Holistyczne aspekty profilaktyki logopedycznej

Poziom znajomości profilaktyki logopedycznej w polskim społeczeństwie jest niski, podobnie jak poziom świadomości zdrowotnej i pedagogicznej. Ludzie bezkrytycznie fascynują się wzorcami propagowanymi przez środki masowego przekazu z kręgu kultury zachodniej, ustawicznie gonią za dobrami materialnymi, niewłaściwie się odżywiają, a także nieracjonalnie wypoczywają. Niewłaściwe trendy zachowań wielu Polaków nie służą takiemu poziomowi zdrowia psychofizycznego, który może zapewnić prawidłowość wielu wyższych funkcji organizmu, w tym także czynności mowy. Mówienie bowiem obejmuje podstawowe elementy każdej wypowiedzi językowej, tzn.: treść, formę językową i substancję (foniczną, graficzną i sygnalizowaną). Zatem w mówieniu wyróżnić można:
- treściowy aspekt zawierający aktualizację słów mających wystąpić w wypowiedzi oraz program tej wypowiedzi,
- selekcję wyrazów ze względu na ich znaczenie oraz użycie ich zgodnie z regułami logiczno – gramatycznymi obowiązującymi w danym języku,
- aktualizację słuchowych śladów głosek i całych wyrazów,
- organizację czynności łączenia głosek w wyrazy, wyrazów w zdania – co związane jest z mózgowymi wzorcami ruchowymi głosek, słów oraz ze schematami zdań,
- analizę i syntezę mózgowych doznań pochodzących od narządów artykulacyjnych, czyli czuciowe wzorce głosek.
Nowoczesna profilaktyka logopedyczna nie powinna ograniczać się do kwestii artykulacyjnych, dotyczących wymowy małych dzieci. Powinna natomiast stanowić systemowe ujęcie różnych interdyscyplinarnych zjawisk leżących u podstaw poprawnego, sprawnego i estetycznego użycia języka.
Profilaktyka logopedyczna spełni swą ważną rolę wówczas, gdy jej treści osadzone będą w koncepcji całościowej struktury psychofizycznej człowieka i jego naturalnych związkach z otoczeniem przyrodniczym, społecznym oraz kulturowym. Otaczająca rzeczywistość pozytywnie oddziaływując na człowieka, ułatwia jego organizmowi osiągnąć fizjologiczny poziom równowagi procesów pobudzania i hamowania, a więc pożądane postawy neurofizjologiczne dla komunikacji słownej (chodzi o prawidłowo przebiegające procesy biochemiczne na poziomie komórki nerwowej, na poziomie neurotransmiterów chemicznych poniżej komórki, czyli w przekazie międzykomórkowym oraz o przekaz elektryczny w drogach nerwowych).
Niepokój psychiczny powoduje zakłócenia układu nerwowego i gruczołów dokrewnych, także zaburzenia równowagi neurohormonalnej wywołują zachwiania równowagi psychicznej. Zjawiska te mogą być przyczyną niektórych zaburzeń mowy u dzieci, młodzieży i osób dorosłych. W wielu przypadkach konieczne jest podjęcie kompleksowych działań profilaktyno-leczniczych, na skutek których następuje u pacjenta poprawa nastroju, pamięci, koncentracji uwagi, złagodzenie nadpobudliwości psychoruchowej, wzrost motywacji do wszelkich ćwiczeń itp. Korzystne zmiany warunkują optymalny przebieg i znaczną efektywność logoterapii. Odpowiednio wcześnie podjęte wielospecjalistyczne działania lekarskie mogą w pewnych przypadkach uchronić przed rozwojem takich zaburzeń mowy jak: jąkania, dyslalii czy alalii. Bardzo ważną rolę odgrywa racjonalne odżywianie, gdyż nieprawidłowy poziom tzw. biopierwiastków ( magnez, żelazo, wapń, sód, potas) w naszym organizmie bywa przyczyną nie tylko różnych schorzeń, ale także sprzyja powstawaniu wielu zaburzeń logopedycznych: jąkania, logofobii, nieprawidłowościom artykulacyjnym, nasileniu objawów przy oligofazji. Braki witamin, szczególnie z grupy B stanowią dodatkowy czynnik obniżający wydolność psychofizyczną organizmu w zakresie czynności mowy.
1. wapń – reguluje impulsy nerwowe
2. magnez – konieczny jest do zatrzymania w organizmie witaminy B1 i B6, poziom jego decyduje o „kondycji” układu nerwowego, mięśniowego, naczyniowego
3. żelazo – jego brak powoduje różnego rodzaju niedokrwistość, która w konsekwencji doprowadza do niedotlenienia mózgu. Żelazo wchodzi w skład wielu ważnych dla życia organizmu barwników, m.in. hemoglobiny. Niedobór żelaza we krwi prowadzi do obniżenia poziomu hemoglobiny i w następstwie do niedoboru tlenu w komórce. W przypadku komórek nerwowych ośrodkowego układu nerwowego – zależnie od okresu niedotlenienia – oznacza to bardzo złożone następstwa w postaci uszkodzeń, zaburzeń rozwoju funkcjonalnego dojrzewania mózgu, wiele nieprawidłowości intelektualno – emocjonalnych, m.in. towarzyszącym różnym zaburzeniom mowy.
Farmakologiczne działania profilaktyczne lub lecznicze pozostające wyłącznie w gestii lekarzy, np. pediatrów, neurologów, psychiatrów – są dla wielu dzieci, młodzieży i osób dorosłych ogromnie wartościowe. Przy odpowiednim wsparciu farmakologicznym zauważa się korzystne zmiany przy usuwaniu wielu zaburzeń mowy. Trafnie dobrany lek korzystnie zmienia metabolizm komórek ośrodkowego układu nerwowego. Reguluje np. zużycie glukozy i tlenu przez tkankę mózgową oraz przepływ krwi w OUN.
Układ nerwowy potrzebuje siedmiokrotnie więcej tlenu i witamin, niż inne narządy. Wszystkie komórki zużywające w ciągu dnia swoją energię powinny we śnie odpoczywać. Układ nerwowy musi zebrać nowe siły. Stąd ogromna rola zdrowego snu. Dzięki zaopatrzeniu tkanki nerwowej w tlen, mikroelementy i witaminy jej czynności ulegają wzmocnieniu, a sam układ nerwowy pracuje harmonijnie. Spokojny człowiek lepiej śpi, jego sen jest zdrowy, skuteczniej spełnia swoja rolę regenerującą. Dlatego logopeda, w holistycznym podejściu profilaktycznym powinien zainteresować się i tymi aspektami trybu życia pacjenta.
Przebieg czynności mowy w toku procesu komunikacji słownej jest zależny od napięć psychicznych, często nie uświadamianych sobie przez użytkowników języka. Wzmożone napięcia psychiczne wpływają w konsekwencji na kształt artykulacji, prozodii, fleksji, leksyki, składni oraz programowania wypowiedzi. Dzieje się to głównie z powodu patologicznie zwiększonego napięcia mięśniowego oraz różnego stopnia zaburzeń neurodynamiki kory mózgowej i innych procesów nerwowych. Stan taki może być sporadyczny i przemijający, wówczas następstwem są błędy i przejęzyczenia. Jednak przy uporczywym utrzymywaniu się objawów może istnieć uzasadnione podejrzenie w kierunku zaburzeń mowy.
Profilaktyka logopedyczna, w połączeniu z ontogenetycznym rozwojem dziecka, obejmuje w holistycznym ujęciu cały szereg szczegółowych zagadnień z pogranicza psychologii rozwojowej i klinicznej wieku dziecięcego, medycyny wieku rozwojowego, pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej, lingwistyki – w zakresie rozwoju języka dziecka i psycholingwistyki rozwojowej. W profilaktyce logopedycznej w stosunku do małych dzieci należy uwzględniać ich indywidualne tempo i rytm rozwojowy, zostawiając dość szeroki margines tolerancji dla stanu psychofizycznego (stwierdzonego przez lekarzy – pediatrów, neurologów, lekarzy rodzinnych, psychologów, pedagogów i logopedów). Rodzice wszystkie niepokojące zachowania powinni konsultować z wyżej wymienionymi specjalistami.

Profilaktyka w aspekcie prenatalnym powinna uwzględniać okres płodowego życia dziecka. Światowe badania dowodzą, że tzw. wrodzony potencjał twórczy człowieka powinien być kształtowany od chwili poczęcia. Z punktu widzenia logopedycznego chodzi o stworzenie optymalnych warunków wewnątrzmacicznych i ogólnoustrojowych matki dla prawidłowego rozwoju ośrodkowego układu nerwowego płodu i całego układu obwodowego w przyszłości biorącego udział w mowie. Nie bez znaczenia jest także stan zdrowia mężczyzny, który ma stać się ojcem. Można tu wymienić czynniki ryzyka natury biologicznej i/lub społecznej.
Biologiczne dotyczą:
W okresie prenatalnym:
1. nieprawidłowości struktury i funkcji OUN w następstwie urazów mózgu,
2. zaburzeń przemiany materii prowadzących do uszkodzenia i zaburzenia funkcji tkanki nerwowej.
Rozmaite nieprawidłowości układu nerwowego dziecka bywają też uwarunkowane genetycznie, powstają w różnych okresach: przed urodzeniem, podczas porodu lub po urodzeniu dziecka.
Czynniki bezpośrednio uszkadzające Ośrodkowy Układ Nerwowy:
1. infekcje wirusowe w okresie prenatalnym ( gdy matka w czasie ciąży przechodziła choroby wirusowe),
2. toksoplazmoza,
3. naświetlania płodu promieniami ultrafioletowymi, rtg, itp. ,
4. niedożywienie płodu,
5. zatrucia płodu szkodliwymi związkami chemicznymi (także w postaci przyjmowania przez matkę leków teratogennych, środków uspokajających, znieczulających, alkoholu, nikotyny, narkotyków)
6. konflikt serologiczny matki i płodu, a ściśle mówiąc niedotlenienie i zmiany w tkance nerwowej, jakie niesie on ze sobą poprzez skomplikowane zmiany biochemiczne w organizmie dziecka. Niedotlenienie w każdym okresie życia dziecka (także prenatalnym) wywiera negatywny wpływ na jego późniejszy rozwój, w tym także rozwój mowy.
W trakcie porodu:
7. urazy czaszki spowodowane długotrwałym i nadmiernym uciskiem główki rodzącego się dziecka (porody patologiczne)
8. niedotlenienie w czasie porodu,
9. porody przedwczesne,
10. wady naczyniowe (naczyniaki, tętniaki),
11. brak odruchu ssania.
Po urodzeniu:
12. urazy czaszki ze wstrząśnieniem mózgu (konsekwencje: afazje dziecięce lub alalie)
13. infekcje mózgowe (zapalenie opon mózgowych)
14. zaburzenia metabolizmu czyli przemiany materii np. fenyloketonuria
15. niedożywienie zwłaszcza małego dziecka,
Wszystkie te wymienione czynniki mają negatywny wpływ na rozwój mowy dziecka.
Czynniki środowiskowe dostarczają dziecku rozmaitych doświadczeń, nie zawsze pozytywnych. Z punktu widzenia logopedycznego ważny jest prawidłowy związek emocjonalny ze wszystkimi członkami rodziny. Z bogatej literatury logopedyczno – psychologiczno – pedagogicznej wiadomo, iż wiele zaburzeń mowy ma swe zasadnicze przyczyny w niewłaściwych postawach wychowawczych rodziców. ( nerwice mowy, opóźniony rozwój mowy, zaburzenia artykulacyjne i prozodii, nieprawidłowości leksykalno – składniowe.
Profilaktyka logopedyczna w ujęciu holistycznym powinna też uwzględniać inne czynniki środowiskowe, mianowicie pozarodzinne (żłobek, przedszkole). Proces adaptacji u niektórych dzieci może przebiegać z trudnościami, podczas którego mogą wystąpić zaburzenia mowy np. jąkanie, mutyzm, alalia.
Profilaktyka logopedyczna to także uczenie dzieci, młodzieży i osób dorosłych właściwego modelu życia i umiejętności pokonywania trudności w rozsądny sposób, z najmniejszą szkodą dla swego zdrowia psychicznego. Zapobieganie zaburzeniom mowy w szerokim zakresie jest możliwe. W przypadku dzieci i młodzieży ważne są sposoby odżywiania, ruch na świeżym powietrzu, wzorce zachowań i „filozofia życia”, przekazywana w domu rodzinnym przez najbliższych. Oprócz tego ważny jest także wpływ środowiska szkolnego, zachowanie nauczyciela i jego stosunek do uczniów są dla dziecka tak samo ważne , jak treści programowe danego przedmiotu. U dzieci starszych i młodzieży niezbędne jest właściwe metodycznie i wielostronne kształtowanie sprawności mowy podczas lekcji języka polskiego i w toku nauki innych przedmiotów.
Profilaktyka logopedyczna w aspekcie pozytywnego modelu życia dorosłych użytkowników języka opiera się na założeniach, po pierwsze: człowiek jest jednością psychofizyczną i jest ściśle związany z otoczeniem społeczno – przyrodniczo – kulturowym, po drugie: sposób użycia języka przez człowieka w akcie mowy jest wypadkową jego stanu psychofizycznego, odniesień do otaczającej rzeczywistości i także wynikiem jej oddziaływań. Człowiekowi niezbędna jest życzliwość otoczenia, uśmiech, atmosfera zaufania, spokoju, okresowa cisza, kultura otoczenia i piękno życia codziennego. Wszystko to sprzyja samoregulacji i homeostazie organizmu, stwarzając pożądane warunki m.in. do prawidłowego przebiegu czynności mowy.

Podsumowując:
1. profilaktyka logopedyczna powinna uwzględniać różnorodność czynności mowy,
2. troska o prawidłowy rozwój mowy musi rozpoczynać się we wczesnym dzieciństwie (także w okresie prenatalnym)
3. profilaktyka logopedyczna związana jest z właściwą opieką medyczną, racjonalnym odżywianiem, pozytywnymi postawami wychowawczymi, rodziców i nauczycieli, z życzliwymi kontaktami międzyludzkimi i z własną troską,
4. istnieje rozmaitość form organizacyjnych, metod, środków i treści sprzyjających profilaktyce logopedycznej,
5. ważną rolę profilaktyczną odgrywa wczesne, kompleksowe i systemowe wykrywanie różnych nieprawidłowości mogących mieć związek z patologią mowy oraz energiczne działania korygujące i lecznicze.

Profilaktyka logopedyczna – jako szeroko zakrojony system działań zapobiegających nieprawidłowościom mowy w toku komunikacji językowej – może być realizowana poprzez:
- wydawnictwa książkowe,
- broszury,
- czasopisma,
- plakaty,
- filmy krótkometrażowe,
- stosowne programy radiowo – telewizyjne,
- programy komputerowe,
- pogadanki,
- seminaria,
- instruktaże w instytucjach służby zdrowia, edukacji, kultury.
Adresatami powinni być:
- dzieci,
- młodzież,
- młode „rozwojowe” małżeństwa,
- personel żłobków,
- nauczyciele przedszkoli, szkół podstawowych, gimnazjalnych, średnich a także nauczyciele akademiccy.
Z wybranymi zagadnieniami profilaktyki logopedycznej należy również zapoznać:
- studentów medycyny, pielęgniarstwa, psychologii, polonistyki,
- słuchaczy podyplomowych studiów logopedycznych i innych form kształcenia logopedycznego,
- lekarzy rodzinnych,
- pielęgniarki różnych specjalności pogranicznych logopedii.

Literatura:
BŁACHNIO KRYSTYNA, Vademecum logopedyczne dla studentów pedagogiki, Poznań : Wydaw. Nauk. UAM, 2003.