Biblioterapia narzędziem pracy nauczyciela

Biblioterapia narzędziem pracy nauczyciela
referat
mgr Rasińska Agnieszka

Biblioterapia traktowana jest, jako działanie terapeutyczne oparte o stosowanie materiałów czytelniczych rozumianych jako środek wspierający proces terapeutyczny w medycynie. Jest rodzajem psychicznego wsparcia, pomocy w rozwiązywaniu osobistych problemów, rodzajem oparcia w procesie osiągania bezpieczeństwa, może być środkiem do realizacji potrzeb. Podstawy biblioterapii stworzył N. A. Rubakin, który od 1919 r. w Instytucie Bibliopsychologii w Lozannie zapoczątkował badania nad reakcjami indywidualnych czytelników.
Nazwa „biblioterapia” wywodzi się z języka greckiego: „biblion” oznacza książkę,
a „therapeo” –leczyć, czyli w najprostszym tłumaczeniu, termin ten oznacza: leczenie książką. Po raz pierwszy nazwy tej użyto w 1916 r.
Pedagogiczny aspekt biblioterapii koncentruje się wokół roli książki jako metody leczenia
opartego o proces edukacyjny, który ma pomóc w radzeniu sobie z trudną sytuacją. Pożądane zmiany mają wystąpić w zachowaniu, uczuciach i wierzeniach. Oddziaływanie książki polega na zmianie sposobu widzenia swojej sytuacji, siebie i pogłębianiu samoświadomości. Biblioterapia jest szczególnie polecana osobom chorym przebywającym w szpitalu, a w szczególności dziecku, narażonemu na szereg lęków i frustracji. Ważna rola przypada lekturze w pomocy osobom niepełnosprawnym, kiedy budzi w nich nadzieję na pokonanie trudności, zmienia tok myślenia o swojej chorobie oraz ukierunkowuje na działanie.
Biblioterapię stosuje się w przypadku współuzależnienia, niedostosowania społecznego, takich zaburzeń rozwojowych jak dysleksja czy dysgrafia, zaburzeń nerwicowych. Jest metodą psychoterapeutyczną, która ma za zadanie wzmocnić i wzbogacić zasoby pacjenta, by lepiej radził sobie z trudnościami.
Biblioterapia, to dział terapii zajęciowej wykorzystującej użycie wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie i psychiatrii, a także poradnictwo w rozwiązywaniu problemów osobistych przez ukierunkowane czytanie. Prawidłowo przebiegający proces biblioterapii ma na celu wykrywanie i diagnozowanie
w głównych założeniach i sposobie realizacji celów terapeutycznych, jest zbliżony do psychoterapii. Celem obydwu procesów jest niesienie pomocy w rozwiązywaniu problemów lub odnajdywaniu się w nowej, często trudnej sytuacji. Celem terapii, jest informowanie pacjenta o stanie jego zdrowia i dyskutowanie o skutkach choroby.
Biblio – i psychoterapia mają za zadanie powodowanie u pacjenta akceptowanie samego siebie takim, jaki jest oraz chęć otworzenia się na innych ludzi. W obydwu przypadkach panuje atmosfera apatii, wzajemnego zrozumienia oraz prowadzenia swobodnej dyskusji.
Jedną z metod terapii i profilaktyki lęków dzieci są bajki. Dotyczą one rzeczy i zjawisk ważnych dla dziecka, gdyż wyrażają w słowach i zdarzeniach to, co zachodzi w jego wewnętrznych przeżyciach. Jest to wprowadzenie dziecka w świat bajek i baśni, a także wyodrębnienie elementów przedstawionego świata. Bardzo ważne jest wspólne czytanie bajek. Taka lektura powoduje, że dzieci na zawsze pozostają miłośnikami literatury,
a spotkania kształtują zdolności poznawcze, ćwiczą wyobraźnię i wzbogacają dziecięce słownictwo. Po lekturze powinna mieć miejsce rozmowa, wymiana spostrzeżeń i refleksji.
Słuchając różnych historii, dziecko przyswaja je, a potem wykorzystuje w życiu do walki
z lękiem i problemami, z którymi spotyka się na co dzień. Bajki dają nadzieję, uczą samodzielności oraz nowego spojrzenia na sytuację. Nie narzucają wzorców działania. Bohater bajkowy jest inny niż dziecko: to małe zwierzątko lub zabawka, a podobieństwo dotyczy sytuacji i emocji.
Podobne znaczenie w rozwoju dziecka mają baśnie – problemy znikają jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Następuje chwilowa redukcja napięcia i wyzwolenie optymistycznego myślenia. Świat baśni jest nierealny, a zakończenie zawsze szczęśliwe. Fabuła jest bogata w rozmaite emocje, dlatego staje się pewnego rodzaju rozrywką. Przyczynia się w ten sposób do kształtowania wrażliwości oraz stymuluje empatię. Biblioterapia daje możliwość odkrycia nowych zainteresowań i wartości w literaturze. Biblioterapia pomaga znaleźć sens życia, stymuluje aktywność i wzbogaca osobowość człowieka. Terapia książką może nie rozwiązać wszystkich problemów współczesnego człowieka, np. nie wyleczy go z choroby, ale może dać mu wsparcie i motywację do dalszych działań. Czytanie może nas uspokoić lub pobudzić: zależności od potrzeb należy sięgnąć po odpowiednią literaturę, pomóc redukować lęki, a także znaleźć dla siebie miejsce w otaczającej rzeczywistości. Materiałami wykorzystywanymi w biblioterapii są głównie książki, ale istnieje też szereg innych środków, które można z powodzeniem wykorzystać z procesie tej terapii.
Wśród najczęściej używanych wyróżnić można: książki łatwe w czytaniu: gruba okładka, duże litery, prosty język książki, pisane alfabetem Braille’a, książki nagrane na kasetach magnetofonowych, edukacyjne programy komputerowe, zabawki edukacyjne oraz filmy na kasetach video lub DVD.

Rodzaje biblioterapii:
– instytutcjonalna - stosowana przez lekarzy w stosunku do pacjentów "zinstytucjonalizowanych", najczęściej chorych psychicznie;
– kliniczna - praktykowana w dobrowolnych grupach pacjentów z problemami emocjonalnymi, jej głównym celem jest "wejrzenie w siebie" i doprowadzenie do zmiany sytuacji psychologicznej pacjenta;
– wychowawcza (rozwojowa) - w której stosuje się książki (materiały) wyobrażeniowe
i dydaktyczne dostosowane do osób zdrowych, ale borykających się z problemami wychowawczymi (rozwojowymi). Ten rodzaj biblioterapii może być prowadzony w szkołach (np. w bibliotece lub świetlicy) i ma za zadanie wspierać rozwój, samorealizację i zdrowie psychiczne uczniów.

Rodzaje lęków:
– odtwórcze, wyrastające z konkretnych przeżyć i zdarzeń,
– wytwórcze, powstające w wyobraźni dziecka (np. przed ciemnością),
– związane z niezaspokojeniem podstawowych potrzeb (fizjologicznych, bezpieczeństwa, akceptacji, miłości i szacunku),
– dotyczące obrazu własnej osoby (związane z niską samooceną).

Główne przyczyny powstawania lęków:
– nieprawidłowe postawy rodziców (zbyt wysokie wymagania w stosunku do możliwości dziecka, nadopiekuńczość, brak czasu i zainteresowania wobec dziecka, "bezstresowość" wychowania, niepełna rodzina, chaos, współ uzależnienie),
– telewizja (zastępowanie kontaktów z rodzicami odbiornikiem telewizyjnym - samotność dziecka, realne lęki),
– uzależnienie od komputera - okrutne gry komputerowe,
– "lękotwórcza" szkoła (wcześniej przedszkole).
Lęk objawia się w formie różnych nieprzyjemnych dolegliwości w sferze wegetatywnej (suchość jamy ustnej, zaczerwienienie lub bladość skóry, potliwość, napięcie mięśniowe, biegunka, bóle głowy, brzucha, bezsenność), w sferze poznawczej (luki w pamięci, zapominanie, chaos myśli, brak koncentracji), w sferze emocji (napięcie, drażliwość, złość, płaczliwość, przygnębienie), w sferze zachowań (trudności z mówieniem, wysoki i nerwowy śmiech, niepokój ruchowy, ssanie kciuka, obgryzanie paznokci).
Wobec powyższych rozważań, niezwykle cenna staje się możliwość redukowania lęków innymi metodami niż farmakologiczne, wspaniałe perspektywy otwierają się przed "leczeniem książką -biblioterapią". Pracując z dziećmi w szkole można opierać się na trzech podstawowych typach biblioterapii, zależnych od rodzaju wykorzystanego tekstu: klasycznej, terapii przez baśń oraz bajce terapeutycznej.

Biblioterapia klasyczna - to zajęcia z książką, prowadzone w sposób systematyczny, których
celem jest dążenie do estetycznego wychowania dziecka poprzez kontakt ze słowem pisanym i czytanym.
Przykłady lektur w oparciu, o które można budować zajęcia na określony temat:
M. Strzałkowska : "Wiersze, że aż strach" - lęk przed ciemnością”
M. Musierowicz: "Bijacz" - agresja
T. Kubiak: "Nadąsany gołąb" - złość
M. Jawrczakowa: "Oto jest Kasia" - zazdrość
M. Orłoń: "Odmieniec" - odrzucenie dziecka przez klasę
J. Korczakowska: "Spotkanie nad morzem" - niepełnosprawność
L. M. Montgomery: "Ania z Zielonego Wzgórza" - uczucia, ich wyrażanie
C. Colodi: "Pinokio" - niepowodzenia w nauce szkolnej
F. H. Burnett: "Mała księżniczka" - radzenie sobie ze smutkiem
E. Meyer-Glitza: "Wiadomość od taty" - rozstania, utrata bliskiej osoby

Terapia przez baśń – o której już wspominałam – jest stosowana najczęściej do pracy
z dziećmi w wieku 4-9 lat. Dzięki niej wzbogacany jest świat wewnętrzny dziecka, gdyż baśń łączy w sobie elementy świata realnego i fikcyjnego. W każdej baśni eksponuje się wartości moralne, poprzez jednoznaczne pokazanie, kogo i za co spotyka nagroda lub kara. Wyraźny podział na dobro i zło oraz silna identyfikacja dziecka z bohaterem pozytywnym sprawia, że uczy się ono nie tylko pokonywać trudności, lecz zdobywa też cenną wiedzę na temat systemu wartości i właściwych wzorców postępowania. W przeciwieństwie do utworów literackich wykorzystywanych w biblioterapii klasycznej, baśnie mają zawsze szczęśliwe zakończenie, przez co dają radość, zadowolenie, nadzieję i optymizm.
Z tego też względu baśnie nazwano umownie lekturą pocieszenia.
Przykłady baśni poruszających określony problem:
H. Ch. Andersen: „Brzydkie kaczątko" - brak akceptacji dla "inności"
Ch. Perrault: „Kopciuszek"- rywalizacja rodzeństwa, brak miłości i uznania
J. Porazińska: „Szewczyk Dratewka" - pochwała odwagi i sprytu
J. Brzechwa: „Jaś i Małgosia" - lęk przed porzuceniem
Ch. Perrault: „Kot w butach" - złe relacje między rodzeństwem
E. Sukertowa-Biedrawina: „Jak mazurska baba przechytrzyła diabła" - wartość przyjaźni
J. Twardowski: „O dobrym przewoźniku i dwóch siostrach rusałkach" – bezinteresowność
A. Dygasiński: „Wdzięczny zając" - potrzeba wzajemnej pomocy
Bajka terapeutyczna pozwala dziecku bez lęku spojrzeć na swoje problemy i uczy jak sobie
z nimi radzić, dziecko zaczyna pozytywnie myśleć o sytuacjach trudnych - lękotwórczych. Dzięki bajkom tajemnicze lęki dręczące dziecko tracą swoją moc, stają się zwykłymi sytuacjami, w których dziecko potrafi dobrze działać.

Rodzaje bajek terapeutycznych:
– relaksacyjna - której głównym celem jest uspokojenie i wyciszenie dziecka. Posługuje się wizualizacją, czyli obrazowaniem wewnętrznym. Wizualizacja opiera się na trzech strukturach: słuchowej (słyszysz szum drzew), wzrokowej (widzisz fale uderzające o brzeg), czuciowej (wchodzisz na szczyt góry).
– psychoedukacyjna - ma na celu wprowadzenie zmian w zachowaniu dziecka, czyli rozszerzenie repertuaru zachowań. Dziecko poznaje bohatera, który ma podobny problem
i zdobywa wzory jego rozwiązania, uczy się postępowania w trudnej sytuacji, rozszerza swoją samoświadomość.
– psychoterapeutyczna - jest dłuższa w przeciwieństwie do poprzednich bajek, ma rozbudowaną fabułę. Jej zadaniem jest obniżanie lęku, czyli ma następujące cele:
- zastępczo zaspokoić potrzeby (kompensacja), dowartościować,
- dać wsparcie przez zrozumienie i akceptację, budowanie pozytywnych emocji, nadziei
i przyjaźni,
- przekazać odpowiednią wiedzę o sytuacji lękotwórczej i wskazać sposoby radzenia sobie w różnych sytuacjach.
Dokonuje się również rzeczowego podziału materiałów biblioterapeutycznych. Wówczas
wyróżniamy książki:
– uspokajające (sedativa) - tu zaliczamy książki przygodowe, powieści młodzieżowe, baśnie, literaturęfantastyczną i humorystyczną,
– pobudzające (stimulativa) - są to książki o tematyce awanturniczo-przygodowej, wojenne, podróżnicze, popularnonaukowe,
– refleksyjne (problematica) - to powieści obyczajowe, biograficzne, psychologiczne
i socjologiczne, a także z wątkiem romansowym.
Podstawowe techniki biblioterapeutyczne, stosowane w zależności od założonych celów,
poruszanego problemu, składu uczestniczącej grupy, przewidzianych efektów, miejsca
i czasu zajęć, to:
– głośne, samodzielne czytanie tekstów przez dzieci,
– czytanie wyselekcjonowanych tekstów przez prowadzącego,
– słuchanie tekstów biblioterapeutycznych o charakterze relaksacyjnym lub aktywizującym,
– dyskusja nad czytanym utworem (czasami zdarza się, że mówienie o książce jest pretekstem do innej rozmowy, jest wstępnym elementem terapii poprzedzającym poruszenie problemów bliższych uczestnikom niż te, o których traktuje utwór),
– pisanie listu do bohatera literackiego,
– wymyślanie innego zakończenia utworu,
– wchodzenie w rolę wybranego bohatera i przedstawienie scenek (drama) inspirowanych sytuacją literacką,
– wykonywanie ilustracji do czytanego utworu obrazującej jego nastrój,
– wykonywanie prac plastycznych ilustrujących emocje dzieci wywołane czytanym utworem,
– mandala, czyli buddyjska technika uspokajająca, która ma wywołać refleksję oraz poprawić koncentrację, która doskonale spełnia również rolę integracyjną grupy i pobudza do pracy twórczej (malowanie, rysowanie, usypywanie z piasku, kasztanów, patyczków, grochu itp. Mandale można stosować nie tylko w klasie, ale również w terenie, np. podczas zajęć na boisku szkolnym lub na wycieczce).
Doskonałą formą zajęć kompensacyjnych z zastosowaniem elementów biblioterapii są
również zabawy czytelnicze:
– malowanie i rysowanie ilustracji do wybranych, niedokończonych fragmentów utworu,
– tworzenie symbolicznego katalogu "ruchomych obrazków" (dzieci inscenizują sceny wymieniane przez nauczyciela),
– lepienie z plasteliny elementów brakujących w przeczytanym przez nauczyciela i znanym dzieciom wcześniej opisie rzeczy czy sceny,
– wykonywanie wydzieranek i układanie podpisów adekwatnych do treści utworu,
– projektowanie strojów dla ulubionych bohaterów literackich,
– rozwiązywanie krzyżówek związanych z treścią utworu,
– zabawy logopedyczne,
– układanie i rozwiązywanie rebusów,
– zgadywanki, quizy, konkursy.

Prawidłowo przebiegający proces biblioterapeutyczny składa się z dwóch etapów:
1. Zajęcia integrujące grupę, oparte o pedagogikę zabawy i metody psychoaktywne (wspólny element dla biblioterapii i dramy).
2. Postępowanie terapeutyczno-wychowawcze, które może przebiegać następująco:
– czytanie, słuchanie lub oglądanie dobranych środków terapeutycznych,
– identyfikacja z bohaterem literackim lub sytuacją, a przez to nabranie dystansu do własnych problemów, wyciszenie lub uaktywnienie uczestnika zajęć,
– refleksja nad czytanym tekstem, samym sobą i sytuacją w jakiej się aktualnie znajduje,
– katharsis - stan psychiczny charakteryzujący się odczuciem ulgi, wynikającej
z uświadomienia sobie, że nie jest się w swoich zachowaniach osamotnionym, że można znaleźć radę na nurtujące problemy,
– "wgląd w siebie" - przepracowanie, przemyślenie ważnych problemów osobistych (samodzielnie lub z pomocą biblioterapeuty),
– zmiana postaw lub zachowań uczestnika terapii.
Zajęcia biblioterapeutyczne zawsze poprzedza diagnoza, w której mieści się zarówno rozpoznanie problemów, jak i przewidywanie skutków planowanego działania biblioterapeutycznego oraz po drugie odpowiedni dobór literatury, który ściśle wiąże się
z daną sytuacją terapeutyczną.
Dobór odpowiedniej literatury w zależności od zaburzeń nie jest łatwy, dlatego praca
biblioterapeuty to zajęcie trudne. Osoba prowadząca zajęcia z tego rodzaju terapii powinna łatwo nawiązywać kontakty z innymi ludźmi i budzić zaufanie. Biblioterapeuta musi być wyrozumiały dla siebie i innych, a także potrafić diagnozować problemy pacjentów.
Najważniejsze jest wzmacnianie poczucia wartości pacjenta. Musi on zadbać o to, aby każdy czuł się wyjątkowo i był otoczony opieką. Biblioterapeuta pokazuje jak przezwyciężyć własne lęki i jak poradzić sobie z problemami. Biblioterapia nie leczy, ale pomaga zmienić swoją postawę na taką, która sprzyja zdrowiu. Łagodzi agresję, integruje osoby niepełnosprawne i nieprzystosowane społecznie, przygotowuje do pełnienia różnych ról, pomaga pokonać przeciwności losu, problemy życiowe. Zmniejsza strach, stres i lęk.
Niesie ulgę w cierpieniu, pomaga w procesie rozwoju, koryguje emocjonalnie zaburzone zachowanie, pomaga samotnym, nieśmiałym i zakompleksionym. Ta dziedzina terapii jest coraz bardziej popularna. Dużo osób chętnie bierze w niej udział, ponieważ na jej korzyść przemawiają liczne zalety. Biblioterapia pomaga w procesie rozwoju, uczy tolerancji
i szacunku dla odmienności, a także pomaga odbudować wiarę w siebie.

Przystępując do organizacji procesu biblioterapeutycznego należy:
– dokonać doboru uczestników - zaprosić indywidualnie: grupy jednorodne pod względem problemu (mniejszą rolę odgrywa w tym wypadku wiek),
– zadbać o wystrój sali, stworzyć przyjemną atmosferę, nastrój,
– ustalić kierunki działania,
– dokonać doboru materiałów (nie korzystać z książek, których w całości nie znamy; fragmenty, które wybieramy muszą być krótkie, wyraziste, konkretne, dostosowane do wieku, zdolności recepcyjnych uczestnika, tzn. preferencji i nastrojów czytelniczych, unikać wątków beznadziejności, samobójczych, uwzględniać wiek chronologiczny i wiek emocjonalny, unikać wątków beznadziejności i samobójczych),
– ważnym ogniwem w procesie biblioterapii jest sam biblioterapeuta. Najlepiej, aby był to
bibliotekarz, człowiek posiadający wiedzą z zakresu psychologii, etyki, filozofii, socjologii.
Ponadto powinien to być człowiek:
- empatyczny,
- posiadający łatwość w nawiązywaniu kontaktów,
- spokojny,
- lubiący robić to, co robi,
- kochający tych, którym chce pomagać.
– grupa terapeutyczna nie może liczyć więcej niż 10 - 12 osób.

Biblioterapeuta musi:
• zdiagnozować grupę; metody i techniki diagnozy; obserwacja (zainteresowania), bezpośrednia rozmowa, wywiad (z wychowawcą, nauczycielem, pedagogiem), rysunek diagnostyczny,
• zaprosić grupę na zajęcia w wyznaczonym terminie,
• zaproponować wspólne zajęcia na bazie odpowiednio dobranych środków,
• zaproponować zajęcia integracyjne, wzmacniające poczucie własnej wartości,
• raz w tygodniu organizować spotkania, gdyż wtedy osiągają najlepsze rezultaty.
Należy sobie uświadomić, że ważnym zadaniem szkoły jest nie tylko dostarczanie wiedzy, ale też wychowanie. Niewątpliwie główna odpowiedzialność za wychowanie dzieci i młodzieży spoczywa na rodzinie, najbliższe otoczenie decyduje bowiem o tym, co młody człowiek będzie wnosić w przyszłości w rodzinne i pozarodzinne wspólnoty. Obecnie rodzina,
w wielu wypadkach, jest dysfunkcyjna i dlatego rola szkoły w tych przypadkach jest niezastąpiona.

Biblioterapia posługuje się książką, bowiem jest ona jednym ze środków, który pomaga zapomnieć o codzienności, stanowi relaks w ciągłym pośpiechu i nerwowości życia. Może też przywrócić równowagę wewnętrzną i poprawić samopoczucie. Odpowiednio dobrana lektura służy człowiekowi do samorealizacji, pomaga w samookreśleniu, ułatwia zmianę własnych przekonań i pomaga w znalezieniu nowych celów życiowych. Może też wpłynąć na poprawę poczucia własnej wartości, akceptację siebie takim, jakim się jest, uznanie własnych ograniczeń i zdolności, co może doprowadzić do większej aktywności
w życiu. Pomaga też w rozwiązywaniu trudnych problemów, które wynikają z różnych sytuacji istniejących w domu rodzinnym, szkole, czy środowisku. Celem biblioterapii prowadzonej w szkole jest przygotowanie uczniów do radzenia sobie z różnymi problemami, ukazywanie im, co jest ważne w życiu, motywowanie do pracy nad własnym charakterem poprzez naśladowanie i identyfikowanie się z wybranymi autorytetami, uwrażliwianie na drugiego człowieka, uczenie przebaczania i okazywania wdzięczności, rozwijanie umiejętności wyrażania własnych opinii. Wykorzystuje się do tego m.in. terapeutyczne, kształcące, emocjonalne, kompensacyjne, identyfikacyjne i wychowawcze wartości literatury.
W biblioterapii wykorzystuje się utwory z literatury pięknej (prozę i poezję) oraz popularnonaukowej. Duże znaczenie mają baśnie, które w sposób zrozumiały wyjaśniają reguły rządzące światem. Przekazują pewne spojrzenie na etykę, obyczaje i prawdy życiowe. Ukazują wzorce zachowań. Do zajęć dobiera się też bajki terapeutyczne, pisane przez terapeutów, pedagogów, psychologów czy uczestników warsztatów w celu m.in. redukowania lęków, agresji, wzmacniania wiary we własne siły
Nadrzędnym celem biblioterapii wychowawczej jest m.in. redukcja lęków, które towarzyszą dziecku od najmłodszych lat. Lęk jest emocją powszechnie i często doznawaną,
a jednocześnie kluczem do zrozumienia wielu bardzo różnych zachowań. Polska oświata zmaga się z wieloma problemami, takimi jak: przemoc, nadużywanie alkoholu i narkomania wśród młodzieży, brak prawidłowych postaw moralno-społecznych. Niezbędne staje się zatem szukanie dróg rozwiązań tych problemów na drodze stosowania niekonwencjonalnych, innowacyjnych metod i technik. Jedną z nich może być biblioterapia. Powinna być ona stosowana jak najczęściej w szkołach masowych, pomagając w procesie rozwoju dzieci
i młodzieży. Przyczyni się ona do integracji osób niepełnosprawnych, nie przystosowanych społecznie oraz grup mniejszościowych oraz pomoże dzieciom z zaburzeniami w zachowaniu. Aby można było to jak najszybciej zrealizować, konieczne jest niezwłoczne doskonalenie w tej dziedzinie nauczycieli. Dzięki biblioterapii można wiele dobrego zdziałać w szkole. Można nie tylko przyczynić się do złagodzenia napięć, agresywnych zachowań, ale
i wskazać drogi indywidualnych poszukiwań uczniów, pomóc im zaspokoić potrzebę kontaktu z drugim człowiekiem, a także z odpowiednią do określonego nastroju czy sytuacji literaturą.


Bibliografia:
1) Konieczna Ewelina J. (red. nauk.), Biblioterapia w praktyce. Poradnik dla nauczycieli,
wychowawców i terapeutów, Oficyna Wydawnicza "Impuls", Kraków 2006
2) Łaba Agnieszka, Bajki rymowane w biblioterapii, Oficyna Wydawnicza "Impuls", Kraków 2008
3) dr Molicka Maria, Bajki terapeutyczne cz. 1 i 2, Bajkoterapia
4) Borecka I., Biblioterapia w szkole podstawowej i gimnazjum, Wydaw. UZUS, Wałbrzych 2002
5) Brett D., Bajki które leczą,Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2005
6) Molicka M., Bajkoterapia: o lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Poznań: "Media Rodzina", 2002