Rodzaje oddziaływań wychowawczych we współczesnej rodzinie

1. Obraz współczesnej rodziny........................................s.5
2. Styl życia i zagrożenia współczesnej rodziny.......................................s.9
3. Rodzaje nagród i kar stosowanych w rodzinie......................................s.15
3.1 Zalety i wady metody nagradzania wychowawczego............ ..........s.16
3.2 Zalety i wady metody karania wychowawczego...............................s.18
4. Znaczenie rodziny w rozwoju dziecka....................................... .......s.20

Wstęp

Rodzina odgrywa niezwykle ważną rolę w życiu każdego człowieka, zarówno dorosłego jak i dziecka. Rodzina łącząc ludzi we wspólnotę chroni ich przed samotnością, zapewnia wzajemną pomoc i daje poczucie bezpieczeństwa. Rodzina jest wspólnotą umożliwiającą życie w sensie fizycznym, psychicznym, duchowym. Jest to wspólnota życia i miłości, ponieważ małżeństwo i rodzina powstaje na fundamencie miłości i wspólnego życia. Zdrowa rodzina jako wspólnota posiada:
1. elastyczną strukturę, chociaż granice międzypokoleniowe są wyraźne, a autorytet należy do rodziców;
2. charakteryzuje się trwałymi więzami wewnątrzrodzinnymi, które sprzyjają indywidualnemu rozwojowi członków rodziny;
3. komunikacja między członkami rodziny charakteryzuje się otwartością myśli i uczuć, spontanicznością, respektowaniem różnic i subiektywnego świata innych, sprzyja integracji.
Niezwykle istotna jest wychowawcza funkcja rodziny. To w końcu w rodzinie dziecko uczy się podstawowych zasad postępowania i zachowania.
W niniejszej pracy starałam się zbadać i przeanalizować rodzaje oddziaływań wychowawczych we współczesnej rodzinie, ze szczególnym zwróceniem uwagi na rodzaje stosowanych kar i nagród.
Praca składa się z trzech części. Rozdział pierwszy stanowi wprowadzenie w zagadnienie rodziny. Teoretycznej analizie poddałam terminologię związana z rodziną, jej strukturą, stylem życia. Omówione też zostały wady i zalety metody karania i nagradzania wychowawczego oraz znaczenie rodziny w rozwoju dziecka.
W części drugiej, omówiłam zastosowane przeze mnie metody badawcze oraz ustaliłam cel i sprecyzowałam problemy badawcze.
Część trzecia, to analiza wyników badań własnych i próba znalezienia odpowiedzi na postawione problemy badawcze.

1. Obraz współczesnej rodziny

Zdefiniowanie rodziny mimo tak oczywistego jej charakteru nie jest zadaniem łatwym. Termin „rodzina” używany jest przede wszystkim w języku potocznym i odnosi się zwykle do pary małżeńskiej posiadającej dzieci.
Bardzo popularna jest definicja J. Szczepańskiego, który określa rodzinę jako małą grupę pierwotną złożoną z osób, które łączy stosunek małżeński i rodzicielski oraz silna więź międzyosobnicza, przy czym stosunek rodzicielski używany jest w szerokim, społeczno – prawnym rozumieniu tego terminu, umacniany z reguły prawem naturalnym, obyczajami i kontekstem kulturowym.
W Słowniku pedagogicznym odnajdujemy wyjaśnienie, że „rodzina, to mała grupa społeczna składająca się z rodziców, ich dzieci i krewnych; rodziców łączy więź małżeńska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie”.
W Encyklopedii pedagogicznej czytamy, że: „rodzina jest integralną częścią każdego społeczeństwa; stanowi jego najmniejszą, a zarazem podstawową komórkę, jest najważniejszą grupą społeczną.” Mając na uwadze podstawowe więzi łączące poszczególnych członków rodziny, możemy ją traktować jako „zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji”.
Rodzina stanowi więc podstawowe środowisko życia człowieka, oddziaływające w istotny sposób na rozwój i wychowanie młodego pokolenia. Jest wspólnotą osób i jednocześnie instytucją ogólnoludzką, spotykaną we wszystkich epokach i kulturach. Stanowiąc podstawową formę współżycia ludzi i integralną część każdego społeczeństwa, jest najmniejsza, a zarazem podstawową komórką. Rodzina to pomost pomiędzy jednostką a społeczeństwem; jej instytucjonalny charakter zawiera się w tym, że zbudowana jest na małżeństwie – jest jednostką prawną, gospodarczą i społeczną.
Niezależnie od takiego czy innego pojmowania rodziny, jest ona zbiorem ludzi, którzy dążąc do wspólnych celów, stanowią pewnego rodzaju odrębną całość. Jest środowiskiem, w którym przez opiekę zaspakajane są istotne dla życia i rozwoju człowieka potrzeby. Rodzina zaspokaja wszystkie potrzeby biologiczne i psychiczne jednostki. Najważniejszymi funkcjami są funkcja prokreacyjna (utrzymanie ciągłości gatunku ludzkiego), socjalizacyjna (przygotowanie jednostki do życia społecznego) a także ekonomiczna polegająca na zapewnieniu odpowiednich warunków bytu materialnego. Rodzina spełnia również funkcję niwelatora wstrząsów, filtru i pomostu, chroniąc dorastające pokolenie przed brutalnym zetknięciem się z rzeczywistością, chroni przed ujemnymi wpływami i konfliktami współczesności. Od poziomu, na jakim daje ona dziecku elementy wykształcenia i wychowania, zależy jego harmonijny i wszechstronny rozwój. Człowiek jest z rodziną ściśle związany poprzez swoją osobowość i pełnione przez siebie role społeczne (matki, ojca, męża, żony itd.). Z rodziną również świadomie i mocno identyfikuje się jako jej członek i reprezentant, współtworzy i przejmuje kultywowane w niej poglądy, postawy, obyczaje, wzory postępowania i zachowania.
Każda rodzina tworzy swoistą atmosferę, niepowtarzalną w innych rodzinach, w innych środowiskach. Składają się na nią następujące elementy: układ wzajemnych stosunków, charakter więzi rodzinnej, wzajemne traktowanie siebie przez członków rodziny, ustosunkowanie się rodziców do siebie nawzajem i do dzieci. Najbardziej pożądana jest atmosfera wzajemnej życzliwości, współpracy, współdziałania.
Rodzinę charakteryzuje wzajemne przenikanie różnych wpływów: wewnątrzrodzinnych jak też publicznych, pozarodzinnych. Charakteryzuje ją przede wszystkim prywatność, ponieważ jest ona małą, specyficzną grupą społeczną, wspólnotą życia najbliższych sobie emocjonalnie osób, wspólnotą wychowawczą, odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu jednostki i społeczeństwa. Jest ona bardzo ważnym elementem społecznych interakcji „(...) od sposobu i poziomu jej funkcjonowania, wiele w społeczeństwie zależy, może ona kreować zarówno pozytywne, jak i negatywne zjawiska w społeczeństwie jako całości oraz jego strukturach.
Nie ulega wątpliwości, że przeobrażenia, jakie w ostatnich latach zaszły w różnych dziedzinach życia, nie pozostały bez wpływu na rodzinę i jej funkcjonowanie. Współczesna rodzina ulega szybkim przemianom. Zachodzą nowe procesy demograficzne i zjawiska obyczajowe, zmianie uległy warunki ekonomiczne, hierarchia wartości, styl życia. Stary model rodziny wielopokoleniowej nie pasuje już do dzisiejszych czasów. Dawną wielopokoleniową rodzinę zastąpiła mała rodzina łącząca zwykle dwie generacje: rodziców i dzieci, przy czym obserwuje się spadek liczby dzieci. Obecnie poszczególni członkowie rodziny – dziadkowie, rodzice, usamodzielnione dzieci mieszkają w odrębnych mieszkaniach. Tradycyjne więzi rodzinne nieco się rozluźniły, ale nie znaczy to, że zaczęły zanikać. Współczesna mała rodzina dostarcza dziecku nielicznych wzorców osobowych, są one ograniczone do wzoru ojca, matki oraz ewentualnie rodzeństwa. Zawężony zostaje więc krąg zależności i stosunków społecznych. Ograniczenia te kompensować może jedynie wartościowa organizacja wspólnego współżycia, dobre przykłady, które obserwuje dziecko.
Odejście od społeczeństwa rolniczego do przemysłowego, tzw. industrializacja przyspieszyła etap rozwoju wsi co spowodowało nowe warunki rozwojowe. Przejście z tradycyjnych form zarówno w kwestii wychowania jak zatrudnienia zmieniło się. Nowe perspektywy zatrudnienia pociągnęły za sobą lawinowe skutki. Coraz więcej kobiet nawet tych zamężnych znalazło zatrudnienie w sektorach przemysłowych, proces kształcenia oraz doskonalenia zawodowego wydłużył się, ciągła migracje ze wsi do miast zapoczątkowały nowy etap ewolucji, gdzie nastąpiło oderwanie się od gospodarstw domowych, na których uprawiano rolę. Coraz więcej kobiet, które do tej pory pełniły rolę gosposi domowej stało się kobietami, które pragną zdobywać wiedzę a także ich aspiracje sięgnęły nawet posad kierowniczych. Dzisiejsza kobieta stała się bardziej pewna siebie, coraz częściej uczestniczy w życiu publicznym, większą wagę przywiązuje do swojego wyglądu coraz chętniej sięga po fachową lekturę. Zresztą zmieniające się społeczeństwo oraz rynki pracy w pewien sposób zmuszają do kształcenia się. Potrzeba doskonalenia zawodowego oraz spełnienie życiowe odgrywa kluczową rolę w życiu rodziny. Kariera zawodowa jak również chęć pogłębiania wiedzy stają się dla dzieci przykładem do naśladowania. Coraz częściej rodzice pchają swoje dzieci w kierunku wiedzy oraz coraz więcej dzieci rozumie pojęcie nauki i wykształcenia. W pewnym sensie rodzice stają się dla swych dzieci wzorem do naśladowania, dzięki czemu dzieci wybierają drogę edukacji, dzięki której rozumieją, że zdobywanie wiedzy jest bardzo ważnym elementem życia w przyszłości.
Generalnie rzecz biorąc podniosła się stopa życiowa rodzin, bardzo usprawnione zostało funkcjonowanie gospodarstw domowych dzięki wprowadzeniu do nich techniki materialno – usługowej. Wytworzenie i znaczne upowszechnienie się środków przekazu informacji i kultury wpłynęło w dużej mierze na tryb i styl życia rodziny. Ogromnie wzrosło zabezpieczenie zdrowotne członków rodzin. Medycyna zrobiła ogromne postępy osiągając bardzo dużą skuteczność leczenia. Wzrosła skuteczność leczenia wielu chorób, które uważano dawniej za nieuleczalne. Rozwinięto i upowszechniono system opieki nad chorymi. Niektóre metody leczenia i utrzymywania przy życiu stały się jednak bardzo kosztowne, co stanowi pewien hamulec dla ich powszechnego stosowania. Ogromnie zmalała śmiertelność. Śmierć stała się o wiele rzadszym gościem w rodzinie. Rozwój medyczny stał się też przesłanką powstania i rozpowszechnienia nowoczesnych środków antykoncepcyjnych, co przyczyniło się w krajach rozwiniętych do znacznego zmniejszenia przyrostu naturalnego, a w skali rodziny – do zmniejszenia jej dzietności i radykalnego oddzielenia funkcji seksualnej od prokreacyjnej. Funkcja prokreacyjna zeszła na dalszy plan. Odnotować można znaczny wzrost przedmałżeńskich i pozamałżeńskich kontaktów seksualnych. Mimo to współżycie seksualne w relacjach małżeńskich jest bardziej cenione niż w przeszłości. W cenie jest jakość przeżyć, pełna satysfakcja seksualna obojga małżonków. Brak wystarczającej satysfakcji seksualnej jednego lub obojga współmałżonków jest obecnie znacznie bardziej konfliktogenny niż w przeszłości.
Kobieta współczesna chce dążyć do kariery, chce się doskonalić także poszerzać swoje horyzonty myślowe. Zarówno kobieta jak i mężczyzna przeszli drogę ewolucji. Dzisiejszy mężczyzna to nie głowa rodziny, to mąż i ojciec, to przykład dla swoich dzieci. We współczesnym świecie nie ma miejsca na podziały gdyż zarówno kobieta jak i mężczyzna wspólnie pracują, aby utrzymać swoją rodzinę.
Tradycyjny autorytet rodziców, oparty na posłuszeństwie, spada. Rodzina uległa demokratyzacji. Tradycyjny, patriarchalny układ, często związany z faktem, że głowa rodziny (najczęściej ojciec) był jej jedynym żywicielem, ustępuje demokratyzacji życia rodzinnego i indywidualizacji członków rodzin. Daje się zaobserwować ograniczenie kontrolnej funkcji rodziny. Współczesne warunki życia (szczególnie miejskiego i wielkomiejskiego) nie sprzyjają roztoczeniu przez rodzinę nieformalnej kontroli nad jej członkami (anonimowość jednostki poza domem, atomizacja społeczeństwa, zmniejszenie się uprawnień kontrolnych rodziny na skutek autonomizacji jej członków, zwiększenie się czasu przebywania poza domem rodzinnym). Uwidoczniła się wyraźna emancypacja dzieci w rodzinie, zwiększył się ich zakres swobody i niezależności – zwłaszcza jeśli chodzi o młodzież. „Młodzież uwalnia się spod arbitralnej władzy rodziców, osłabiając tym samym ich pozycję władzy w rodzinie”. Następuje wzrost indywidualizmu i wolności osobistej członków rodziny.
Życie domowe, w którym cała rodzina spędza popołudnia i wieczory oraz weekendy na różnych czynnościach domowych lub wspólnie spędzając wolny czas, zaczyna schodzić na margines. Życie pozazawodowe, towarzyskie, spędzanie wolnego czasu coraz częściej toczy się poza domem, coraz częściej również bez rodziny.
Słabnięcie więzi rodzinnych, wynikające z coraz częściej podejmowanych migracji, jest częściowo rekompensowane dzięki nowym technologiom. Internet oraz powszechność telefonów multimedialnych pozwalają na rozszerzenie komunikacji poza „tu i teraz”. Z drugiej strony, właśnie ta łatwość, powoduje, że zaniedbywane jest „bycie razem” – rozumiane nie tylko jako komunikacja, ale wspólne życie, przeżywanie.
Kształt i funkcjonowanie rodziny zależy w sposób istotny od świata społecznego, zewnętrznego w stosunku do rodziny. A więc społeczeństwo globalne wraz z zawartymi w nim układami społecznymi wpływa na rodzinę, odpowiednio modyfikując jej strukturę, funkcjonowanie, mentalność jej członków. Jeżeli społeczeństwo globalne znajduje się w trakcie intensywnych przeobrażeń, jego wpływ na rodzinę zwiększa się, rodzina ulega większym modyfikacjom i metamorfozom.



2. Styl życia i zagrożenia współczesnej rodziny

We współcześnie funkcjonujących rodzinach, promowany jest tzw. konsumpcyjny styl życia. W myśleniu i w działaniu ludzi w modelu konsumpcyjnym przeważa chęć posiadania – „mieć”. Na plan bardzo odległy przesuwa się „być”, czyli to wszystko, co dotyczy istnienia wewnętrznego, świata pozamaterialnego, świata wartości. Konsumpcyjny styl życia przejawia się tym, że wszystko chciałbym mieć dla siebie, przyjemność sprawia mi nie dzielenie się, lecz posiadanie. Osobowość człowieka, który poddaje się „idei mieć”, ulega deformacji. Deformacja ta przejawia się w preferowaniu egoistycznych interesów, traktowaniu ludzi tylko jako narzędzie do osiągnięcia swojego celu. Postawa „mieć” zmusza ludzi do ciągłego skupiania swoich działań na dążeniu do posiadania jak największej ilości przedmiotów, często takich, które nie są niezbędne. Konsumpcyjny styl życia rodziców niewątpliwie wywiera wpływ na rozwój psychofizyczny dzieci i młodzieży. Funkcjonuje to na zasadzie mimowolnego naśladownictwa. Dzieci i młodzież żyjące w rodzinach o konsumpcyjnym modelu życia zwracają szczególną uwagę na swój wygląd zewnętrzny, na posiadanie drogich i markowych przedmiotów, dzięki którym mogą podnieść swój prestiż w grupie. Młodzież preferująca konsumpcyjny styl życia, dąży wzorem rodziców, do osiągnięcia wysokiego standardu życia, zaspokojenia swoich potrzeb bez względu na cenę. Jeśli nie można osiągnąć tego poprzez swoją pracę, często ucieka się do działalności przestępczej – kradzieży, oszustw, malwersacji itp.
Dlatego też, tak istotna jest wychowawcza funkcja rodziny. Wychowanie powinno kształtować konstruktywne wartości w człowieku, kształtować zasady, normy moralne. Ważne, aby pamiętać, że dziecko w rodzinie uczy się zasad postępowania, które będzie powielało w dorosłym życiu. Jeśli od najmłodszych lat będziemy kształtować u dziecka postawę konsumpcyjną, egocentryczną, w przyszłości staniemy się ofiarami własnego sposobu wychowania.
Współczesny świat nie sprzyja życiu rodzinnemu. Żyjąc w świecie, który promuje drapieżne, żądne sukcesu i dóbr materialnych jednostki, trudno jest jednocześnie być zaangażowaną w życie rodzinne osobą. Rodzic, który za najważniejszy cel stawia sobie swój własny rozwój i sukces, najczęściej nie ma siły ani ochoty, by poświęcać swój bezcenny czas i z oddaniem angażować się w wychowanie dziecka, w wysiłek zmierzający do poprawy lub pogłębienia relacji rodzinnych.

We współczesnym świecie rodzina narażona jest na liczne zagrożenia, oraz boryka się z wieloma problemami.
Jednym z zagrożeń dla współczesnej rodziny jest bezrobocie, lub zagrożenie bezrobociem, czyli poczucie braku stabilizacji zawodowej. Długotrwałe bezrobocie negatywnie wpływa na więź psychologiczną w małżeństwach. Utrata pracy stanowi silny stresor. Zwolnienie z pracy wiąże się nie tylko z pozbawieniem obiektywnych środków do życia, ale i innych wartości, poczucia stabilizacji, bezpieczeństwa i perspektyw życiowych. Osoba bezrobotna zazwyczaj przeżywa stany frustracji, lęku, przejawia pesymistyczne podejście do życia, rezygnuje z wielu form aktywności, popada w apatię, co jednocześnie oddziałuje na członków rodziny i utrudnia realizację podstawowych jej funkcji.
Rodzice zmuszeni do oszczędzania często rezygnują z usług placówek wychowawczych (np. przedszkola), z płatnych zajęć pozalekcyjnych, zmniejszają wydatki na książki, pomoce naukowe, zmieniają plany edukacyjne swoich dzieci. Wszystko to w konsekwencji prowadzi do ograniczenia kontaktów środowiskowych i niskiej samooceny członków rodziny. Rośnie stres i frustracja, nasilają się konflikty małżeńskie i konflikty z dziećmi, których potrzeb rodzice nie są w stanie zaspokajać. Sytuacja narastających konfliktów prowadzi często do zjawiska przemocy domowej.
Dla młodych ludzi brak pracy oznacza niemożność założenia rodziny, planowania swojego życia. Brak samodzielności materialnej i mieszkaniowej sprawia, iż młodzi ludzie odczuwają lęk przed założeniem rodziny z obawy przed niemożnością zaspokojenia jej materialno – bytowych potrzeb. Jednocześnie lęk ten staje się powodem zakładania małych rodzin oraz odraczania decyzji o narodzinach dziecka.
Innym zagrożeniem dla prawidłowego funkcjonowania współczesnej rodziny polskiej jest wzrost ilości czasu poświęcanego przez rodziców na pracę zawodową. Wynika to z jednej strony z niepewności przyszłości zawodowej, która powoduje, że ludzie pracują wiele godzin, nieustannie podnoszą kwalifikacje, są dyspozycyjni, wykorzystują maksymalnie swoje możliwości psychofizyczne, aby zabezpieczyć i utrzymać stabilność i płynność finansową rodziny. W innych rodzinach, w których sytuacja finansowa jest stabilna, pojawia się z kolei chęć niejako dorównania „zachodnim standardom” bez względu na cenę, jaką zapłaci za to życie rodzinne.
„Umasowienie pracy kobiet, które stało się przyczyną przesunięć w pozycjach społecznych i rolach wewnątrzrodzinnych, ograniczyło czas matek poświęcany dzieciom. Obniżył się znacznie autorytet ojca, który utracił funkcję jedynego żywiciela rodziny. Kobiety wniosły co prawda do wychowania rodzinnego „zewnętrzny powiew”, ale ich przeciążenie podwójnymi rolami – domowymi i pracowniczymi – ograniczyło ich aktywność wychowawczą i kontrolną, podobnie jak skrócenie czasu pobytu w domu.” Ewolucja funkcji kobiety do roli współodpowiedzialnej za całość spraw rodziny, wprowadziła znaczące zmiany w tradycyjnym układzie społecznym w rodzinie. Wykształciła się rodzina demokratyczna. W takiej rodzinie stosunki układają się na płaszczyźnie przyjaźni, wzajemnego zrozumienia i współpracy, znika też podział na prace męskie i żeńskie. W rodzinach obserwuje się przechodzenie kierownictwa w ręce matki, która zapewnia stabilizację rodziny swym poczuciem odpowiedzialności, zarządza budżetem rodzinnym, kieruje gospodarstwem, pełni funkcje opiekuńcze. Mężczyzna – niegdyś głowa rodziny, staje się współuczestnikiem życia rodzinnego. Pojawia się jednak zagrożenie psychicznego wyłączenia się mężczyzny z życia rodziny. Psychiczna nieobecność ojca (niekompetencja, brak zainteresowania rodziną itp.) zawsze wpływa niekorzystnie na stan rodziny. Wartościowy wzór osobowy mężczyzny jest szczególnie potrzebny chłopcom i ma istotny wpływ na ich rozwój społeczno – moralny.
Obecnie przybywa rodziców, którzy całe dnie spędzają w pracy, a wychowanie dzieci przekazali w ręce babć lub płatnych opiekunek i którzy nawet nie mają czasu, aby dobrze poznać swoje dzieci, aby nawiązać z nimi silną więź, zbudować zdrową relację. Ze względu na pracę zawodową, jak również odległości miejsc zamieszkania, również do spotkań rodzinnych dochodzi znacznie rzadziej.
Często też młodzi ludzie, z powodu kariery, własnych ambicji zawodowych, by uniknąć i odsunąć jak najdalej dodatkowe obowiązki wynikające z założenia rodziny, decydują się na samodzielne, tzw. singlowe życie. Chodzi tu o sytuację, w której status materialny oraz rozwój społeczny danej osoby umożliwia założenie rodziny i życie w niej, lecz nie decyduje się ona na to z powodu przejawianego lęku, że podobna decyzja mogłaby negatywnie wpłynąć na jej karierę zawodową.
Kolejnym zagrożeniem dla współczesnej rodziny są migracje zarobkowe. Coraz większa część bezrobotnych poszukuje pracy poza miejscem zamieszkania. Upowszechniło się okresowe podejmowanie pracy za granicą, z czym wiążą się rodzinne rozłąki zakłócające rytm życia rodzinnego. Często „ zaplanowany” krótki wyjazd za granicę „przedłuża się”. Migracja zmienia osoby wyjeżdżające oraz ich współmałżonków i dzieci. Wyjazdy stają się powodem osamotnienia dzieci i współmałżonków, osłabiają ich poczucie bezpieczeństwa, rozluźniają więzi małżeńskie i rodzicielskie.
W okresie ostatnich kilkudziesięciu lat zmalała w Polsce w życiu rodzinnym rola tradycji. Z niepokojem obserwuje się fakt zaniku wartości prorodzinnego stylu życia. Ma to niewątpliwie związek z przemianami w sferze poglądów na temat małżeństwa i rodziny. Małżeństwo stało się rozerwalne, nietrwałe, nieatrakcyjne. Wśród młodych ludzi upowszechnia się przekonanie o świeckim charakterze instytucji małżeństwa. Skutkiem tego jest zwiększająca się liczba unieważnianych małżeństw kościelnych, a także liczba udzielanych rozwodów. Złożona i często bardzo skomplikowana jest sytuacja dziecka w rodzinach rozwiedzionych. Dziecko w rodzinie rozwiedzionej doświadcza sytuacji traumatycznych. Rozwód rodziców jest niezwykle trudnym doświadczeniem dla dziecka i wpływa na całe jego przyszłe życie.
Z niepokojem obserwuje się przekonanie, że życie małżeńskie ma sens jedynie wtedy, gdy daje pełną satysfakcję współmałżonkom, natomiast dobro dzieci jest rzeczą drugorzędną. Alternatywną formą małżeństwa w Polsce stały się obecnie związki konkubinackie, których liczba wciąż wzrasta, przy jednoczesnym wzroście ilości rozwodów i malejącej liczbie zawieranych małżeństw.
Kolejnym zagrożeniem dla współczesnej rodziny są dyskusje nad legalizacją związków partnerskich pomiędzy osobami tej samej płci. Najwięcej kontrowersji dostarcza temat wychowanie dzieci w takich związkach.
W widoczny sposób wzrasta też anonimowość jednostki i rodziny w rozrastających się społecznościach lokalnych. Rodzina staje się coraz bardziej „zamknięta” dla najbliższego otoczenia społecznego, rośnie jej intymność. Wyraźnie rozluźnia się więź sąsiedzka.
„Elementem osłabiającym wewnętrzną spoistość współczesnej polskiej rodziny, jest zawężanie się zakresu spraw i przeżyć wspólnych dla wszystkich członków rodziny”. Narasta osłabienie bezpośredniej więzi rodzinnej, brak odpowiedniej komunikacji pomiędzy jej członkami. Rodzice nie znajdują czasu na zabawę ze swoim dzieckiem, wielu nie rozmawia ze swoimi dziećmi o problemach, przeżyciach, kolegach, sukcesach. Sytuacja ta spowodowana jest między innymi pracą zawodową rodziców, ale także mass mediami, które w ostatnich czasach absorbują każdą wolną chwilę członków rodzin, chłonących przekazywane informacje z mnóstwem uproszczeń i fałszów obrazu rzeczywistości. „Rozwój, upowszechnienie mediów, coraz szerszy zasięg ich oddziaływania a jednocześnie nieprawidłowe korzystanie z nich wywołuje w rodzinie wiele niepokojących zjawisk, zakłócających realizację wielu funkcji, przede wszystkim funkcji wychowawczej.” W wielu rodzinach telewizor zajmuje jedno z ważniejszych miejsc w domu. Telewizja jest często niemalże członkiem rodziny, wypełniającym czas wolny i uczestniczącym w ważnych wydarzeniach rodzinnych. Podobne zadania pełni Internet, który daje ogromne możliwości i nieograniczony dostęp do informacji. Telewizor i Internet coraz częściej zastępują rodziców w opowiadaniu bajek, historyjek, w czytaniu książek, stając się elektronicznym gawędziarzem, informatorem, drogowskazem życiowym. Jest to zjawisko niezwykle groźne dla kształtowania więzi emocjonalnej w rodzinie, kontaktów interpersonalnych między dzieckiem a rodzicami.
Ogromnym zagrożeniem dla rodziny są obecnie uzależnienia. Uzależnienie od alkoholu i narkotyków wymienia się jako jeden z ważniejszych problemów społecznych w naszym kraju. Za ni pojawia się przemoc w rodzinie, przestępczość i patologizacja życia rodzinnego. Uzależnienia dotykające członków rodziny powodują destrukcję życia rodzinnego, utratę tożsamości, brak konstruktywnych wartości i zasad postępowania. Zostaje naruszona struktura rodziny, pełnione funkcje, zadania. Zachwiane zostaje poczucie bezpieczeństwa. Emocjonalna atmosfera rodziny z uzależnieniem jest przepełniona wstydem, żalem, złością, lękiem, poczuciem krzywdy i winy, urazy, agresji.
Niepokojącym problemem wielu współczesnych rodzin jest przemoc. Przemoc w rodzinie przyjmuje różne formy – od tej fizycznej, np.: szarpania, uderzania, kopania i bicia, po znęcanie się psychiczne: zastraszanie, poniżanie, upokarzanie, umniejszanie wartości drugiej osoby oraz różne zachowania kontrolujące i izolujące daną osobę od przyjaciół czy rodziny. Przemoc może obejmować również strefę seksualną, materialną. Coraz częściej zdarza się, że dom staje się dla członków rodziny miejscem destrukcyjnym, zagrażającym zdrowiu a czasem nawet życiu.

Problem zagrożeń współczesnej rodziny jest wieloaspektowy. Zmiany pojawiające się w życiu rodzinnym niosą ze sobą wiele zagrożeń, ale są one jednocześnie nieuniknione. Wymuszają je zjawiska społeczne i kulturowe zachodzące we współczesnych społeczeństwach. Bezdyskusyjne jest znaczenie rodziny w życiu jednostki i społeczeństwa. Rodzina jest grupą społeczną, która stwarza najkorzystniejsze podstawy do wychowania i rozwoju młodego pokolenia. Dlatego też ważne jest budowanie jej na mocnych i stabilnych fundamentach wartości, co może uchronić ją przed zagrożeniami czyhającymi we współczesnym świecie.

3. Rodzaje nagród i kar stosowanych w rodzinie

Przez metody wychowania rozumie się na ogół systematycznie stosowane sposoby postępowania wychowawczego lub powtarzalne czynności zmierzające do urzeczywistnienia celów, jakie stawia sobie wychowawca.
Każda z możliwych metod wychowania pozbawiona jest charakteru uniwersalnego, wszystkie one wzajemnie się uzupełniają i dopełniają. Stąd też niewskazane byłoby posługiwanie się wyłącznie niektórymi z nich i celowe pomijanie wszystkich pozostałych metod wychowania. „Szczególnie przydatne w wychowaniu metody, po które mogą sięgać rodzice, to przede wszystkim metody oparte na wpływie bezpośrednim, a wśród nich metoda modelowania, stawiania zadań wychowawczych, werbalne metody oddziaływań wychowawczych oraz metoda nagradzania i karania wychowawczego.

3.1. Zalety i wady metody nagradzania wychowawczego

„Nagrodę określamy jako każdą sytuację pozytywną, poszukiwaną przez jednostkę lub grupę społeczną.”
Metoda nagradzania wychowawczego, uznawana jest za jedną z najskuteczniejszych metod wychowania. Metoda ta polega na promowaniu zachowań pożądanych z wychowawczego punktu widzenia za pomocą udzielania pochwał lub przyznawania nagród. Pochwał udziela się w formie ustnej lub pisemnej, a także niejednokrotnie za pomocą wymownego gestu, np. poprzez skinięcie głową, przyjazne spojrzenie czy mimikę wyrażającą akceptację dla określonego zachowania. Nagrody natomiast mają najczęściej charakter wzmocnień materialnych, np. w formie zabawek, książek, pieniędzy lub innych bardziej czy mniej kosztownych prezentów. W przypadku nagród nie wyklucza się także tych o charakterze wzmocnień niematerialnych, jak np. umożliwienie dłuższego - niż zwykle – oglądania telewizji, przebywania poza domem. Stosowanie metody nagradzania jest n ogół tym skuteczniejsze, im bardziej stosuje się ją zgodnie z upragnionymi przez dzieci i młodzież rodzajami wzmocnień pozytywnych. W tym celu zaleca się poznać je bliżej – szczególnie te najbardziej spośród nich upragnione. Nagroda ma sprawiać przyjemność, ale nie domniemaną przez rodziców, lecz rzeczywiście odczuwaną przez nagradzanego.
„ Metoda nagradzania spełnia przeważnie dwie funkcje. Po pierwsze, w wyniku jej zastosowania dzieci i młodzież dowiadują się o zgodnym z oczekiwaniami dorosłych wykonaniu określonych poleceń. Po drugie, udzielenie pochwały lub nagrody jest czynnikiem motywującym do zachowań społecznie i moralnie pożądanych.”
Poprawnie stosowana metoda nagradzania spotyka się na ogół z wysokim uznaniem w pedagogice i jest niemal powszechnie doceniana przez ogół rodziców, wychowawców i nauczycieli.
Promowanie zachowań pożądanych może się odbywać za pomocą różnorodnych nagród wychowawczych, które sprowadza się do następujących kategorii:
1. nagrody symboliczne – nie mają one znaczenia użytkowego, ale są trwałym dowodem otrzymania wyróżnienia (wyrażenie aprobaty, gratulacje,pochwała);
2. nagrody honorowe – chodzi tu o przydzielanie określonych funkcji, ról, przywilejów oraz godności honorowych;
3. nagrody materialne – wiążą się z wręczaniem upominków, książek , przyborów, zabawek. Są one na ogół wręczane po zakończeniu pewnego etapu działań i stanowią silny bodziec mobilizujący do dalszej aktywności.

Pomimo oczywistej użyteczności metody nagradzania wielu pedagogów i psychologów przed nadużywaniem i popełnianiem różnych błędów w jej stosowaniu. Podkreśla się na przykład, iż dziecko zbyt często chwalone i nagradzane zaczyna wobec innych przyjmować postawę roszczeniową. Uczy się działań na wskroś interesownych. Oczekuje bowiem w następstwie społecznie i moralnie pożądanych zachowań jakiejś gratyfikacji (zadośćuczynienia). Bez niej wyraźnie zaniedbuje spełnianie swych zobowiązań i powinności.
Zaleca się również wystrzegania stosowania metody nagradzania wobec jednych, a unikania ich wobec drugich. Poważnym błędem jest zwłaszcza rezygnowanie z metody nagradzania wobec dzieci i młodzieży społecznie nieprzystosowanej lub niedostosowanej. One to bowiem są w szczególny sposób spragnione zarówno pochwał, jak i nagród ze strony dorosłych.
Aby metoda ta była skuteczna, musi być stosowana systematycznie. Jednorazowa czy okazjonalna pochwała lub nagroda na pewno w mniejszym stopniu motywuje dzieci i młodzież do zachowań pożądanych z wychowawczego punktu widzenia. Z kolei udzielanie przez dłuższy czas pochwały lub nagrody może doprowadzić do uniewrażliwienia się dziecka lub pojawienie się postawy roszczeniowej.
Pożądane pod względem społecznym i moralnym zachowania, należy wzmacniać bezpośrednio po ich pojawieniu się. Szczególnie jest to ważne w przypadku małego dziecka, które po upływie jakiegoś czasu może mieć kłopoty z powiązaniem zachowania z nagrodą.
Na ogół przyjmuje się, iż stosowanie metody nagradzania:
1. zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia oczekiwanego przez dzieci i młodzież sposobu ich postępowania;
2. pozytywnie motywuje do zachowań społecznie i moralnie pożądanych;
3. wpływa na aktywność i kreatywność dziewcząt i chłopców;
4. umacnia ich poczucie wartości i własnej godności.
Zdawać należy sobie jednak sprawę z tego, że metoda nagradzania nie gwarantuje natychmiastowego sukcesu pedagogicznego. Korzystny jej wpływ widoczny jest dopiero po jakimś czasie. Dlatego metoda ta w konkurencji z metodą karania nierzadko na pierwszy rzut oka przegrywa. Dzieje się tak zwykle ze szkodą dla trwałych wyników wychowania, które zawdzięcza się bardziej zastosowaniu metody nagradzania niż karania.

3.2. Zalety i wady metody karania wychowawczego

Karę można zdefiniować jako dostarczenie nieprzyjemnego bodźca ( np. nagany) lub usunięcie bodźca przyjemnego ( np. zakaz oglądania telewizji) po niewłaściwej reakcji.
Według S. Miki kara „jest bodźcem czy sytuacją przykrą, niezadowalającą, awersyjną, negatywną (...). Organizm unika bodźca czy sytuacji, które są karami.” Bodźcom i sytuacjom o charakterze kar towarzyszy reakcja strachu, lęku i to pozwala odróżnić sytuacje kary od innych.
Wielu uczonych jest zdania, iż metoda karania raczej „tłumi” niż „wygasza” niepożądane zachowania u dzieci i młodzieży, przyczyniając się raczej do chwilowego ich zaprzestania niż całkowitego wyeliminowania. Nadmiar karania wyzwala skłonność do agresji, kłamstwa oraz dogmatyzmu i uprzedzeń. Powoduje także frustrację, lęk, niepewność, sprzyja poczuciu niższości i budzi uczucia nienawiści, nierzadko zaś mimowolnie wzmaga działania podlegające karaniu.
Skuteczność kar w dużej mierze zależy od stosunku rodziców do dziecka. Stosunek ten przejawia się w rodzaju kary, ale także w postawie osoby karzącej. Pozytywny stosunek rodziców do dziecka sprawia, że i ono do nich ustosunkowuje się pozytywnie. „Kara spełnia swe funkcje tylko wówczas, gdy między karanym i karzącym istnieje uczuciowa więź, gdy między nimi jest i trwa porozumienie i przekonanie o wzajemnej życzliwości. Kara nie może stanowić odwetu, być wynikiem naszej niekonsekwencji, zdenerwowania. Nie może ograniczać możliwości prawidłowego rozwoju. Jeżeli kara skłania dziecko do zmiany zachowania na lepsze, wyzwala w nim aktywność i zapał do nauki i intensywniejszej pracy, jeżeli wzbudza w nim zapał i odwagę do podejmowania trudnych zadań, świadczy to o słuszności kary.”
Poważne zastrzeżenia budzi metoda karania odwołująca się do kar fizycznych (cielesnych). Zwłaszcza stosowanie ich z premedytacją – w odróżnieniu od spontanicznego reagowania na niewłaściwe zachowania się dzieci i młodzieży – przynosi skutki wręcz przeciwne do oczekiwanych. Przede wszystkim karanie fizyczne – jak zresztą każde zbyt surowe wymierzanie kar – uwłacza godności osobistej wychowanków, wzmaga ich agresywność i uprzedzenia wobec dorosłych. Poza tym bite i maltretowane przez swych rodziców dzieci nabierają skłonności do bicia i maltretowania w przyszłości własnych dzieci. Są też narażone na uszkodzenie ciała i trwałe tego skutki. Bite dzieci są zdolne również do krzywdzenia innych dzieci. Wymierzanie kar staje się dla nich modelem rozwiązywania różnych konfliktów interpersonalnych i jedną z przyczyn demonstrowania własnej siły fizycznej.
Złe skutki powoduje także karanie niesprawiedliwe, budzące chęć odwetu i wymierzone w stanie zdenerwowania, a to głównie w tym celu, aby uśmierzyć własne niezadowolenie czy gniew.
Stosując kary wychowawcze, nie wolno zapominać o przestrzeganiu pewnych zasad warunkujących ich skuteczność. Zasady te wskazują na to, że:
1. kara nie powinna nigdy poniżać wychowanka, ani też dyskryminować go;
2. kary należy stosować w sposób zindywidualizowany, adekwatny do przewinienia, motywacji a także poziomu świadomości wychowanka;
3. nie należy stosować kary w stanie silnego wzburzenia emocjonalnego, gdyż może ona być wtedy nieadekwatna do winy;
4. niedopuszczalne jest kumulowanie kar oraz odwlekanie kary w czasie;
5. poniesiona kara wymazuje winę;
6. karaniu powinien towarzyszyć komentarz, argumentacja wskazująca na szkodliwość postępowania dziecka;
7. wymierzona kara powinna dawać dziecku możliwość naprawy wyrządzonego zła oraz budzić wiarę we własne siły, pełnić funkcję korygująca i profilaktyczną.
„Na ogół przyjmuje się też, że metoda karania jest mniej skuteczna niż metoda nagradzania. Ostatnio jednak się twierdzi, iż wychowawcze znaczenie jednej i drugiej metody polega na łącznym lub przemiennym ich stosowaniu, czyli we wzajemnym powiązaniu czy w określonych układach wraz z kontekstem różnych uwarunkowań społecznych.”
Badania i doświadczenia społeczne wskazują na wychowawczą wartość nagrody i szkodliwy wpływ karania. Jakkolwiek stwierdzenie to wydaje się oczywiste, efektywne posługiwanie się tymi metodami stwarza wiele problemów. Wymaga od rodziców dużej rozwagi, świadomości zamierzonych i ubocznych skutków jakie mogą one wywołać u dziecka, a także przestrzegania pewnych zasad wynikających ze znajomości mechanizmu działania kar i nagród.

4. Znaczenie rodziny w rozwoju dziecka

Rodzina stanowi podstawowe środowisko życia i wychowania młodego pokolenia. Jest naturalnym środowiskiem życia dzieci młodzieży i jako takie oddziałuje na nie socjalizująco (uspołeczniająco), stwarzając warunki sprzyjające rozwojowi lub hamujące go. Niezależnie od tego, jak funkcjonuje, czy jest środowiskiem zdrowym i wartościowym moralnie, czy też przejawia wyraźne cechy patologii – w każdym przypadku kształtuje ich osobowość, postawę społeczną, wyznacza koleje losu.
O roli rodziny jako naturalnego środowiska życia i wychowania świadczy np. to, że nie przedszkole i nie szkoła, mimo ich niepodważalnego znaczenia w wychowaniu młodego pokolenia, stanowią pierwsze źródło przekazu symboli, za pomocą których dziecko zaczyna porozumiewać się z otoczeniem i dzięki którym nawiązuje z nim kontakt. Rozwój mowy ma swój początek w rodzinie. W rodzinie dziecko muczy się zaspokajania pierwszych potrzeb, reagowania na odczuwane braki, wyrażania takich uczuć, jak zadowolenie, radość, niepokój, gniew, lęk. W rodzinie dziecko spotyka się po raz pierwszy z wartościowaniem: dorośli z najbliższego otoczenia określają coś jako dobre lub złe. Te bardzo proste w swojej formie informacje tworzą zrąb wiedzy małego dziecka o cenionym w najbliższym mu otoczeniu kręgu społecznym systemie wartości. W rodzinie małe dziecko uczy się także po raz pierwszy norm postępowania, jest wdrażane do funkcjonowania w czekających je rolach społecznych: członka rodziny, przedszkolaka, ucznia, kolegi, członka szerszej zbiorowości. Rodzina przeważnie nieświadomie poprzez wzory zachowań dorosłych kształtuje pierwsze wyobrażenia dziecka o otaczającym je świecie.
„Dla prawidłowych stosunków rodzinnych i rozwoju dziecka potrzebny jest dom rodzinny, w którym są oboje rodzice: ojciec i matka, żyjący ze sobą w trwałej wspólnocie uczuciowej, kochający się wzajemnie i troszczący się wspólnie o dzieci, zapewniając im odpowiednie warunki materialne i duchowe. Matka jest dla dziecka symbolem ciepła, troskliwości i poświęcenia, natomiast ojciec ma mu dawać poczucie bezpieczeństwa, siły, pewności siebie, odwagi i mądrości życiowej, która ułatwi mu w przyszłości pokonywanie różnorodnych trudności.” Brak wzorców osobowych wśród bliskich, problemy identyfikacji z ojcem czy matką mogą spowodować kształtowanie się postaw aspołecznych, a także wiele trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami oraz ludźmi z bliższego i dalszego otoczenia. Konflikty wewnątrzrodzinne mogą stać się przyczyną dezintegracji, ale także przyspieszenia rozwoju osobowościowego młodego człowieka i kształtowania postawy tolerancji w społeczeństwie.
Ogólnie zadania rodziny można sformułować następująco:
1. Rodzina jest naturalnym środowiskiem wychowawczym, wprowadza młode pokolenie w życie społeczne, stanowi pomost między jednostką i społeczeństwem;
2. Rodzina kształtuje w dziecku poczucie bezpieczeństwa i pewności, jest to szczególnie trudne zadanie ze względu na złożoność współczesnego świata, rodzina niweluje wstrząsy i trudności zaspokajając podstawowe potrzeby psychiczne dziecka, jak: potrzeba pomocy, współdziałania, bezpośrednich kontaktów;
3. Rodzina jako podstawowa komórka społeczna kształtuje postawy moralne i etyczne dziecka, a także jego stosunek do wartości uniwersalnych, dziecko uczy się dokonywania właściwych ocen i racjonalnego działania, mając obok siebie doradcę i sprzymierzeńca w rodzinie.
Stąd rodzina pełni znaczącą rolę w kształtowaniu osobowości dziecka. Wychowawczej roli rodziny nie jest w stanie zastąpić żadne inne środowisko ze względu na typ więzi łączących z rodziną oraz obyczajowo i społecznie usankcjonowany fakt konieczności jej posiadania.
Właściwa atmosfera rodzinna zespala rodzinę, wzmacnia zaufanie, sprzyja porozumiewaniu się i wzajemnemu zrozumieniu, zacieśnia więzy. Dom rodzinny to gniazdo, do którego powinniśmy chętnie wracać.