Rozwój mowy dzieci w wieku przedszkolnym

O tym, jakie znaczenie dla rozwoju dziecka ma prawidłowy rozwój jego mowy, nie trzeba nikogo przekonywać. Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną a osiągnięcie prawidłowego jej stanu uwarunkowane jest określonymi czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Zalicza się do nich: prawidłowo ukształtowany i funkcjonujący aparat mowy, ośrodkowy układ nerwowy, właściwie funkcjonujący narząd słuchu, prawidłowy rozwój umysłowy oraz odpowiednie warunki środowiskowe i wychowawcze.
W rozwoju mowy wyróżnia się trzy następujące okresy:
- okres melodii, zwany również okresem przygotowawczym (0-1 rż.),
- okres wyrazu (1-2 rż.)
- okres zdania (2-3 rż.)
- okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 rż.)
Jak powinien przebiegać prawidłowy rozwój mowy u dzieci od trzeciego do szóstego roku życia?
Przedstawiony poniżej zarys rozwoju mowy umożliwia określenie prawidłowego rozwoju mowy u naszego dziecka, bądź też stwierdzenie stanu niższego od normy w określonym czasie, który powinien być sygnałem do wszczęcia ewentualnego postępowania wspomagającego.

Stan rozwoju mowy dzieci trzyletnich
Dzieci trzyletnie znajdują się w okresie swoistej mowy dziecięcej. Przychodząc do przedszkola dziecko powinno porozumiewać się z otoczeniem przy pomocy kilkunastowyrazowego zdania. Przedszkolak powinien rozumieć to, co do niego mówimy (oczywiście, jeśli treść naszych wypowiedzi nie wybiega poza jego wcześniejsze doświadczenia). Dziecko spełnia polecenia zawierające znane mu wyrazy, np. wskazuje części ciała, twarzy, zabawek, przynosi przedmioty, próbuje wykonywać codzienne czynności wg podanych instrukcji słownych, pytane – podaje swoje imię. Dziecko chętnie i dużo mówi. Opowiada o tym, co aktualnie widzi, „myśli głośno”, mówiąc także do siebie. Zaczyna posługiwać się formami gramatycznymi, chociaż zaobserwować można jeszcze wiele form niewłaściwych, które z czasem ulegną poprawie. W tym okresie dziecko zadaje wiele pytań. Zasób głoskowy trzylatka powinien obejmować:
• wszystkie samogłoski: a, e, o, u, i, y, ą, ę, chociaż w mowie mogą występować odstępstwa, np. zamiana samogłosek a-o, e-a, i-y (jest to związane z niewykształconą sprawnością narządów artykulacyjnych),
• następujące spółgłoski: p, pi, b, bi, m, mi, ł, f, fi, w, wi, t, d, n, l, li, ś, ź, ć, dź, ń, j, k, ki, g, gi, h, hi.
U niektórych dzieci zdarza się wymawianie konsekwentne głosek „t”, „d” zamiast „k”, „g” oraz mylenie głoski „h” i „f”; nie stanowi to jeszcze problemu. Natomiast jeśli dźwięki te nie pojawiają się u czterolatka – należy się zgłosić z nim do specjalisty logopedy.
W tym wieku mogą się pojawić głoski „s, z, c, dz”, chociaż bywają jeszcze (do 4 rż.) artykułowane jako „ś, ź, ć, dź” (tzw. spieszczanie wyrazów). Podobnie jest z głoskami pojawiającymi się na końcu w artykulacji dziecka (sz, ź, cz, dż). Są one zastępowane przez „ś, ź, ć, dź”, ale też przez „s, z, c, dz” a głoska „r” wymawiana jest jak „j’ lub „l”. Zdarza się także, że w trudnych wyrazach, w których spółgłoski znajdują się obok siebie – mogą być one opuszczane (elizje), np. „komotywa” (zamiast lokomotywa) lub może następować zmiana kolejności sąsiadujących głosek (metatezy), np. wałka (zamiast ławka). Dziecięca wymowa jest często przez opiekunów naśladowana. Należy jednak pamiętać, że wypowiedzi osób dorosłych są wzorem wg którego dziecko uczy się mówić. Zatem powinny być one płynne i poprawne.

Stan rozwoju mowy dzieci czteroletnich
Czterolatek rozumie i wykonuje nasze polecenia wraz z wyrażeniami przyimkowymi (na, pod, do w, przed, obok, za itp.); rozpoznaje kolory; pytane odpowiada, co robi kiedy jest zmęczone, jest mu gorąco czy chce pić. Jego wypowiedzi wybiegają poza aktualnie przeżywaną sytuację. Potrafi on mówić o przeszłości i przyszłości. W wypowiedziach używa wielu form agramatycznych, ale przejawia zaciekawienie poprawnością językową. Zadaje bardzo dużo pytań, na które należy odpowiadać cierpliwie i wyczerpująco. W ten sposób pobudzamy rozwój, nie tylko mowy dziecka, ale i intelektu. Dziecko czteroletnie wykazuje ogromną chęć porozumiewania się i dzielenia się swoimi spostrzeżeniami. Jednak czasami nie wystarczają mu zapamiętane środki językowe i w wypowiedziach tworzy tzw. neologizmy, np. „dziadek to duży czytacz”, bo często czyta gazetę. Tych śmiesznie brzmiących wyrazów nie należy utrwalać. Zawsze po takiej wypowiedzi należy podać prawidłowe sformułowanie.
W tym czasie utrwala się wymowa takich głosek, jak „s, z, c, dz”, dziecko nie powinno już wymawiać ich, jak „ś, ź, ć, dź”. Z kolei głoski „sz, ż, cz, dż” mogą być jeszcze zamieniane na „s, z, c, dz” lub „ś, ź, ć, dź” (tzw. seplenienie fizjologiczne). Głoski te powinny być wymawiane z „zamkniętymi” zębami (tzn. język nie może wysuwać się między zęby). Wymowa międzyzębowa, jeśli się zdarzy, powinna być skorygowana przez logopedę, gdyż nie ustąpi samoistnie. Grupy spółgłoskowe brzmią już lepiej, jednak są jeszcze upraszczane. Czasami może już się pojawić prawidłowo brzmiące „r” (jest to dla dziecka tak wielkim sukcesem, że często jej nadużywa, wymawiając np. „rarka” zamiast „lalka”). Głoska „r” wymawiana jeszcze jak „l” jest w tym okresie prawidłowością rozwojową. Nie należy zmuszać dziecka do realizacji dźwięku wibrującego „r” np. poprzez wydłużanie go w naszych wypowiedziach. Nasze dobre intencje mogą przynieść niepożądane, wręcz szkodliwe skutki. Jeśli aparat mowy nie jest jeszcze gotowy do wymówienia „r”, dziecko chcąc wytworzyć wibrację, uaktywnia np. zakończenie podniebienia miękkiego (uwulę) i tworzy dźwięk zdeformowany, tzw. „r” francuskie. Jest to zaburzenie wymowy, które trzeba będzie korygować u logopedy.
Stan rozwoju mowy dzieci pięcioletnich
Mowa dziecka pięcioletniego jest już w zasadzie zrozumiała. Wypowiedzi powinny przyjmować formę realizacji wielozdaniowej. Dziecko chętnie opowiada o przebiegu jakiegoś zdarzenia, relacjonuje obejrzaną bajkę lub przewiduje fakty, które jego zdaniem mogą zaistnieć. W swoich wypowiedziach uwzględnia kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo-skutkowe. Pytane o znaczenie słów, potrafi je wyjaśnić oraz opisuje przedmioty, podając ich cechy charakterystyczne i możliwości zastosowania. Nieprawidłowości gramatyczne zanikają. Dziecko dokonuje autokorekty i równie chętnie poprawia innych.
Głoski „sz, ż, cz, dż” zaczynają być wymawiane prawidłowo. Pięciolatek potrafi je poprawnie powtórzyć, choć w mowie potocznej mogą być wypowiadane jak „s, z, c, dz”. Powinna też się pojawić prawidłowo wymawiana głoska „r”. Można zaobserwować zjawisko hiperpoprawności, szczególnie w wyrazach, w których występują głoski „r” i „l”, np. „rustro” zamiast „lustro”. Po kilku tygodniach lub miesiącach wymówienia te ustępują samoistnie. Wszystkie głoski dźwięczne powinny brzmieć dźwięcznie tzn. „baba” a nie „papa”, „wózek” a nie „fusek”, „dom” a nie „tom”.
Ustalenie się wymowy powinno być zakończone ostatecznie do 6. roku życia. W tym okresie wypowiedzi są już poprawnie zbudowane pod względem artykulacyjnym, gramatycznym i logicznym. Jednakże proces rozwoju języka, wzbogacania słownictwa będzie nadal trwał wraz ze zdobywaniem nowych doświadczeń i poszerzaniem wiedzy o nowych zjawiskach otaczającej rzeczywistości.
Każde dziecko ma swoje indywidualne tempo rozwoju, dlatego nie powinno się porównywać ich między sobą np. pod względem wymowy. Jednakże dzieci, które nie opanowały w odpowiednim czasie umiejętności posługiwania się poprawną wymową spotykają często niepowodzenia szkolne. Trudności te pojawiają się głównie podczas nauki czytania i pisania. Niejednokrotnie wady wymowy, bądź inne nieprawidłowości językowe są przyczyną niskiej samooceny u dzieci.
Mając na uwadze powyższe sugestie – wskazane jest, by dziecko kończące edukację przedszkolną i rozpoczynające naukę w szkole podstawowej miało opanowaną prawidłową wymowę.


Bibliografia:
1. Danuta Emiluta-Rozya, Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym, CMPPP, Warszawa, 2006.
2. Genowefa Demelowa, Elementy logopedii, WSiP, Warszawa, 1979.
3. Elżbieta Sachajska, Uczymy poprawnej wymowy. Metodyka postępowania ortofonicznego z dziećmi w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa, 1981.
4. Anna Stukan, Rozwój mowy dziecka i jego wspomaganie, Bliżej Przedszkola, czerwiec 2012.

Opracowanie:
mgr Beata Janka
nauczyciel, logopeda