Praca z trudnymi zachowaniami uczniów w oparciu o techniki behawioralne - scenariusz szkolenia dla nauczycieli

Szkolenie dla nauczycieli (scenariusz) praca z trudnymi zachowaniami uczniów w oparciu o techniki behawioralne

1. Propozycja pracy (radzenia sobie) z zachowaniami trudnymi dzieci, uczniów opiera się na zasadach psychologii behawioralnej. Sposób myślenia i rozwiązywania problemów jaki stosuje behawiorysta opiera się na prostych , jasnych zasadach, koncentruje się na tym co „tu i teraz”(nie odległych przyczynach, emocjach) i jest uniwersalny tzn. do zastosowania do bardzo różnych sytuacji i optymistyczna czyli behawiorysta wierzy, że nie ma zachowania którego nie można zmienić.. Celem jest zmiana, modyfikacja zachowania problemowego. Zakładamy sobie cel realny, nie zawsze jest możliwe wyeliminowanie zachowania w 100% (może wystarczy przynajmniej na początek spadek częstotliwości lub zmniejszenie intensywności). Jesteśmy elastyczni czyli jeśli coś nie działa w ciągu dwóch tygodni to prawdopodobnie nie zadziała i musimy to zmodyfikować.
2. pierwszym krokiem jest opisanie zachowania problemowego, nie cechy, stanu lecz konkretnego zachowania „wszystko co bezpośrednio widzimy,(...) ma określone miejsce, czas , przestrzeń, odnosi się do konkretnej sytuacji, człowieka, można określić jego nasilenie, dotkliwość dla innych ludzi,(...) nie jest tym czego nie robi”. propozycja ćwiczenia ,które ma nauczyć się je spostrzegać i opisywać: przypomnij sobie dowolnego ucznia sprawiającego problemy wychowawcze i opisz klika właściwych i niewłaściwych zachowań. Można również podać przykłady opisów sytuacji, które są/ nie są opisem zachowania w tym sensie. Analiza wyników pracy i wniosek, że” poprawne zdefiniowanie zachowania problemowego jest świetnym wstępem do pracy nad jego kształtowaniem. Jest celem , który chcemy osiągnąć.
3. Aby skutecznie zaplanować interwencję behawioralną musimy przeanalizować zachowanie problemowe ABC (tu krótko o krach , nagrodach , wygaszaniu i wzmacnianiu)
A- co zdarzyło się przed (miejsce, konteksty, bodźce wpływające)
B- co on robi dokładnie (to już potrafimy)
C- co nastąpiło ( konsekwencje dla dziecka i innych, inaczej czy jest wzmacniane czy wygaszane)
Przykład;A – nauczyciel wydaje polecenie, by dzieci otworzyły ksiązki, B- uczeń głośno komentuje: znowu trzeba wyciągać te głupie i nudne ksiązki”, C- nauczyciel przerywa lekcję, upomina, a następnie wpisuje uwagę. (ćwiczenie dla grupy)
Analiza zachowania pozwala spojrzeć na zachowanie z innej perspektywy, a tym samym zrozumienie sytuacji (korzyści i straty wynikające z aktualnego postępowania, najczęściej dziecko ma w nich swój cel) i właściwą definicję problemu. Demaskuje też naszą niekonsekwencję, niesprawiedliwość itp. które mogą być przyczyna trudnego zachowania. Analiza zachowania pozwala ustalić , w którym momencie możemy zainterweniować, z jakiej konkretnie techniki skorzystać. Jeśli analiza zachowania pokazuje, że nasz sposób reagowania wzmacnia niepożądane zachowanie to możemy:
I. Nie dopuścić do powstania zachowania (to w A – zaskocz dziecko, zachowaj się inaczej, zmień A, zasady, skuteczne wydawanie poleceń)
II. Stosować konsekwencje (to w C)
III. Wzmacniać te które pojawiają się w zamian trudnego zachowania (to w C)
Działania w w B mają jedynie na celu skrócenie zachowania, minimalizowanie strat, bez wpływu na przyszłość).
Modeluj (w ABC)- spokojnie i rzeczowo podchodź do sprawy, choć nie zawsze to łatwe. Często jeśli uczeń wyprowadzi nas z równowagi już to samo wzmacnia skutecznie na przyszłość jego zachowanie.
Co ważne uwaga dorosłej osoby, a w przypadku trudnych dzieci niestety również negatywna, jest zawsze wzmacniająca np. konieczność przetrwania lekcji i dyskusja z uczniem. Dlatego warto stosować dwie strategie na raz:
1.nagradzamy za pozytywne i poświęcamy mu uwagę
2. ignorujemy negatywne lub wyciągamy konsekwencje

4. Dzięki ABC mamy cel. Jak zrobić żeby był realny, pamiętając że zupełne wykluczenie zachowania może być bardzo trudne. Musimy tu skonfrontować nasze oczekiwania (cel idealny) z tym co jest możliwe (cel realny), tzn. uwzględnić ograniczenia tkwiące w uczniu i otoczeniu
Przykład: zachowanie- wychodzi z klasy bez notatek, cel idealny – ma zapisane wszystkie notatki, co musimy uwzględnić – dany uczeń ma dysgrafię i zaburzenia uwagi, realny cel krótkoterminowy – przepisuje skróconą notatkę, zwracam uwagę na jego pracę co kilka minut
5. Pracując według tej metody korzystamy z różnych technik, które maja na celu: zapobiec niepożądanym zachowaniom, zlikwidować je lub ukształtować nowe. A by techniki były skuteczne pamiętamy o dwóch zasadach:
I. Kolejność wprowadzania technik od mniej awersyjnych(pochwały, ignorowanie) do bardziej (konsekwencje)
II. Na miejsce trudnego zachowania zawsze wprowadzamy nowe.
Chociaż nie jest to spotkanie poświęcone ADHD. To warto zastanowić się czym różnią się zachowania trudne od tych będących skutkiem ADHD. Jeśli po powtórzeniu polecenia lub powtórzeniu zasady dziecko utrzymuje swe trudne zachowanie to najczęściej jest ono celowym łamaniem norm . Poza tym zachowania agresywne zawsze powinny być traktowane jako niepożądane i nie tłumaczone objawami ADHD. To ważne ponieważ techniki pracy z ADHD nie działają na celowe zachowania.
• Skuteczne wydawanie poleceń, czyli wydajemy tylko te polecenia (oczywiście dot. trudnego zachowania), które możemy wyegzekwować. Sześć kroków:1. Podejdź do dziecka 2. zdobądź jego uwagę(kontakt wzrokowy)3. wydaj krótkie polecenie (2 – 3 słów bez ironii itp. pozytywnie sformułowane, odnoszące się do konkretnej zasady np. mów spokojnie) 4. poproś aby dziecko powtórzyło polecenie 5. ewentualnie powtórz polecenie i poproś dziecko by powtórzyło co ma zrobić 6. dopilnuj wykonania, jeśli TAK to pochwal opisowo jeśli NIE wyciągnij konsekwencje.
• Zasady i konsekwencje, nagrody i przywileje (takie na pewno są w statucie i każdej klasie). Jeśli pracujemy nad uciążliwy zachowaniem jednego dziecka to warto zaangażować w to rodziców i spisać kontrakt. Aby były skuteczne:
- nagrody i przywileje działają oddzielnie. Przywileje otrzymujemy za przestrzeganie zasad, nagrody za dodatkowe zobowiązania (nagrody wzmacniają a konsekwencje wygaszają)
- zasada powinna być związana ściśle z przywilejem
- nagroda jest za większy wysiłek, dodatkowe zobowiązania
- zasady nie są reakcją na aktualny kłopot
- na raz pracujemy nad jedną zasadą
• Przypominanie zasad zanim wyciągniemy konsekwencje. Nie możemy oczekiwać od ucznia który pracuje nad trudnym zachowaniem, ze sam będzie pamiętał. Więc jedno krotne powtórzenie, przypomnienie (pozwala uczniowi „wyjść z twarzą”) zasady jeśli Tak to pochwała jeśli nie to wcześniej!! ustalona konsekwencja.
• Pochwały i pozytywne podsumowania jako podstawowa technika wzmacniania pożądanych zachowań. Jest metodą trudną ponieważ zwykle dostrzegamy to co złe, bo to stanowi palący problem. Po prostu poprawne zachowanie ucznia nie wymaga od nas zaangażowania. Jednocześnie jest to metoda najprostsza w tym sensie , że nie wymaga współdziałania ze strony dziecka szczególnie przydatna w przypadku dzieci opozycyjnych, buntowniczych. Ma nie bagatelne znaczenie dla atmosfery i naszych relacji poprawia samopoczucie. Żeby jednak była skuteczna:
- musi być systematyczna, w przypadku dzieci sprawiających duże problemy, nawet normalne zachowanie jest warte pochwały (pytanie do nauczycieli czy ktoś wie dlaczego);
- warto jest chwalić również tylko nieco lepsze zachowanie, poprawę
- jest opisowa (opis zachowania+ cecha +pozytywna emocja) .
• Ignorowanie. Pytanie do nauczycieli: jakie niewłaściwe zachowania są w stanie ignorować? Konsekwencja ta może być stosowana w przypadku zachowań, które mają na celu jedynie przyciągnięcie uwagi dorosłego. Jeśli jest dodatkowe wzmocnienie np. inne dzieci z klasy śmieją się wtedy musimy wyciągnąć inną konsekwencję. Ignorowanie przerywamy gdy uczeń zaczyna zachowywać się lepiej lub właściwie i wtedy wzmacniamy pochwałą. W pracy z grupa jest dobrze mieć tzw. asa w rękawie (atrakcyjne zajęcie , gdzie można zyskać jakąś nagrodę), z którego ignorowany za niewłaściwe zachowanie uczeń jest wykluczony. Powoduje to też, że inne dzieci nie wzmacniają jego zachowania swoją uwagą ponieważ są zajęte
• Prowokacja pytanie do nauczycieli czy dziecko z trudnym zachowaniem może być kozłem ofiarnym? Kozłem ofiarnym jest najczęściej uczeń, którego łatwo sprowokować do nieprzewidywalnych reakcji. Zatem aby uczeń miał motywacje do zmiany swojego zachowania, prowokator powinien być również ukarany, co powinno wynikać z wcześniej ustalonej zasady.
• Technika przerwy w grze, w której wykorzystujemy: odebranie uwagi i przerwanie zachowania niepożądanego. W tym celu można wykorzystać: krzesło ustawione przodem do ściany. nieatrakcyjną ławkę(ustalamy w obserwacji), karna ławkę na wu-fie, inny gabinet w szkole gdzie jest możliwy nadzór dorosłej osoby( w trakcie lekcji), klasa podczas przerwy itp. Aby rozminować ucznia warto mu dać jakieś zadanie, zajęcie nie wymagające dużego wysiłku umysłowego.
• Wybuchy złości. Skuteczne działanie wymaga przestrzegania dwóch zasad: 1. unikanie bierności , ponieważ to utrwala zachowanie, powoduje utratę zaufania i wzmacnia poczucie bezkarności 2.współdziałania całej kadry (głównie dotyczy wybuchu powikłanego). Jeśli odpowiedź na pytania jest 4x TAK to nie wzywam pomocy:1 Czy mam władzę(inni uczniowie spełniają moje polecenia) 2. Czy jestem bezpieczny? 3. Czy inni są bezpieczni? Czy dziecko zachowujące się impulsywnie jest bezpieczne?. Wtedy ignoruję zachowanie ucznia, pozostały poświęcam maksimum uwagi (może as z rękawa), kątem oka obserwując ucznia. Następnie wyciągam konsekwencje. Jeśli odpowiedź na którekolwiek z pytań brzmi NIE to wzywam pomoc np. przez ucznia (w jakiej formie powinno to być wcześniej ustalone dla całej szkoły jako procedura).

Opracowano na podstawie „Sposób na trudne dziecko. Przyjazna terapia behawioralna”A. Kołakowski, A.Pisula wyd.GWP