Czym są badania pedagogiczne?

Badania pedagogiczne to celowy proces działań o różnym charakterze. Dają one możliwość poznania określonego fragmentu rzeczywistości przyrodniczej, społecznej lub kulturowej w sposób obiektywny, wyczerpujący i szczegółowy.
Określone są przez cele, jakim maja służyć. Celem badań będzie weryfikacja, która umożliwia skuteczne działanie.
Ze względu na cel badań wyróżniamy:
a. Badania teoretyczne lub inaczej podstawowe;
b. Badania eksperymentalne zwane weryfikacyjnymi;
c. Badania diagnostyczne z odmianami: terapeutyczna
i prognostyczne
Badania teoretyczne to wszelkiego rodzaju poznanie, które prowadzi do uzyskania wiedzy teoretycznej, co pozwala na budowanie uogólnień, generalizacji, praw rozwoju i przemian badanej rzeczywistości.
Badania eksperymentalne polegają na sprawdzaniu działania czynnika, który wprowadzamy celowo do badań, lub też czynnika, który występuje niezależnie od badacza. Cel badań to określenie skutków, znaczenia, siły, jakości działania danej zmiennej, zdarzenia w przypadku zaistnienia zmian w całości lub czynnika, który jest trwałym elementem badań, a którego istotę chcemy poznać.
Badania diagnostyczne rozwiązują natomiast konkretny problem.
Ze względu na przebieg badań wyróżniamy:
a. Badania zespołowe lub indywidualne
b. Badania terenowe
c. Badania powtarzalne
d. Badania eksperymentalne
Badania zespołowe to takie, którymi kieruje zespół ludzi rozdzielający problemy badawcze między siebie.
Kiedy zsumujemy zespoły i problemy możemy otrzymać wszechstronne i kompleksowe badania.
Badania terenowe obejmują swym zasięgiem pewne środowisko. Są one szczegółowo zaplanowane i kontrolowane, a zespoły badawcze starannie i dokładnie dobierane.
Badania powtarzalne, zwane inaczej panelowymi. Są to przede wszystkim badania oparte na założeniach teoretycznych
i wyczerpującej organizacji. Badają zmiany pewnej cechy pod wpływem wprowadzonego do badań czynnika albo pod wpływem upływu czasu.
Badania eksperymentalne to takie, które jak sama nazwa wskazuje mają na celu dokonanie eksperymentu, którego istotę chcemy poznać.
Ze względu na przedmioty naukowego poznania wyróżniamy:
1. Badania opisowe
2. Badania wyjaśniające
Badania opisowe skupiają uwagę i badają pojedyncze zjawiska oraz indywidualne zdarzenia. Ich wynikiem jest zwykle sprawozdanie.
Badania wyjaśniające mają na celu poszukiwanie związków pomiędzy cechami oraz zmiennymi. Są bogatsze w problematykę, rozstrzygają problemy zawierające, co najmniej dwie zmienne.
Ze względu na kryterium podziału wyróżniamy:
1. Badania instytucji
2. Badania zbiorowości
3. Badania zjawisk i procesów
Podział ten zawiera sugestię, iż w tej typologii odgrywają rolę zarówno czynniki organizacyjne, jak i zróżnicowanie przedmiotowe. Przeważają tu badania źródeł, dokumentacji, rejestracyjne i opisowe sposoby gromadzenia materiałów.
W badaniach dotyczących zbiorowości dominują techniki kwestionariuszowe, różnego typu testy, skale oraz eksperymentalne sposoby wywoływania reakcji.
W sytuacji badań zjawisk rozproszonych, na dużych obszarach
i zbiorowościach należy wykorzystać metody takie jak: sondaże ankietowe i zabiegi statystyczne.

*M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2003
Charakterystyka metod, technik, narzędzi badawczych

Najważniejsze metody badań pedagogicznych to:
Eksperyment pedagogiczny – to badanie określonego wycinka rzeczywistości. Polega na wywoływaniu lub zmienianiu danych procesów przez wprowadzenie do nich nowego czynnika oraz obserwowanie zmian, które powstały pod jego wpływem.
Istnieją następujące techniki metody eksperymentalnej: technika grup równoległych, technika czterech grup (zwana również techniką Salomona), technika rotacji (zwana krzyżową) oraz technika jednej grupy.
Monografia pedagogiczna – przedmiotem jej badań są instytucje wychowawcze jako placówki bądź instytucje, czy też jednorodne zjawiska społeczne. Zmierza ona do szczegółowego poznania struktury tej instytucji, jej zasad i efektywności działań oraz służy dokonaniu ulepszeń w jej rozwoju.
Może ona być przedstawiona przy pomocy takich technik jak: ankieta, wywiad, badanie dokumentacji.
Metoda indywidualnych przypadków – to sposób badań polegający na analizowaniu indywidualnych losów ludzkich wplątanych w dane sytuacje wychowawcze. Ponadto opiera się na analizie zjawisk wychowawczych na podstawie biografii jednej osoby przez opracowanie diagnozy indywidualnego przypadku lub zjawiska dla podjęcia terapii.
Metoda sondażu diagnostycznego – została wykorzystana przeze mnie w tej pracy. To jedna z najpopularniejszych metod zwana także sondażem ankietowym lub sondażem w grupie reprezentatywnej. Sondaż obejmuje zjawiska społeczne, które są ważne w wychowaniu, poza tym stany świadomości społecznej, opinie i poglądy danych zbiorowości, narastania badanych zjawisk, ich tendencji oraz nasilenia. Sprecyzowanie problemu badawczego pozwala uściślić zasięg terytorialny badanego zjawiska i dokonać wyboru próby do badań. Badacz powinien dążyć do wybrania takiej grupy do badań, aby była możliwie najbardziej wiarygodnym odbiciem struktury, wszystkich elementów i cech badanej populacji. „Metoda sondażu diagnostycznego najczęściej znajduje swe zastosowanie w badaniach za pomocą ankiet, rozmowy i wywiadu. Badania te stanowią podstawowe techniki badawcze”.

Rodzaje technik badawczych:
Obserwacja
Najbardziej wszechstronną techniką gromadzenia materiałów jest obserwacja. Jest ona uniwersalnym narzędziem badań, łączy się w niej wiele technik pomocniczych. Polega ona na gromadzeniu wiedzy za pomocą spostrzeżeń. Dostarcza badaczowi rzetelnej wiedzy. Najpowszechniejsza postać obserwacji to obserwacja otwarta lub swobodna. Zadaniem obserwacji otwartej jest uzyskiwanie ogólnej wiedzy o przedmiocie badań.
Bardziej zorganizowaną formą obserwacji jest systematyczna obserwacja lub bezpośrednia. Jest to zaplanowane gromadzenie spostrzeżeń przez pewien czas, mających na celu poznanie zależności między zjawiskami, rodzajami i kierunkami procesów, jakie mają miejsce w danych zbiorowościach społecznych lub instytucjach. Ważne jest zaplanowanie problematyki, czasu
i sposobu gromadzenia materiału.
Odmianą obserwacji systematycznej jest obserwacja uczestnicząca. Badacz jest tu uczestnikiem badanej zbiorowości, która go akceptuje. Może przybierać formę obserwacji jawnej bądź ukrytej. W przypadku jawnej badający informuje grupę o swojej roli, a w ukrytej grupę charakteryzuje niewiedza na temat jego roli.
Narzędziami obserwacji są: arkusz obserwacyjny czyli kwestionariusz z danymi zagadnieniami, które ma obejmować obserwacja oraz dziennik obserwacji ujmujący w kategorie spostrzeżenia ze względu na czas ujawniania się danych faktów albo zmienności procesów i stosunków w danych grupach.
Badanie dokumentów
To technika badawcza służąca gromadzeniu informacji wstępnych, opisowych i ilościowych na temat badanej instytucji
czy zjawiska wychowawczego. Umożliwia również poznanie biografii pojedynczych ludzi i ich opinii wyrażonej w dokumentach.
Analiza treści
Jest techniką badawczą, która służy obiektywnemu, systematycznemu i ilościowemu opisowi jawnej treści przekazywanych informacji.
Techniki projekcyjne
Technika projekcyjna ma na celu przedstawienie badanemu sytuacji bodźcowej, która nie ma dla niego znaczenia ściśle ustalonego przez badacza i taka, która będzie mogła nabrać znaczenia poprzez to, iż osobowość badanego wyznaczy jej swoje indywidualne znaczenie oraz organizację.
Rozmowa i wywiad
,,Rozmowa i wywiad są sposobami gromadzenia informacji
w celach naukowych za pomocą zadawania badanym przygotowanych uprzednio pytań, na które jednak otrzymuje się odpowiedzi nie w formie pisemnej, lecz ustnej. Ponadto przeprowadzanie rozmowy i wywiadu – w przeciwieństwie do badań ankietowych – odbywa się zawsze w bezpośrednim i bliskim kontakcie z badanymi oraz zazwyczaj z każdym z nich oddzielnie,
a tylko niekiedy z 2-3 osobami jednocześnie.
Zadawane im pytania mogą mieć – jak w badaniach ankietowych – charakter otwarty lub zamknięty. Od tego zależy, czy mamy
do czynienia z rozmową i wywiadem nieustrukturalizowanym (niestandaryzowanym) lub strukturalizowanym (standaryzowanym)”.
„Rozmowa i wywiad skategoryzowany są metodami odpowiednio wystandaryzowanymi. Standaryzacja ich polega na posługiwaniu się podczas badań starannie opracowanym kwestionariuszem, złożonym wyłącznie z pytań zamkniętych. Badaczowi nie wolno
w kwestionariuszu tym niczego zmieniać. Osoby badane zaś mają za zadanie dokonanie odpowiedniego wyboru między podanymi im możliwymi odpowiedziami na każde z podanych pytań (zamkniętych). Rozmowa i wywiad nieskategoryzowany oparte są na swobodnej wymianie zdań. Nie wyklucza się przy tym również gotowej liczby pytań i to zarówno zamkniętych, jak i otwartych. Posługiwanie się nimi jest jednak całkowicie dowolne. Metoda ta pozostawia podczas badań dużo miejsca własnej inwencji tak badającemu, jak i respondentowi.
Rozmowa i wywiad jawny polegają na poinformowaniu respondentów o podstawowym celu nawiązującego z nimi kontaktu słownego. W przypadku wtajemniczenia ich w różne szczegółowe jego cele i jawnego protokołowania ich wypowiedzi mamy do czynienia z rozmową lub wywiadem jawnym, formalnym. Natomiast w przypadku niedokładnego lub wręcz błędnego wtajemniczenia ich w treść i cele badań mówimy o rozmowie i wywiadzie jawnym, nieformalnym. W przypadku tym rezygnuje się na ogół także
z jawnego protokołowania wypowiedzi respondentów. Natomiast rozmowa i wywiad ukryty sprowadzają się do nawiązywania kontaktów słownych w naturalnych sytuacjach, w których respondenci nie wiedzą i nie domyślają się, że są przedmiotem badań.
Rozmowa i wywiad indywidualny przeprowadzane są z jedną tylko osobą; rozmowa i wywiad zbiorowy – jednocześnie z kilkoma osobami.”
Zarówno rozmowa jak i wywiad wymagają zdolności uważnego
i cierpliwego słuchania swoich rozmówców. Ważne jest aby wysłuchiwać respondentów w atmosferze sympatii
i zainteresowania, nie pouczać ani co gorsza nie narzucać im własnych opinii, przekonań i sądów. Należy jednak pamiętać by
nie być tylko biernym słuchaczem. Przede wszystkim ważne jest aby:
- koncentrować się na wypowiedziach badanej osoby,
- akceptować ją wewnętrznie i dawać jej do zrozumienia swoje poszanowanie dla niej jako jednostki autonomicznej,
- umożliwiać jej swobodne wypowiadanie się,
Stawiając i formułując pytania, „warto zastanowić się, czy mają one związek z podejmowanym problemem badawczym; czy zostały poprawnie sformułowane; czy są właściwie rozumiane przez osoby badane; czy zbytnio nie sugerują określonych na nie odpowiedzi; czy nie dotyczą problemów, na których nie zna się rozmówca;
czy nie są pytaniami na tematy osobiste i drażliwe, mogące budzić uzasadniony sprzeciw u rozmówcy; czy nie dotyczą spraw powszechnie akceptowanych, co może narażać rozmówcę na przykrość dawania odpowiedzi społecznie nieaprobowanej (...)
Ważny jest tez sposób zadawania pytań. Przede wszystkim należy unikać zadawania ich w sposób mechaniczny, przeskakiwania
z tematu na temat lub zaskakiwania pytaniami najmniej oczekiwanymi przez badanych. (...) Celowo unika się też pytań rozpoczynających się od partykuły „czy” i nie zapomina, że miarą skuteczności rozmowy i wywiadu nie jest bynajmniej liczba zadawanych badanym pytań, lecz w szczególności wiarygodność wypowiedzi na temat problemów, jakie zamierza się za ich pomocą rozwiązać”.
Mieczysław Łobocki uważa, iż między rozmową a wywiadem nie ma znaczącej różnicy. Są jednak jednostki, które uważają inaczej. Według niektórych rozmowa to swobodna wymiana myśli, zaś wywiad jest ściśle ukierunkowany przez osobę prowadzącą.
Ankieta
To bardzo popularna technika gromadzenia informacji. Ankiety rozumiane są zazwyczaj w ten sam sposób co kwestionariusze- mimo, że podkreśla się różnice między nimi. Ja do napisania tej pracy posłużyłam się kwestionariuszem.
„Z uwagi na praktyczne ich zastosowanie przyjmuje się, że ankiety umożliwiają gromadzenie materiału badawczego w sposób pośredni, np. za pośrednictwem poczty, radia, prasy
lub przygodnych ankieterów. Kwestionariusze natomiast dają możliwość bezpośredniego gromadzenia materiału. W przypadku tak rozumianych kwestionariuszy badacz pozostaje w bezpośrednim kontakcie z osobami badanymi, osobiście je instruuje, rozdaje
i zbiera egzemplarze kwestionariuszy oraz obserwuje zachowanie się badanych. (...)
Ze względu na technikę ich zastosowania, przez ankiety rozumie się szereg pytań zadawanych ustnie osobom badanym
i wymagających ustnych odpowiedzi z ich strony (notowanych odpowiednio przez badacza). Kwestionariuszami zaś nazywa się arkusze z wydrukowanymi pytaniami, na które osoby badane odpowiadają pisemnie.
Z uwagi na tematykę, będącą przedmiotem badań ankietowych
i kwestionariuszowych, przez ankiety rozumie się zestaw pytań pozostawiających osobom badanym całkowitą swobodę odpowiedzi, a przez kwestionariusz – pytania odpowiednio skategoryzowane, tzn. wymagające wyboru spośród gotowych odpowiedzi.
Ponadto uważa się, że ankiety służą do badań masowych, kwestionariusze zaś do badań zakrojonych na mniejszą skalę.
(...) zwłaszcza w socjologii, istnieje wyraźna tendencja do traktowania kwestionariusza jako formularza zawierającego odpowiednio uszeregowane pytania z miejscami na odpowiedź.
W tym znaczeniu kwestionariusz nie jest techniką badawczą. Stanowi składową część ankiety i wywiadu, a niekiedy także obserwacji. W zależności od tego, jakiej metodzie jest podporządkowany, można mówić o kwestionariuszu ankiety, rozmowy, wywiadu lub obserwacji. W przypadku takim, kwestionariusz pełni rolę narzędzia, będącego na usługach wymienionych technik badawczych, tj. ankiety, rozmowy, wywiadu
i obserwacji.
Wszystkie powyższe próby zróżnicowania ankiet
i kwestionariuszy charakteryzuje pewna nieścisłość i niedogodność. Najmniej kontrowersji budzi ostatnia propozycja. Niemniej jednak
i ona nie jest pozbawiona pewnych trudności. Pomija mianowicie tendencję znaczeniową nazw „ankieta” i „kwestionariusz”.
Łobocki podsumowując powyższe rozważania, dokonał rozróżnienia między ankietą a kwestionariuszem, biorąc pod uwagę metodologiczne przygotowanie oraz ilość pytań w nich zawartych. Według tego podziału:
- ankieta stanowi zazwyczaj zbiór pytań otwartych i nie obejmuje więcej niż kilka lub kilkanaście takich pytań. Możliwe są także wśród nich pytania skategoryzowane. Na ogół jednak dominują w ankiecie pytania otwarte. Stosuje się je często w tych przypadkach, kiedy chodzi o masowe i szybkie ich zastosowanie. W badaniach ankietowych badacz nastawiony jest w zasadzie na ogólną orientację zagadnień, które go interesują. Są one częścią próbnych badań, ukierunkowujących odpowiednio dalsze badania, lecz
z pomocą bardziej wiarygodnych metod, np. kwestionariusza bądź wywiadu. Ponadto materiał przez nich zbadany nie nadaje się często (z powodu zastosowanych w nim pytań otwartych) do jego statystycznego przeanalizowania.
kwestionariusz zawiera zazwyczaj od kilkudziesięciu do kilkuset pytań. Wszystkie te pytania są w zasadzie skategoryzowane
i staranniej dobrane, niż w przypadku ankiet. (...) Posiadają specjalny „klucz”, stanowiący podstawę interpretacji otrzymanych wyników. Toteż wymagają one wcześniejszej standaryzacji umożliwiającej opracowanie odpowiednich „norm”, według których oceniać się będzie badane osoby. Tworzenie kwestionariuszy leży przede wszystkim w kompetencji osób posiadających odpowiednie przygotowanie metodologiczne oraz głębszą znajomość takich dziedzin, jak psychologia i statystyka. Dzięki temu badania kwestionariuszowe umożliwiają dokładniejsze i bardziej wszechstronne gromadzenie materiału badawczego. Zebrany w ten sposób materiał daje też większe możliwości statystycznego jego opracowania. Dlatego kwestionariusz i w tym zakresie ma przewagę nad ankietą. Ale nie przeszkadza to, aby konstruując ankietę nie zadbać o nią pod względem metodologicznym w podobny sposób, jak o kwestionariusz. W tym sensie różnica między kwestionariuszem i ankietą polegałaby przede wszystkim na ilości
i rodzaju stosowanych pytań, przy czym kwestionariuszowi przysługuje z reguły wyższa wartość diagnostyczna (poznawcza), co jest związane zwłaszcza z pytaniami o charakterze kategoryzowanym.
„W ankiecie pytania mają charakter pytań otwartych bądź zamkniętych. Pytania otwarte pozostawiają badanym całkowitą swobodę odpowiedzi. Pytania zamknięte zaś przewidują zestawy gotowych odpowiedzi, wymagających jedynie wyboru tej właściwej
z punktu widzenia osoby badanej, czyli respondenta. Wśród pytań zamkniętych rozróżnia się pytania alternatywne, dysjunktywne
i koniunktywne. Pytania alternatywne zakładają możliwość odpowiedzi na nie w sposób dwojaki: „tak” lub „nie”, a niekiedy także łącznie z możliwością zaznaczenia „nie wiem” czy „nie mam zdania”. Pytania dysjunktywne wymagają wyboru jednej spośród więcej niż dwóch możliwych odpowiedzi; dotyczą np. najbardziej ulubionego przedmiotu nauczania spośród kilku wyszczególnionych w ankiecie tego typu przedmiotów. Pytania koniunktywne natomiast umożliwiają badanym dokonanie wyboru więcej niż jednej tylko
z podanych na nie możliwych odpowiedzi.
Oprócz pytań otwartych i zamkniętych wykorzystuje się w ankietach pytania półotwarte, przewidujące poza wyborem spośród sugerowanych odpowiedzi także uwzględnienie „innych”, tj. własnych (dowolnych) odpowiedzi. Zalecane są również pytania filtrujące, tzn. wyłączające z badań osoby, które nie mają nic do powiedzenia w interesującej badacza sprawie, i pytania kontrolne („kłamstwa”), pozwalające wykluczyć osoby badane odpowiadające w sposób zwodniczy (kłamliwy).”
Według Łobockiego pytania ankietowe powinny:
- obejmować zdecydowanie sprawy istotne z punktu widzenia
podejmowanych problemów,
- być zrozumiałe dla respondentów,
- być pozbawione zbytniej sugestii,
- tworzyć logiczną całość,
- być starannie i odpowiednio sformułowane,
- zawierać uprzednio instrukcję jak należy odpowiadać na pytania oraz kto i w jakim celu przeprowadza badanie.
Istnieją zarówno pozytywne jak i negatywne strony ankiet.
Zalety:
- Przede wszystkim ankiety są w stanie zbadać możliwie dokładnie wszystko to, co odnosi się do wypowiedzi osób badanych, a więc ich zachowania werbalnego,
- Zaletą badań ankietowych i kwestionariuszowych jest możliwość przeprowadzenia ich w krótkim czasie
- Ponadto badania za pomocą ankiet i kwestionariuszy umożliwiają zestawienia statystyczne, które poprawnie wykorzystane mogą
w znacznym stopniu ułatwić wyciągnięcie słusznych wniosków
z tego rodzaju badań
Wady:
- Uwagi odnoszą się zwłaszcza do popełnianych zwykle błędów
w formułowaniu pytań ankietowych i kwestionariuszowych
- nadużywanie badań
- Wadą jest również wspomniana niepewność badacza co do prawidłowości odpowiedzi osób biorących udział w badaniach.
- Negatywną cechą jest także to, że nie są w stanie wykluczyć wpływu na składane wypowiedzi takich czynników, jak aktualny stan emocjonalny osób badanych, ich niechętny stosunek do badań, luki pamięciowe, trudności dokonywania samooceny, czy też wieloznaczne rozumienie niektórych pojęć.