Pojęcie, istota integracji i normalizacji

„Wśród wielu ważnych celów rehabilitacji istnieje jeden, którego zadaniem jest możliwie pełne włączenie osób niepełnosprawnych do normalnego codziennego życia, zapewnienia im różnych form kształcenia i przygotowania do pracy zawodowej. Ten kierunek działań określa się powszechnie pojęciem integracja” (G. Liberek 2001, s.5). Terminem integracji określamy dążenie do zespolenia jednostek niepełnosprawnych z pełnosprawnymi w ich naturalnym środowisku.
W ujęciu encyklopedycznym termin integracji „(...) sprowadza się do procesów scalania, zharmonizowania, włączania. Integrować to tyle, co scalać, łączyć, czynić spójnym, zwartym. W sensie socjologicznym integracja dotyczy systemu społecznego w rozumieniu zarówno reistycznym – jako pewnego zespołu ludzi, jak i nieteistycznym – tutaj system społeczny pojmowany jest tylko jako system zachowań, system interakcji, system stosunków, co stanowi atrybut grupy społecznej” (S. Sadowska 2005, s.29 – 30).
Maria Chodkowska integrację definiuje jako „proces scalania, łączenia w całość (od łac. Integratio - odnawianie, scalanie). W odniesieniu do struktur społecznych pojęcie to oznacza spontaniczny, stymulowany, bądź sterowany proces tworzenia się więzi pomiędzy jednostkami na podstawie zainteresowań, postaw, potrzeb czy emocji tych jednostek” (M. Chodkowska 1998, s.21). Autorka zauważa także, że proces ten zawsze przebiega na poziomie jednostkowym, któremu nierozłącznie towarzyszy poczucie akceptacji, przynależności do grupy, identyfikacji z nią, a wytworem końcowym jest zacieranie się różnic pomiędzy członkami grupy i harmonijne funkcjonowanie w społeczeństwie.
Aleksander Hulek natomiast uważa, że „integracja wyraża się w takim wzajemnym stosunku pełno – i niepełnosprawnych, w którym respektowane są te same prawa (...), i w których stwarzane są dla obu grup identyczne warunki maksymalnego, wszechstronnego rozwoju. Integracja pozwala więc osobie niepełnosprawnej być sobą wśród innych. Integracja w takim znaczeniu może mieć zastosowanie do wszystkich sfer życia jednostki niepełnosprawnej – życia rodzinnego, kształcenia ogólnego i zawodowego, pracy oraz czasu wolnego, aktywności społecznej i politycznej itp. (A. Hulek w: red. W. Dykcik 2001, s.168).
Idea integracji stawia nie lada wyzwanie dla współczesnej cywilizacji nie tylko w sferze edukacji, ale także w sferze życia społecznego. Wielu badaczy kieruje swoją uwagę na poszukiwanie głównych czynników skuteczności procesu integracji oraz na poznanie strategii nauczania integracyjnego, które jest ważnym elementem rozwoju współczesnej szkoły. Idea integracji zapoczątkowała wiele przemian w systemie wychowania specjalnego i opieki. W odniesieniu do dzieci i młodzieży idea integracji realizowana jest przez kształcenie integracyjne. Celem integracji w odniesieniu do funkcjonowania społecznego jest przede wszystkim umożliwienie osobom z niepełnosprawnością prowadzenia normalnego życia na możliwie podobnym poziomie i możliwie na tych samych warunkach, co inni członkowie danych grup społecznych. Głównym z założeń integracji jest udostępnianie młodzieży z upośledzeniem zdrowotnym korzystania ze wszystkich stopni szkolnictwa, począwszy od podstawowego po ogólnokształcący i zawodowy, a także korzystanie z różnych form kultury oraz czynnego wypoczynku, jak ma to miejsce w przypadku osób pełnosprawnych.
Zasady, na których opiera się system integracyjny nie zawsze były jasno ni klarownie sformułowane. Jednak główną i podstawową zasadą, której wartość i rangę podkreśla od wielu lat szereg specjalistów, rehabilitantów, pedagogów specjalnych, jest zasada, iż jednostka mimo swojej dysfunkcji jest jednostką , którą należy traktować w sposób normalny, co oznacza, że odchylenie od normy ma w stosunku do bio – psycho – społecznej struktury charakter cząstkowy, wybiórczy, wycinkowy.
Jak sugeruje J. Bąbka edukacja integracyjna jest również ingerencją w proces socjalizacji; autor powołuje się tu na wyodrębnione przez Piotra Wilińskiego cechy interwencji edukacyjnych:
• „inicjuje zmiany w przedmiotach społecznych poprzez przekształcenie przekonań, wartości leżących u podstaw podejmowanych przez nich działań, przekonań, wartości leżących u podstaw podejmowanych prze nich działań, kompetencji pozwalających zrozumieć rzeczywistość, jak i podjąć działania,
• odwołuje się ona do ideologii i strategii edukacyjnych dla których wizja ładu demokratycznego jest zagadnieniem priorytetowym,
• stawia za cel zmianę nawyków ukształtowanych w wyniku długotrwałych procesów adaptacyjnych albo formułuje cele adekwatne do nowej ideologii edukacji” (P. Wiliński w: J. Bąbka 2001, s.22).
Ogromne znaczenie ma fakt, aby kształcenie integracyjne interweniowało w indywidualny obszar jednostki oraz społeczeństwa, a jednocześnie pełniło funkcję emancypacyjną i socjalizacyjną. W zakresie kształcenia integracyjnego wyróżnia się dwa pojęcia: integracja socjalna i integracja poznawcza, czyli intelektualna. Integracja socjalna w węższym znaczeniu oznacza wspólne uczenie się zachowań społecznych, przeżywanie stanów emocjonalnych. Szersze znaczenie oznacza włączenie się w sposób naturalny w procesy uczenia się , pracy itp.
Kształcenie ma przede wszystkim polegać na budowaniu społeczeństwa symbiotycznego. Wartości takie jak: tożsamość, godność, samoaktualizacja, współdziałanie, czy przyjęcie i stosowanie obowiązujących zasad moralnych sprzyjają rozwijaniu społeczeństwa współzależnego. Interwencja w wartości i kompetencje uczestników procesów nauczania tj. wychowanków, rodziców, nauczycieli i członków lokalnej społeczności stanowi główne zadanie kształcenia integracyjnego.
„Społeczna integracja osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych jest dynamicznym procesem psychospołecznym polegającym na tworzeniu wspólnoty ideowej, wspólnoty interesów, dążeń i działań ludzkich” (A. Maciarz w: red. Z. Kazanowski, D. Osik – Chudowolska, 2003, s.70). Istota integracji społecznej opiera się na zmianach dokonujących się na wielu płaszczyznach życia społecznego, a szczególnego znaczenia nabierają interakcje pełno – i niepełnosprawnych członków społeczności. „Codzienne bytowanie, współpraca w wielu dziedzinach życia, współdziałanie i współuczestnictwo w realizacji zwykłych sytuacji, wspólne podejmowanie decyzji i rozwiązywanie problemów dają możliwość wchodzenia w bliskie relacje interpersonalne. Sprzyja to nawiązywaniu kontaktów społecznych, zawieraniu znajomości, rozwijaniu przyjaźni, w wyniku których rodzą się silne więzi emocjonalne” (red. Z. Kazanowski, D. Osik – Chudowolska 2003, s.70). Przebywanie w grupie społecznej, na takich samych prawach co osoby pełnosprawne, daje osobom z dysfunkcją możliwość zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych takich jak: potrzebę przynależności, potrzebę bezpieczeństwa itp., co wpływa na podwyższenie samooceny i poczucia własnej wartości.
Integracja jako cel oznacza tworzenie się poczucia wspólnoty, poczucia bycia razem. Integracja musi więc oznaczać odpowiedzialność wszystkich członków zespołu szkolnego, nie tylko uczniów, ale także nauczycieli, wykwalifikowanej kadry, personelu posiadających wiedzę z zakresu pedagogiki specjalnej. Integracja ma być procesem nie tylko absorbującym osoby niepełnosprawne, ale i osoby pełnosprawne. Udzielanie wsparcia powinno ponosić za sobą konsekwencje nie tylko dla ucznia z dysfunkcją ale również dla społeczności całej klasy, szkoły. Dlatego też, budowanie indywidualnych programów nauczania ma stanowić integralną część planowania dydaktycznego.
„W literaturze polskiej z zakresu pedagogiki specjalnej analiza zagadnień integracyjnych ma bogatą tradycję i stanowi jeden z głównych obszarów zainteresowań. W obszar ten z czasem włączono również zagadnienia normalizacyjne, proponując różne schematy powiązań i relacji pomiędzy procesem integracji osób niepełnosprawnych i normalizacja ich środowiska”( A. Krause w: red. G. Dryżałowska, H. Żuraw, 2004, s. 39).
Normalizacja w ujęciu słownikowym oznacza uregulowanie, uporządkowanie, zatem proces normalizacji to ustalanie norm, ujednolicanie ich. Proces ten odbywa się na dwóch płaszczyznach:
1. w uregulowanych prawnie placówkach rehabilitacyjnych, edukacyjnych, zakładach pracy i innych instytucjach
2. w przestrzeniach nieregulowanych prawem, ale obyczajami i kultur ą codziennego życia.
Normalizacja w kontekście pedagogiki specjalnej oznacza ukierunkowanie działań na zmianę sytuacji osoby z dysfunkcją. „W praktyce dość często jeszcze obserwuje się proces „unormalniania” osoby niepełnosprawnej, pojmowany jako „upodobnienie” do człowieka pełnosprawnego . Pojawia się pytanie zarówno o granice tego postępowania jak też – a może przede wszystkim – o jego charakter. (...) Nie idzie bowiem o równanie do człowieka pełnosprawnego , a poprzez rehabilitację i rewalidację kształtowanie cech instrumentalnych i sprawnościowych tworzących warunki dla edukacji i społecznego funkcjonowania”(Cz. Kosakowski w: red.Cz. Kosakowski, A. Krause, 2005, s. 42).
W procesie normalizacji istotną przeszkodę stanowią stereotypy. Uprzedzenia, stereotypowe myślenie obecne jest również w postępowaniu pedagogów specjalnych, czego skutkiem mogą być m.in.: zaniechanie, niepodejmowanie działań edukacyjnych i rehabilitacyjnych. Z powyższymi konsekwencjami wiąże się zagadnienie podmiotowości osoby z dysfunkcją. Należy zwrócić tu uwagę na uwzględnianie - w procesie edukacji i rehabilitacji- indywidualnych potrzeb osoby niepełnosprawnej, a także na aktywizację tej osoby. Rozumie się przez to działania, mające na celu uświadamianie osobie jej sprawności, możliwości i ograniczeń, możliwości dokonywania decyzji i brania za nie odpowiedzialności.
Normalizacja w oparciu o sytuację rodziny wychowującej dziecko z niepełnosprawnością oparta jest na pracy, w której „(...)rodzina powinna się skupić na:
• terapii podtrzymującej,
• wsparciu materialnym i organizacyjnym,
• zyskiwaniu rodziców dla dziecka,
22traktowaniu rodziców jako partnerów w procesie rehabilitacji i edukacji dziecka. ”(Cz. Kosakowski w: red.Cz. Kosakowski, A. Krause, 2005, s.44 – 45).
Normalizacja definiowana jest jako „(...) szereg instytucjonalnych i pozainstytucjonalnych działań zmierzających do stworzenia normalnych warunków życia, determinuje w dużej mierze jednostkowe relacje w środowisku lokalnym. O tym, czy osoba niepełnosprawna będzie tam dostrzegana i akceptowana, czy oceniane negatywnie, zadecyduje nie tyle stopień upośledzenia, ile sposób i możliwości funkcjonowania. Należy także przyjąć, że o rozmiarze upośledzenia nie decydują jednostkowe defekty, braki, niesprawności, lecz konkretna rzeczywistość społeczna, to znaczy społeczne oczekiwania i wyobrażenia” (A. Krause w: red. A. Maciarz, Z. Janiszewska – Nieścioruk, H. Ochoczenko, 2011, s.94).
A . Krause wyznacza zasady normalizacji środowiska osób niepełnosprawnych, które są ściśle powiązane z większością oczekiwań i wyobrażeń społeczeństwa lokalnego:
• mieszkanie w swoim domu – w myśl tej zasady, miejsce zamieszkanie osób niepełnosprawnych nie może być identyfikowane przez środowisko z instytucją, ponieważ takie utożsamianie będzie miało charakter naznaczający,
• normalizacja rytmu dnia – nie oznacza nic innego, jak prowadzenie trybu życia w rytmie typowym dla rytmu dnia osób normalnych. Do rytmu dnia zalicza się m.in. takie czynności jak wstawanie, ubieranie się itd. w określonych porach uznanych powszechnie za normalne,
• normalizacja rytmu tygodnia – rozróżnianie dni powszednich od weekendu lub święta,
• normalizacja rytmu roku – „(...) często urlop dla upośledzonych spostrzegany jest przez ogół społeczeństwa jako nieuzasadniony luksus; szczególnie w przypadku głębiej upośledzonych jest on rzadkością, a jego konieczność i rewalidacyjny charakter także wśród praktyków pozostaje dyskusyjny” (A. Krause w: red. A. Maciarz, Z. Janiszewska – Nieścioruk, H. Ochoczenko, 2011, s.96),
• normalizacja życiorysu – oznacza życie w wyjątkowo specyficznym środowisku i atmosferze. Wyróżnia się tu cztery typy środowisk. Właściwe środowisko wychowawcze dla dzieci małych, które gwarantuje odpowiednią ilość bodźców stymulujących oraz zapewnia poczucie bezpieczeństwa i akceptacji; minimalizacja osób ważnych. Odpowiednie środowisko dla dzieci w wieku szkolnym, w którym poznają swoje możliwości i ograniczenia, sposoby radzenia sobie ze swoją niepełnosprawnością; kontakty dzieci pełno – i niepełnosprawnych dzieci. Środowisko dorosłych w którym występuje trudność w przejściu w dorosłość. W środowisku gdzie osoby z deficytem nie są postrzegane jako dorosłe, samym tym osobom trudno postrzegać się jako dorosłych. W środowisku seniorów ważna jest organizacja życia osób niepełnosprawnych w taki sposób, aby stanowiła ona dalszy bodziec do dalszej aktywności,
• normalizacja autonomii – oznacza decydowanie o sobie, podejmowanie decyzji zgodnie z własnymi przekonaniami,
• normalizacja kontaktów z płcią przeciwną – odstąpienie od segregacji płci, w miarę możliwości umożliwienie życia seksualnego,
• normalizacja warunków materialnej egzystencji – dysponowanie własnymi środkami finansowymi, nauka posługiwania się środkami płatniczymi, poszanowanie pracy,
• normalizacja warunków życia – wyposażenie mieszkań i otoczenia, warunków życia najbardziej zbliżonych do społecznych standardów,
• normalizacja kontaktów socjalnych – odbywa się w środowisku lokalnym, jest to naturalny, spontaniczny charakter kontaktów, który pozwala na aktywne uczestnictwo osoby niepełnosprawnej w otoczeniu.
Aż do chwili obecnej badania na temat integracji koncentrowały się na pojedynczym uczniu z dysfunkcją, który jest umieszczany w klasie, w szkole ogólnodostępnej. Należy jednak skupić się na badaniach na temat tego, w jaki sposób nauczyciele, uczniowie oraz dyrektorzy radzą sobie z różnorodnością uczniów, wtedy kiedy cała grupa uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi jest włączana do klasy w szkole ogólnodostępnej. Ważne jest udzielenie odpowiedzi na pytanie : w jaki sposób nauczyciele organizują swoje nauczanie? W jaki sposób uczniowie postrzegają włączonych rówieśników i co jest istotą ich wzajemnych interakcji, a także, jakie korzyści uczniom niepełnosprawnym przynosi integracja w szkole ogólnodostępnej .