Orientacja i poradnictwo zawodowe w szkołach specjalnych

Koniunktura ustrojowa związana z przemianami politycznymi i społeczno- gospodarczymi, jakie zaszły w naszym kraju w ciągu ostatnich lat, spowodowały konieczność analizy rynku, zatrudnienia, charakteru pracy, a także poznawania indywidualnych możliwości, predyspozycji zawodowych jednostki i szukania nowych dróg kształcenia.
Człowiek współczesny nie może być fachowcem we wszystkich dziedzinach, a nawet nie orientuje się we wszystkich możliwościach zdobycia zawodu i jego wykonywania. Wspomniane zmiany na rynku pracy, wzrastająca stale liczba informacji na temat zawodów i dróg kształcenia wpływają na poszukiwanie pomocy u specjalistów do spraw osobowych i rozwoju zawodowego.
Pierwszą decyzję zawodową podejmuje uczeń, kiedy kończy gimnazjum. Bywa, że uczniowie nie w pełni rozumieją wagę podejmowanej decyzji, a przyszła praca zawodowa jest jeszcze trudno wyobrażalna i traktowana jako coś bardzo odległego. Dla znacznej grupy młodzieży konieczność dokonania wyboru zawodu i szkoły wiąże się z przeżyciem silnego stresu, a tyczy się to w szczególności młodzieży z odchyleniami w stanie zdrowia.
Występowanie upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim u dziecka rzadko jest wykrywane we wczesnych latach jego życia. Nawet w okresie przedszkolnym nie wyróżnia się ono w sposób zasadniczy od rówieśników. Jest ono zdolne do nabywania podstawowych umiejętności, które umożliwiają mu w miarę poprawne funkcjonowanie w codziennym życiu. W najmłodszych latach rozpoznawane są głównie te dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym, u których występują jakieś dodatkowe zaburzenia i kalectwa np. niedosłuch, niedowidzenie czy anomalie narządu ruchu. Wyraźne odchylenia od normy w funkcjonowaniu dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, stają się widoczne zazwyczaj dopiero, kiedy osiągną one wiek szkolny. Wówczas to uzewnętrzniają się ich trudności w zakresie poszczególnych czynności orientacyjno-poznawczych i intelektualnych, niedojrzałości procesów emocjonalno- motywacyjnych oraz zaburzenia w społecznym przystosowaniu się .
Rozpoznanie i scharakteryzowanie lekkiego upośledzenia umysłowego przysparza pewnych trudności. Wynika to z faktu, że defekty intelektualne u osób z lekkim upośledzeniem umysłowym nie są tak widoczne jak u osób z głębszym niedorozwojem umysłowym. Bardzo często zachowują się one podobnie lub nawet tak samo jak dzieci zaniedbane, których ogólny rozwój jest obniżony z powodu negatywnych warunków środowiskowych . Mimo tych trudności, można jednak ustalić pewne typowe cechy charakterystyczne dla osób z lekkim upośledzeniem umysłowym.
Coraz częściej orientację zawodową przenosi się na teren szkół specjalnych. Treści i metody orientacji zawodowej trzeba tu jednak bardziej zindywidualizować dostosowując je do oczekiwań i możliwości młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną, która ma różne ograniczenia, i dlatego nie zawsze może korzystać z takich samych wzorców jak młodzież w normie intelektualnej.
Jednym z głównych zadań wychowawczych szkoły jest przygotowanie uczniów do prawidłowego wyboru zawodu, kierunku dalszego kształcenia i pracy zawodowej. Orientacja i poradnictwo zawodowe realizowane jest dwutorowo - równolegle z realizacją zadań dydaktycznych, a także wychowawczych. Zadania dydaktyczne wzbogacają głównie intelekt wychowanka, który nabywa wiedzę o świecie pracy, jej znaczeniu, zmianach rynku pracy itp. Natomiast realizacja zadań wychowawczych związana jest z kształtowaniem pozytywnego stosunku do pracy, odpowiedniej motywacji, budzeniem zainteresowań. Praca wychowawcza młodzieży z upośledzeniem w stopniu lekkim jest tak zaplanowana i realizowana, aby młody człowiek coraz bardziej przejmował w swoje ręce kształtowanie siebie w zakresie wyboru przyszłej drogi zawodowej.
Reforma systemu szkolnictwa w Polsce, wprowadziła wiele zmian, m.in. wprowadzono założenie, iż w każdej szkole powinien być zatrudniony doradca zawodowy. Niemniej jednak, tak nie jest. W szkołach orientacją i poradnictwem zawodowym zajmują się nauczyciele poszczególnych przedmiotów, wychowawcy klas, pedagodzy szkolni. Osoby te mogą korzystać z konsultacji doradców zawodu pracujących w Poradniach Psychologiczno-Pedagogicznych, Specjalistycznych Poradniach Zawodowych, Centrach Informacji Zawodowej.
Wybór zawodu jest ciągiem decyzji w życiu człowieka. Dlatego też, wybór zawodu należy traktować jako proces rozwojowy. D. Super wydzielił pięć stadiów życia zawodowego dla których wyróżnił zadania rozwojowe, które powinny być brane po uwagę przy szeroko pojętej orientacji zawodowej.
I etap - wzrost (od urodzenia do 14 r. ż.) z podokresami: fantazji (4-10 r. ż.); zainteresowań (11-12 r. ż.); możliwości (13 -14 r. ż.). Dziecko wytwarza obraz siebie w relacji z innymi ludźmi. Zaczyna też orientować się w świecie pracy.
II etap - poszukiwanie (15-24 r. ż.), podokresy: wstępny (15 -17 r. ż.); przejściowy (18 - 21 r. ż.); prób (22 - 24 r. ż.). Główne zadanie to zbadanie świata pracy i ustalenie preferencji zawodowych.
III etap - zajęcie pozycji (25-44 r. ż.), podokresy: doświadczenia (25-30 r. ż.); zdobywania (31-44 rż.). Zadanie to zajęcie pozycji w preferowanym i odpowiednim polu zawodowym. Próby zdobywania coraz lepszych pozycji zawodowych aż do osiągnięcia maksymalnych w danym zawodzie.
IV etap - zachowanie status quo (45-64 r. ż.). Należy utrzymać to, co zostało osiągnięte.
V etap - schyłkowy (65 r.ż. i więcej), podokresy: osłabienie (65 -70 r.ż.); wycofanie się (71 r.ż. i więcej). Uwolnienie się od pracy i szukanie innych źródeł satysfakcji.
Decyzja zawodowa ucznia jest jedną z najważniejszych w życiu, bo przyszła praca zawodowa w znacznym stopniu wyznacza życie człowieka, dlatego też na doradcy zawodu spoczywa odpowiedzialność słuszności wyboru zawodu.
Uczniowie z upośledzeniem w stopniu lekkim wymagają szczególnej pomocy przy wyborze zawodu i szkoły, stąd też poddawani są wielospecjalistycznym badaniom w wyniku których określa się wskazania i przeciwwskazania zdrowotne do nauki i wykonywania poszczególnych zawodów. Porada zawodowa udzielona w oparciu o szeroką diagnozę na którą składają się m.in. poziom możliwości intelektualnych ucznia, zainteresowania i uzdolnienia, cechy temperamentu i charakteru, stopień opanowania materiału dydaktycznego z poszczególnych przedmiotów - ma na celu wskazanie młodemu człowiekowi takiego zawodu, którego wyuczenie i wykonywanie nie pogłębi istniejącej niesprawności oraz zgodne będzie z jego predyspozycjami psychofizycznymi.
Należy także zwrócić uwagę na pozytywną selekcję do zawodu. Młodzież ta ma niekiedy tyle przeciwwskazań, że trudno jest wymienić kilka dostępnych dla niej zawodów, wówczas nie należy skupiać się tylko na tym, jakie zawody są dla tej młodzieży niedostępne, a raczej powinno opierać się na mocnych stronach i wskazywać te zawody, które uczeń może wykonywać.
Ważna wobec tego jest rola, jaką pełni doradca zawodu w poradnictwie dla osób z niepełnosprawnością intelektualną. Osoby organizujące orientację zawodową w szkołach specjalnych, podobnie jak w szkołach powszechnych, wychowują młodzież do aktywnego wybierania zawodu. Pracują grupowo i indywidualnie z młodzieżą, starając się poznać jak najlepiej ucznia, motywują ją do kształtowania własnych postaw, życzeń, aspiracji zawodowych, zdobywania informacji zawodowych. Pobudzają do rozwijania zdolności, zamiłowań, zainteresowań,. Długofalowa, systematycznie realizowana działalność informacyjna, orientacyjna i wychowawcza szkoły nauczycieli, wychowawców, dyrekcji, pedagogów szkolnych prowadzi do aktywizacji osób niepełnosprawnych.
Osoby prowadzące orientację zawodową w szkołach specjalnych, nie podają osobom niepełnosprawnym ścisłych poleceń i wskazań, nie wyręczają tych osób, ale aktywizują, wzmacniają je i ukierunkowują tak, aby same mogły podejmować trafne decyzje zawodowe.
Możliwie wszechstronne zapoznanie młodzieży z różnego rodzaju grupami zawodowymi i przygotowującymi do pracy w tych grupach szkołami oraz z wymaganymi przez nie cechami osobowości typu kierunkowego, dynamizującego, leżą w kwestii osób kształcących ludzi pracy.
Ponadto, osoby zajmujące się preorientacją zawodową kładą nacisk nie tylko na materialny aspekt pracy zawodowej, ale także na jej społeczny i osobowościowo twórczy aspekt. W ten sposób prawidłowo realizowana orientacja zawodowa maże wzbogacić ogólny rozwój dziecka z niepełnosprawnością intelektualną i przygotowywać je nie tylko do roli przyszłego wykwalifikowanego pracownika, lecz także przyszłego obywatela.
Zauważa się, że możliwości przygotowania się do różnych zawodów osób z niepełnosprawnością w stopniu lekkim, jak też motywacja i ambicje tej młodzieży są znacznie większe, niż kiedyś sądzono. Praca jest szczególnie istotna w życiu tych osób. Stanowi dla nich nie tylko źródło utrzymania, możliwość usamodzielnienia się, osiągnięcia niezależności, świadomości, że nie jest się „ciężarem” dla bliskich, ale także jest ściśle związana z rewalidacją, z dochodzeniem do zdrowia. Nadaje sens życiu, wartość osobie, daje szanse samorealizacji oraz integracji społecznej.
Przygotowanie do wyboru zawodu jest procesem sekwencyjnym. Aby kolejne jej etapy przybliżały młodzież z upośledzeniem intelektualnym do najodpowiedniejszego dla niej zawodu powinno się zgodnie z zasadą stopniowania trudności i stadiów rozwoju zawodowego stawiać młodzież wobec konieczności coraz trudniejszych i bardziej długofalowych decyzji.
Praca orientacyjna szkół specjalnych jest coraz szersza, a informacje, które przekazuje uczniom na temat wyboru szkoły czy zawodu, są bardziej szczegółowe i uaktualniane. Szkoły, dają uczniom możliwość poznania różnych zawodów, organizując m. in. wycieczki na targi edukacyjne, dni otwarte szkół zawodowych oraz wprowadzają poradnictwo zawodowe od wczesnych lat kształcenia.
Nie bez znaczenia pozostaje teza, by dążyć do tego, aby stworzyć sprawnie funkcjonujący system orientacji i poradnictwa zawodowego w szkołach specjalnych, co stanowi konieczny warunek rozwoju społeczno-gospodarczego każdego kraju. Realizacja tego postulatu może w przyszłości zdynamizować wszelkie działania szkoły, które przyczynią się do dobrego i przemyślanego startu w dalsze życie zawodowe, a przede wszystkim do wejścia na rynek pracy osób z niepełnosprawnością intelektualną.