- posypywanie zielonymi częściami, nasionami, pyłkiem kartonu, wysypywanie konturów,
- cięcie nożyczkami zielonych części przypraw,
- rozgniatanie nasion tłuczkiem, robienie z nich pyłku,
- nabieranie nasion i pyłku w ręce, przesypywanie do pojemników, między palcami,
- pocieranie w rękach liśćmi przypraw,
- rozkruszanie liści do pojemników (liść laurowy, tymianek, mięta, szałwia),
- ścieranie na tarce gałki, korzenia imbiru, żeń-szenia, laski cynamonu,
- nabieranie drewnianymi lub plastikowymi szczypcami części zielonych, liści i wkładanie ich do pojemników,
- mielenie przypraw w młynku ręcznym.
4. Komunikacja, rozwój mowy:
- masaż twarzy zielonymi częściami przypraw,
- rozgryzanie łagodnych nasion i owoców (kminek, ziele angielskie, len, gorczyca),
- rozdmuchiwanie nasion i części zielonych,
- nazywanie rośliny i jej smaku.

5. Rozwój emocjonalno - społeczny:

- odpoczynek przy muzyce relaksacyjnej przy kominku zawierajqcym naturalny aromat wymienionych ziół,
- odpoczywanie na poduszkach wypełnionych suszonymi ziołami typu: lawenda, mięta,
melisa
- wykorzystywanie ziół i przypraw w zajęciach kulinarnych z wykorzystywaniem metody F. Affolter,
- „ziołowa łąka"; wyklejanie na papierze pakowym konturów kwiatów ziołami, naklejanie części zielonych - praca grupowa.
Przyprawy i zioła mogą stanowić naturalny dodatek uatrakcyjniający zajęcia plastyczno
- manipulacyjne, których bazę stanowią farby z naturalnych składników spożywczych:
farba klejowa, krochmal czy farba jajeczna. Niektóre przyprawy np. kurkuma czy curry mogą pełnić funkcję barwiącą i smakową dla przygotowanej farby. Dołożenie do farby utartej wanilii lub cynamonu doda jej charakterystycznego zapachu. Wsypanie do farby szafranu, kminku czy kolorowego pieprzu nada jej interesującą fakturę.
Ugotowane nasiona lnu same w sobie stwarzają ciekawe doznania, zwłaszcza na poziomie zmysłu dotyku i manipulacji - niełatwo je zmyć czy zetrzeć z powierzchni rąk, będą więc doskonale wzmacniać ich mięśnie. Ciągliwość uzyskanej masy pozwoli nam na skupienie uwagi dziecka i obserwowaniu w przestrzeni czy na kolorowym papierze powstających wzorów.
Inną ciekawą przyprawą o specyficznym intensywnym aromacie jest chrzan. Proces tarcia go stwarza niemałe problemy, pierwszy z nich wynika z jego struktury (jest twardy i elastyczny zarazem), drugi natomiast ma związek z jego silnym aromatem, który dodatkowo stymuluje intensywnie oko i węch. Bardzo silnie oczyszcza drogi oddechowe, co jest zaletą u dzieci mających problemy z chroniczną niedrożnością górnych dróg oddechowych.

2.3. Aromaterapia

Ma ścisły związek z wykorzystywaniem materiału przyrodniczego w postaci, np. owoców, nasion, igieł.
Wykorzystuję w aromaterapii olejki eteryczne - stężone wyciągi z wybranych roślin o właściwościach zapachowych oraz walorach wspomagających leczenie różnorodnych zaburzeń. Terapia zapachowa stymuluje najintensywniej zmysł węchu, który odgrywa w ludzkim organizmie znaczącą rolę. Oddziałuje on bowiem na wewnętrzną równowagę organizmu i podświadomość. Ponadto czynne substancje znajdujące się w tych esencjach, wchłaniane przez mieszki włosowe na skórze i rozprowadzane po całym organizmie wpływają korzystnie na różne organy i układy wewnętrzne.
Dzieci bardzo dobrze reagują na taką łagodną formę terapii, którą można stosować zarówno w czasie zajęć właściwych jak i hydroterapii, masażu, czynności pielęgnacyjnych, zabaw lub relaksacji. Poszczególnym rodzajom olejków przypisuje się różnorodne właściwości: odprężające, stymulujące, lub relaksacyjne. Ich zastosowanie w warunkach przedszkolnych jest bezpieczne, chociaż stosując je na co dzień należy pamiętać o pewnych podstawowych zasadach bezpieczeństwa:
• nie wolno stosować olejków eterycznych bezpośrednio na skórę (wyjątek stanowi olejek lawendowy i z drzewa herbacianego),
• olejków nie należy podawać doustnie,
• zawsze należy przestrzegać proporcji mieszania olejków z nośnikiem,
• sporządzoną mieszaninę wykorzystuje się w okresie około tygodnia,
• dzieciom podajemy łagodne roztwory olejków, poprzedzone konsultacją z rodzicami
dziecka,
• do kąpieli dla dzieci stosujemy tylko 1-2 krople olejku
• przy stosowaniu olejków cytrusowych należy zachować wyjątkową ostrożność gdyż zwiększają one wrażliwość na słońce (powinno się unikać nasłonecznienia prze sześć
godzin po użyciu).
Wykorzystywane olejki powinny być rozcieńczone. Wynika to zarówno z wysokiego stężenia jak i lepszego wchłaniania substancji aktywnych w postaci rozcieńczonej. Dla dzieci jako substancje nośne stosowane są oleje o neutralnym zapachu i łatwej wchłanialności lub woda. Olej powinien być nierafinowany, tłoczony na zimno z roślin, orzechów lub nasion. Najczęściej używa się olejów: z nasion winogrona, orzechów laskowych, jojoba, z pestek brzoskwiń lub moreli, słonecznika lub migdałów. Woda stosowana do rozcieńczenia może być destylowana, mineralna, źródlana lub przegotowana i wystudzona woda z kranu.
Olejki eteryczne dzielą się pod względem trwałości na:
• lotne - najszybciej działające i utleniające się, o trwałości od 3 do 24 godzin. Są to olejki: bazylikowy, bergamotowy, cytrynowy, z drzewa herbacianego, eukaliptusowy, miętowy, pomarańczowy i szałwiowy - o działaniu pobudzającym;
• średniotrwałe - o średniej lotności i trwałości 2-3 dni: cyprysowy, geraniowy, jałowcowy, lawendowy, majerankowy, rozmarynowy, rumiankowy, sosnowy i tymiankowy - ich działanie wpływa na przemianę materii i poprawę funkcji organizmu;
• trwałe - ulatniające się najwolniej i utrzymujące trwałość do jednego tygodnia: cedrowy, jaśminowy, mirrowy, neroli, paczulowy, różany, sandałowy, ylang - o działaniu uspakającym i relaksującym.
 
Olejki eteryczne można również wykorzystać do stymulacji zmysłu węchu oraz kształtowania procesów poznawczych na poziomie rozpoznawania popularnych zapachów (np. cytryna, pomarańcz, mięta, lawenda). Przemysł aromaterapeutyczny dostarcza bogatą
gamę zapachów np: wiosennych, morskich, korzennych, owocowych, kwiatowych itp. Nie
wszystkie są olejkami naturalnymi. Dlatego przygotowując zajęcia należy pamiętać, aby tych substytutów zapachowych używać tylko na poziomie różnicowania węchowego, rozpylania i odparowywania/Zapachy te nie mają jednak wartości terapeutycznych takich jak olejki eteryczne. Nie można ich stosować do masaży, kąpieli ani natrysków.
Zabawy zapachowe:
• „domino zapachowe" - dobieranie w pary pojemniczków z takim samym zapachem,
• „lotto zapachowe" - dobieranie pojemniczka z zapachem do obrazka przedstawiającego przedmiot wydzielający dany zapach,
• „co tak pachnie" - dobieranie pojemniczka z zapachem do przedmiotu rzeczywistego,
• „poznajemy zapachy" - nazywanie poszczególnych zapachów, wskazywanie obrazków i przedmiotów rzeczywistych związanych z danymi zapachami, określanie cech poznawanych
zapachów np.: truskawkowy - słodki, cytrynowy - kwaśny, szałwiowy - gorzki, miętowy - świeży itp.
Dzieciom funkcjonującym na wyższym poziomie można proponować określania zapachów
w kategoriach ładny - brzydki, łagodny - ostry, lub dopasowywać tabliczki z zapachami do
nazw zapachów.
Można również łączyć aromaterapię z manipulacją i stymulacją percepcji wzrokowej i smaku stosując zapach oraz odpowiedni desygnat:
• olejki owocowe, owoce do manipulacji i degustacji (cytryna, pomarańcza, jabłko, soki owocowe),
• olejki ziołowe, odpowiednie zioła w doniczce, do smakowania, oglądania i wąchania (np. napar z mięty, rumianku itp.),
• olejki korzenne, przyprawy korzenne do manipulowania, wąchania i smakowania (wanilia, cynamon, goździki).
Najczęściej stosowaną formą aromaterapii jest masaż terapeutyczny. Jak każdy masaż stanowi podstawę kontaktu i komunikacji pomiędzy dzieckiem a terapeutą. Najsilniej aktywizowany w czasie masażu jest zmysł dotyku, najwcześniej rozwijający się i dojrzewający - pierwotny. Jest on niezwykle ważny, sprzężony z rozwojem emocjonalnym . dziecka. Doznania sensoryczne odbierane przez skórę docierają do obszarów czuciowych mózgu. Układ dotykowy wpływa na inne układy zmysłowe i ruchowe, odgrywa
ogromną rolę w opanowaniu umiejętności sensoryczno - motorycznych oraz praksji. Stąd też wynika istotne znaczenie kontaktu dotykowego w pracy z dziećmi z różnorodnymi
rodzajami dysfunkcji i niepełnosprawności.

Masaż aromaterapeutyczny, jak każdy masaż, wymaga odpowiedniej ceremonii. W zależności od rodzaju zastosowanego olejku możemy uzyskać zrelaksowanie, pobudzenie
lub wzmocnienie funkcji organizmu. W aromaterapii wykorzystuje się wszystkie techniki
masażu. Otoczenie, w którym odbywa się masaż powinno być odpowiednio przygotowane. Pomieszczenie musi być ciepłe i bez przeciągów, a atmosfera spokojna i przyjazna dziecku. Można włączyć cichą i odprężającą muzykę oraz zapalić delikatne, przyćmione światło. Najlepiej wykonywać go na podłodze, na cienkim materacu z pianki lub grubym kocu.
Należy pamiętać o kocu do przykrycia nie masowanych partii ciała dziecka oraz rozćwiczeniu i ugrzaniu rąk przed przystąpieniem do masowania.
W czasie masażu można stosować wybrane techniki:
• gładzenie - pierwszy etap kontaktu z dzieckiem, wykonywane długimi, delikatnymi
ruchami, rozprowadza olej po całej powierzchni ciała. Ręce gładzimy w kierunku dłoni, a
nogi w kierunku stóp. W tej fazie dotyk powinien być lekki, gdyż ma ona za zadanie odprężać i poprawiać samopoczucie.
• głaskanie - wykonywanie długich, jednostajnych pociągnięć dłoni ze zdecydowanym naciskiem. Ruch wykonywany jest jednocześnie obiema dłońmi. Masaż kończyn wykonywany jest w kierunku do serca. Ten etap ma na celu rozgrzanie powierzchni ciała, pobudzenie krążenia i zniwelowanie wzmożonego napięcia mięśniowego.
• ugniatanie - skupia się na określonych partiach mięśni, ciało ugniata się jak ciasto - obiema dłońmi celem usunięcia zmęczenia mięśni i oczyszczenia organizmu z toksyn.
• rozcieranie - wykonywanie niewielkich kolistych ruchów opuszkami palców, na krótkich odcinkach w głąb napiętych mięśni.
• siekanie - uderzenia wykonuje się rozluźnionymi dłońmi (krawędzią od strony małego palca), delikatnie na zmianę, trzymając ręce blisko siebie.
• miotełka - są to dość szybkie ruchy obiema rękami na zmianę w jednostajnym rytmie.
• łyżeczkowe „stawianie baniek" , to rytmiczne uderzanie dłońmi ułożonymi w kształcie
„łódeczek".
Masaż szwedzki przebiega na ogół wg następującej kolejności: masowanie pleców, tyłu nóg, przodu nóg, rąk, brzucha, klatki piersiowej, szyi twarzy. Należy pamiętać o
nawiązaniu kontaktu z dzieckiem przed rozpoczęciem masażu i o okryciu kocem oraz
relaksie po zakończeniu. Otulenie kocem powoduje lepsze wchłanianie olejków
eterycznych.
Dużym powodzeniem cieszą się również kąpiele. Przygotowując kąpiel aromatyczną należy pamiętać, że właściwości olejków oddziałują dwojako: wchłaniają się przez skórę i umożliwiają inhalację. Woda nie powinna być za gorąca dodawać do niej można zarówno olejki jak i kompozycję olejków eterycznych z olejem podstawowym. Kępiel powinna trwać 10 - 20 minut. Dobrze jest zadbać o odpowiedni nastrój w czasie kąpieli. Taką formę
terapeutyczną warto jest też polecić rodzicom dla dzieci nadpobudliwych lub mających
trudności ze snem. Kąpiel sama w sobie jest uspokajająca. Ponadto usuwa napięcie mięśniowe. Dodane do niej olejki o działaniu uspokajającym pomogą dziecku w spokojnym
zaśnięciu.
Aromaterapia świetnie wzbogaca zajęcia edukacyjno - terapeutyczne, a sam rytuał, bliski kontakt fizyczny i indywidualna komunikacja, która towarzyszy masażowi, wspomaganemu przyjemnymi doznaniami zapachowymi, doskonale się sprawdza w pracy z dziećmi w każdym wieku.

Literatura:
Affolter F. (1997), Spostrzeganie, rzeczywistość, język.-tłum. Duliński T. Warszawa, WSiP.
Aromaterapia. Pachnąca sztuka, Wydawnictwo Wiedza i Życie, Warszawa 1996r.
Bogdanowicz M. Szlagowska D. (1996) Piosenki do rysowania. Gdańsk. Wyd. Fokus
Brauner Ą. F. (1995), Postępowanie wychowawcze w upośledzeniu umysłowym - tłum. Gałkowski T.Warszawa, WSiP.
Dziecko niepełnosprawne ruchowo (1997). Red. Borkowska M. Warszawa, WSiP.
Grochmal S. (1986): Teoria i metodyka ćwiczeń relaksowo - koncentrujących, Warszawa PZWL.
M. Charbicka, M. Raszewska (2009): W objęciach natury. Warszawa, WSiP.
Heldt K., Alłon M. (2003): Integracja sensoryczna. Poznań, TPG.
Jaklewicz H. (1993), Autyzm wczesnodziecięcy. Gdańsk, Wydawnictwo Psychologiczne.
" Kopaliński W. (1990): Słownik symboli. Warszawa, Wydawnictwo Wiedza Powszechna.
Kędzior - Niczyporuk E. (1998): Wprowadzenie do pedagogiki zabawy. Lublin, wyd. „Klanza”.
J. Kielin - red. (1997): Rozwój daje radość. Terapia dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim. Gdańsk.
Maas V. (1998): Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej. Warszawa, WSiP.
Miosga L. Pomóż mi być Komunikacja i stymulacja zmysłowa osób ze znaczną i głęboką
niepełnosprawnością umysłową, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006
Paterman R. Zabawy w naturze na każdą porę roku, Kielce Jedność 1999;
Pilecki j. (red.) Usprawnianie wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym, Kraków Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej 2002;
Piszczek M.red. (1997):Terapia zabawą.Terapia przez sztukę. Warszawa, CMPP-P MEN .
Przybylska K. (1980): Wychowanie muzyczne w przedszkolu. Warszawa, WSiP.
Sherborne V.(1997):Ruch Rozwijający dla dzieci-tłum. Bogdanowicz M. Warszawa ,Wyd. Naukowe PWN.
Strzyżewski S. (1986): Proces wychowania w kulturze fizycznej. Warszawa, WSiP.
Wikipedia, wolna encyklopedia: Żywioły. pl.wikipedia.org/wiki/Żywioły - 31k.
Zebrowska M. (1986): Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Warszawa, PWN.