Obraz siebie osoby niepełnospawnej

W funkcjonowaniu człowieka ważną rolę pełni obraz własnego „ja”, ponieważ to on stanowi podstawę do tworzenia się mechanizmów regulujących życie wewnętrzne jednostki i kierujących jej działaniem. Wytworem obrazu siebie jest samoocena, będąca tuż obok samoakceptacji i poczucia własnej wartości nieodłącznym elementem samopoznania.
W skład pojęcia własnej osoby wchodzi samoopis i samoocena. Samoopis tworzą sądy opisujące dotyczące własnej osoby (kolor oczu, włosów, wzrost, budowa ciała). W samoopisie jednostka kładzie nacisk przede wszystkim na cechy pozytywne i wyróżniające ją z otoczenia. Dostrzeganie i akcentowanie cech wyróżniających pomaga osobie określić własną tożsamość, co ma dla niej pozytywne znaczenie.
Samoocenę wyznaczają „(...) sądy oceniające, wartościujące dotyczące własnej osoby, własnych cech fizycznych, psychicznych i relacji z otoczeniem” (Mądrzycki T., 1996, s.178). Sądy te mogą być zarówno pozytywne jak i negatywne.
W literaturze można spotkać się z różnymi ujęciami samooceny. Według L. Niebrzydowskiego (1976) „(...) samoocena jest elementem systemu wiedzy człowieka o sobie samym. Stanowi trzon obrazu własnej osoby, istotny składnik świadomości samego siebie , jest nierozerwalnie związana z pojęciem o sobie samym, gdyż bez niej nie byłoby możliwe określenie własnej istoty ani wyodrębnienie siebie ze środowiska” (Wosik – Kawala D. 2007, s.15).
Obraz własnej osoby Ja Carl Rogers definiuje jako pojęcie, które „(...) konstytuuje się w procesie dorastania i polega na wyodrębnianiu przez jednostkę tych spośród doświadczeń, które związane są z nią samą. W ramach pojęcia Ja reprezentowane są: spostrzegane cechy własne, spostrzegane relacje z innymi osobami oraz wartości przypisywane dwóm poprzednim. Reprezentacje te obejmują zarówno doświadczenie, jak i znaczenie nadane mu na bazie doświadczeń przeszłych i przewidywania doświadczeń przyszłych”(Fila – Jankowska A., 2009, s.15).
Natomiast T. Mądrzycki (1996) samoocenę definiuje jako „(...) sądy oceniające, wartościujące, dotyczące własnej osoby, własnych cech fizycznych, psychicznych i relacji z otoczeniem” (Gindrich P. 2004, s.53).
P. Gindrich (2004, s.54) dokonując próby zdefiniowania pojęcia „własnego ja” opiera się na klasyfikacji W.H. Fitts’a, który „(...) w strukturze samooceny wyróżnia trzy poziomy: tożsamość, zadowolenie z siebie oraz zachowanie, które odnoszą się do 5 sfer „ja”:
a) Ja Fizycznego (physical self) – dotyczącego tego, jak jednostka widzi swoje ciało, swój stan zdrowia, wygląd fizyczny, sprawność i seksualność;
b) Ja Moralno – Etycznego (moral –ethical self) – opisującego „ja” z moralno – etycznego punktu widzenia – tj. uwzględniając moralną wartość jednostki, stosunek do Boga, poczucie bycia „dobrym” lub „złym człowiekiem” oraz zadowolenie z wyznawanej religii lub jej brak;
c) Ja Osobistego(personal self) – odzwierciedlającego osobiste poczucie własnej wartości przez ocenę osobowości z wyjątkiem jej aspektu fizycznego i stosunku do innych osób;
d) Ja Rodzinnego (family self) – ukazującego odczucia jednostki w odniesieniu do własnej wartości jako członka rodziny oraz percepcję siebie, jednostki na tle swoich najbliższych oraz obecnego kręgu znajomych;
e) Ja Społecznego (social self) – będącego sferą „ja”, która uwzględnia „ ja spostrzegane w stosunku do innych osób”, ale dotyczy „innych osób” w bardziej ogólny sposób. Odzwierciedla ono poczucie własnej wartości jednostki jakie posiada ona w społecznych interakcjach z innymi ludźmi.”
Brzezińska obraz samego siebie określa „ (...) jako zbiór wiedzy, czy wiadomości o własnych cechach, możliwościach i umiejętnościach. Warunkiem jego powstania i rozwoju jest istnienie samoświadomości, a tym samym zdolności do poznawania siebie, swoich właściwości. Samoświadomość z kolei kształtuje się na bazie kontaktów interpersonalnych. Można więc powiedzieć, że obraz siebie ma genezę społeczną” (Jarczyk J. 1996, s.73 w: Szkoła Specjalna nr 2).
Natomiast Katarzyna Baumann uważa, że obraz siebie powstaje „(...) na drodze postępującego rozróżnienia między tym, co dotyczy własnej osoby – ja, a tym, co dotyczy świata zewnętrznego, nie – ja. To rozróżnienie wiąże się ze samoświadomością jednostki, która umożliwia człowiekowi poznanie własnej osobowości, zrozumienie swojego zachowania, uczuć, myśli. Świadomość samego siebie nie ogranicza się tylko do poznania siebie, ale obejmuje także samoocenę, polegającą na krytycznym ustosunkowaniu się do siebie. (...) Samoocenę uznaje się za integralną część oraz element wartościująco – oceniający obrazu własnej osoby”(Baumann K.,2005,s.27).
Obraz własnego „ja” pełni wiele funkcji, które wiążą się w sposób bezpośredni lub pośredni z motywacją i aktywnością jednostki. „Człowiek określając siebie wskazuje na swe cechy fizyczne i psychiczne, takie jak wygląd zewnętrzny, zdolności, zainteresowania oraz pełnione role i relacje z innymi ludźmi” (Mądrzycki T. 1996, s.183). Obraz siebie nie jest wrodzony – tak jak cech osobowości tak i samopoznania człowiek uczy się przez całe życie. Do fundamentalnych czynników warunkujących rozwój własnej tożsamości należą oddziaływania rodziców, relacje interpersonalne z innymi ludźmi, porównywanie własnej osoby z innymi, przynależność go grupy społecznej, świadomość własnych możliwości i ograniczeń, temperament, stosunek do siebie i otaczającego świata.
Osoby akceptujące siebie, mają pozytywny stosunek do własnego ja, przeszkody stające na ich drodze rozwiązują w sposób rozsądny, potrafią trafnie ocenić sytuację w jakiej się znajdują. Osoba taka „czuje, że może swobodnie, bez przeszkód korzystać ze swoich zdolności oraz rozwijać swoje zainteresowania, bez konieczności ciągłego dokonywania zmian. W swoim postępowaniu jednostka taka nie musi dążyć do tego, aby być tym, kim nie jest” (Kirenko J., Sarzyńska E., 2010, s.92).
Negatywną postawą wobec własnej osoby , związaną z niską samooceną jest saoodtrącenie. Postawa ta łączy się z bezpodstawnymi skłonnościami do odczuwania poczucia niższości, poczucia winy, odczucia, że wszystko, co jednostka robi – robi źle. Pretensje i żal do siebie blokują wewnętrznie jednostkę, przez co osoba taka nie wykorzystuje swoich możliwości.
Zagadnienie kształtowania się obrazu własnej osoby u dzieci i młodzieży niepełnosprawnej nie było przedmiotem zbyt wielu badań. Może to wynikać z faktu, iż „badanie obrazu samego siebie nastręcza dużo kłopotów metodologicznych, mimo iż opracowano wiele narzędzi przeznaczonych do tego celu.(...) Zatem różne narzędzia mierzą różne „obrazy” lub odnoszą się do odmiennych aspektów „ja”. Stąd między innymi wynika brak zgodności rezultatów niektórych badań empirycznych” (Majewicz P., 2002, s. 84).
Dorota Ryżanowska w swoich badaniach za cel obrała poznanie relacji pomiędzy rozumieniem empatycznych ludzi a obrazem siebie u młodzieży z niepełnosprawnością narządu wzroku oraz z dysfunkcjami narządu ruchu. Do realizacji badań wykorzystano Kwestionariusz Rozumienia Empatycznego Innych Ludzi Węglińskiego oraz Skalę Badania Obrazu Własnej Osoby Fittsa. W grupie badawczej znajdowało się 30 osób z dysfunkcją narządu ruchu i 30 osób z dysfunkcją narządu wzroku w wieku od 13 do 19 lat. Analiza danych wykazała, że młodzież z dysfunkcją narządu wzroku wykazuje wyższy poziom rozumienia empatycznego w stosunku do osób z niepełnosprawnością ruchową. Wykryto również trzy istotne statystycznie różnice pomiędzy wymiarami obrazu własnej osoby u osób z różnym stopniem niepełnosprawności. Wykazano, że osoby niepełnosprawne wzrokowo w większym stopniu mają pozytywny obraz siebie niż młodzież z dysfunkcją ruchową, również osoby z dysfunkcją wzroku maja bardziej pozytywny obraz „fizycznego ja” w stosunku do młodzieży z dysfunkcją ruchu. Młodzież z niepełnosprawnością narządu wzroku tworzy bardziej pozytywny obraz „ja rodzinnego” niż osoby z dysfunkcją ruchu. Nie wykazano istotnych zależności pomiędzy obrazem siebie a stopniem niepełnosprawności.
Bardziej pozytywny obraz własnej osoby we wszystkich jego wymiarach, z wyjątkiem ja moralno – etycznego, prezentuje młodzież z dysfunkcją narządu wzroku, mimo że nie wykazano istotnych różnic pomiędzy wszystkimi wymiarami obrazu własnej osoby ani pomiędzy poziomami globalnego obrazu własnej osoby u badanej młodzieży.
Analizując wartości współczynników korelacji można wysunąć wniosek, że w największym stopniu z poziomem rozumienia empatycznego powiązane są wymiary obrazu siebie takie jak: poziom samooceny globalnej, tożsamość, zachowanie oraz ja rodzinne. W mniejszym, aczkolwiek nadal istotnym statycznie stopniu z poziomem rozumienia empatycznego współwystępują również: ja fizyczne, ja osobiste, ja społeczne (Ryżanowska D., 2007, s.67).
Kolejne badania, autorstwa R. Kościelaka dotyczyły próby określenia poziomu lęku u młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim w porównaniu z młodzieżą w normie intelektualnej oraz związku pomiędzy lękiem jako stanem, lękiem jako cechą a poziomem samooceny ogólnej, aktualnej i perspektywistycznej. W badaniach wzięło 213 osób w wieku 15-17 lat, ale ostatecznie analizowano wyniki 200 osób – 100 ze szkół zawodowych dla młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu lekkim i 100 uczniów z masowych szkół zawodowych. Do realizacji badań zastosowano Inwentarz Stanu i Cechy Lęku C.D. Spielbierga, J. Strelaua, M. Tysarczyk, K. Wrześniewskiego oraz Skalę samooceny „SA – 85” R. Kościelaka. Badania wykazały wyższy poziom lęku jako stanu u osób z upośledzeniem umysłowym niż u osób o prawidłowym rozwoju umysłowym. Młodzież niepełnosprawną umysłowo cechuje nieznacznie wyższy poziom lęku jako cechy od młodzieży w normie intelektualnej. W obu badanych grupach poziom poczucia lęku jako cechy okazał się wyższy niż poziom poczucia lęku jako stanu.
Wystąpiły wyraźne zależności odwrotne między samooceną a lękiem w obu badanych grupach. Wśród osób z upośledzeniem umysłowym współzależność między samooceną aktualną a poziomem lęku jako stanu wynosi -0,52, co oznacza korelację umiarkowaną, a zależność istotną. Korelacja między samooceną aktualną a poziomem strachu jako cechy u uczniów z upośledzeniem w stopniu lekkim jest nieco niższa. Badania wykazały niższe współzależności między lękiem a samooceną perspektywistyczną w grupie osób z niepełnosprawnością umysłową. W obu grupach występuje istotna zależność między samooceną a oba rodzajami lęku. Również w obu grupach wystąpiła znacznie niższa zależność między lekiem a samooceną perspektywistyczną. Istotna współzależność między lękiem jako cechą a samooceną aktualną wystąpiła w obu grupach. (R. Kościelak, 1995, s.196 - 200).
Nad badaniami obrazu siebie osób z dysfunkcją wzroku pochylił się Jarosław Jarczyk. W badaniach wykorzystał Listę przymiotników określających „jaki jestem” L. Niebrzydowskiego. Grupę badawczą stanowiło 30 uczniów klas VII i VIII Szkoły Podstawowej dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących w Krakowie. Analiza badań wykazała, ze największą wagę dla młodzieży niepełnosprawnej wzorkowo mają cechy ułatwiające nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktów z innymi osobami, dlatego też uczniowie ci starają się być koleżeńscy, pomocni, wyrozumiali, prawdomówni etc. Nie ograniczają się do kontaktów w wąskim kręgu osób niepełnosprawnych, ale nawiązują różnorodne kontakty. Rozmowa z osobami pełnosprawnymi budzi w nich chęć i motywację do działania. Oprócz cech ułatwiających młodzieży niewidomej i słabo widzącej, ważne są dla nich cechy pozytywne cechy ich charakteru. Opisują się jako osoby inteligentne, odpowiedzialne, ambitne, odważne. Cechy te świadczą o pozytywnym obrazie siebie i wysokim poczuciu własnej wartości. Kolejną grupę cech mających duże znaczenie są pozytywne cechy fizyczne, wśród których najczęściej wymieniane to sprawność fizyczna i zdrowie. Rzadko wymieniano siłę fizyczną i urodę.
Wśród negatywnych cech, które dostrzegają u siebie badani, największą jest brak wzroku. Aż dwudziestu z trzydziestu badanych wskazało inwalidztwo wzroku za najważniejszą cechę negatywną w obrazie siebie. Kolejnymi ujemnymi, aczkolwiek rzadziej wymienianymi cechami fizycznymi był brak urody, wadliwa budowa ciała, niska sprawność fizyczna. Osoby z dysfunkcją wzroku dostrzegały również negatywne cechy charakteru takie jak nerwowość, roztargnienie, lekkomyślność, trudności w koncentracji, niesystematyczność, niedbalstwo, lenistwo ( Jarczyk J. 1996, s.211 – 215).
Samoocena jest procesem dynamicznym. „Kształtuje się pod wpływem treści płynących z otoczenia, jak i własnej aktywności. Istnieje zatem zewnętrzne i wewnętrzne kryterium samooceny. Czynniki zewnętrzne to czynniki środowiskowe, takie jak informacje zwrotne, doświadczenia nabywane w kontaktach z rodzicami, nauczycielami i innymi osobami oraz organizacjami i kulturą, a także porównywanie cech i osiągnięć z innymi ludźmi. Natomiast uwarunkowania wewnętrzne to te, które tkwią w człowieku lub są przez niego stworzone(...)”(Wosik – Kawala, 2007, s.29). Istnieje ścisłe powiązanie z poznawaniem samego siebie a kształtowaniem się samooceny. Formowanie poczucia własnej tożsamości, a co za tym idzie samooceny to długotrwały i złożony proces rozwojowy.