Wspomaganie rozwoju mowy (komunikacji) u dzieci z autyzmem

Komunikacja jest niezwykłym zjawiskiem, niezbędnym do interakcji społecznych, prezentowania inteligencji czy do życia w świecie z innymi.
Termin komunikacja pochodzi z łaciny (communicare) i znaczy: dzielić się, brać udział. Komunikacja jest procesem wymiany wiadomości między dwiema osobami lub grupą. W życiu codziennym obejmuje ok. 70% czasu poza snem ( pisanie, czytanie, słuchanie) Proces taki zawiera sformułowane i przekazane przez nadawcę wiadomości (za pomocą sygnałów werbalnych, niewerbalnych) oraz ich odkodowanie przez odbiorcę. Procesem komunikacji nazwiemy sytuację , w której następuje naprzemienność pełnionych( nadawca-odbiorca) funkcji. Werbalne i niewerbalne elementy komunikacji są ze sobą ściśle związane. Pod pojęciem „werbalne” rozumiemy: pismo, język, i mowę, „niewerbalne” to parajęzyk, metajęzyk i niejęzykowe elementy komunikacji. Rozpatrując proces komunikacji należy wziąć pod uwagę wszystkie elementy tegoż procesu :osoby biorące w nim udział, kod którymi się porozumiewają oraz stopień jego opanowania, otoczenie, wzajemne nastawienie, temat, czas procesu, liczbę osób w nim uczestniczących oraz łączące ich relacje, tempo rozmowy, zgodność metod komunikacji z tematem, proporcje między nadawcą i odbiorcą.
O tym jak komunikat zostanie zrozumiany decyduje nie tylko treść nadawanego komunikatu, ale także jego niejęzykowe elementy: sposób mówienia, gestykulacja, pozycja podczas mówienia, tempo, kontakt wzrokowy lub jego brak. Gdy odbiorcą jest osoba z dysfunkcjami z obszarze neurologicznym czytelność naszej informacji ma ogromne znaczenie. Patologia rozwoju komunikacji u takich dzieci wyraża się jako brak wrażliwości najbliższego otoczenia na sygnały płynące od dziecka oraz brak próby analizy i werbalizacji tych sygnałów. Aby dziecko mogło połączyć dwa wydarzenia w sekwencje musza one występować w określonej odległości czasowej związanej ze zdolnością reagowania i zapamiętywania. Jeżeli otoczenie nie bierze tych ograniczeń pod uwagę, to reaguje nieadekwatnie a rozwój sekwencji staje się ograniczony. Dzięki interpretacji i prawidłowej reakcji otoczenia rozwija się komunikacja. W miarę upływu czasu dziecko nabiera doświadczenia i różnicuje sposób informowania otoczenia. Im bardziej jest rozumiane, tym chętniej komunikuje się z otoczeniem.
Komunikacja ma ogromny wpływ na rozwój człowieka. Rozwijanie komunikacji to zadanie dla otoczenia, ponieważ człowiek rodzi się z gotowością do komunikacji. Osoba , która nie ma możliwości komunikowania się z innymi, nie dokonuje wymiany informacji, popada w izolację i nie jest zdolna do prawidłowego rozwoju. Osoby niepełnosprawne intelektualnie bardzo często mówią same do siebie, mówią nie nawiązując kontaktu wzrokowego, słuchają bez reakcji z ich strony. Z tych powodów komunikacja z osobą niepełnosprawną intelektualnie staje się nieefektywna. Dzieci z zaburzeniami neurologicznymi nie były uczone dialogu na poziomie wokalizacji. Wokalizacje następowały jedna po drugiej, a otoczenie nie próbowało naprzemiennej zamiany ról tak ważnej procesie komunikacji.
Nawet jeżeli istnieją sytuacje, w których dzieci z dysfunkcją w rozwoju nie mówią samodzielnie, otoczenie powinno im pomóc w zrozumieniu otaczającej rzeczywistości i w realizacji podstawowego prawa człowieka do bycia partnerem w rozmowie i zabawie, stwarzać szanse rozwoju możliwości poinformowania otoczenia o podstawowych potrzebach i bezkonfliktowych możliwościach ich zaspokajania.
Określenie umiejętności komunikacyjnych dziecka stanowi podstawę opracowania właściwej strategii wspomagania rozwoju porozumiewania się a nim. Opracowując taka strategie konieczne jest uwzględnienie, jakie wzorce komunikacji preferuje i nagradza jego najbliższe otoczenie. Jeżeli dziecko nie podejmuje spontanicznie prób porozumiewania się z otoczeniem, precyzyjne określenie jego umiejętności komunikacyjnych może okazać się trudne. Należy wówczas skorzystać z zaproponowanej przez A. Wetherby i B. Prizart procedury prowokowania do komunikacji.
Do najczęściej stosowanych strategii w edukacji dzieci z dysfunkcjami neurologicznymi są : wychowanie wspomagające, uwrażliwienie na zachowanie dziecka, stworzenie większej ilości sytuacji sprzyjających komunikacji, sekwencjonowanie doświadczenia, wykorzystywanie ruchu. Zanim nauczymy dziecko efektywnej komunikacji konieczne jest rozwiniecie podstawowego wzorca interakcji, naprzemienności bezsłownych wymian z partnerem. Terapeuta/rodzic nie może zdominować przebiegu interakcji. Podstawową strategią na tym etapie jest to, żeby zarówno dorosły i dziecko byli inicjatorami i odpowiadającymi w bezsłownej wymianie, a dorosły pełni role komentatora tego, co przeżywa dziecko. Podejściem terapeutycznym, które daje (wg .S.J. Greenspan i B. L. Benderly)najlepsze rezultaty jest podejście pomagające dzieciom autystycznym afektywnych powiązań z otoczeniem. Powstanie takich powiązań powoduje, że ich język, sprawności poznawcze i zachowanie społeczne stają się coraz bardziej spontaniczne. Brak takich więzi powoduje, że ich język i poznanie nadal cechuje schematyczność i sztywność. Dzieci autystyczne są zdolne rozumieć mowę i sens zachodzących wokół zdarzeń, ale tylko w momencie kiedy coś jest dla nich wyjątkowo atrakcyjne i zwraca ich uwagę. Wydaje się ,że głównym problemem jest niska zdolność do samoregulacji uwagi, trudności w podporządkowaniu swojego zachowania wskazówkom innych osób, brak dobrej organizacji własnych wypowiedzi. Jest to zrozumiałe jeśli weźmiemy pod uwagę specyficzne cechy zachowania dziecka autystycznego: pogrążeniu we własnych doznaniach sensorycznych, autostymulacji i czynnościach stereotypowych.
Podstawą zindywidualizowanego programu nauczania mowy stanowi właściwa ocena tego, co dziecko aktualnie potrafi zrozumieć i wyrazić słowami, oraz wiedza pozwalająca określić , jakie następne kroki znajdują się w zasięgu wyłaniających się możliwości dziecka.
Metodami wspomagającymi rozwój umiejętności komunikacyjnych u dzieci z autyzmem są właściwie wszystkie metody, które wzbudzą u dzieci zainteresowanie, pobudzą w nich chęć współdziałania z terapeutą/rodzicem, pozwolą doświadczać poczucia sukcesu. Należy pamiętać ,że różne funkcje psychiczne człowieka nie istnieją w oderwaniu od innych i wzajemnie się przenikają. Rozwój jednej funkcji psychicznej pociąga za sobą zmiany w kolejnych. I tak na przykład naśladowanie jest podstawą nauki nie tylko języka , ale również czynności np. z zakresu motoryki dużej czy małej zwiększającej samodzielność dziecka.
Może okazać się ,że część dzieci autystycznych nie będzie zdolna do porozumiewania się słownego bądź ich wypowiedzi będą bardzo proste. Zawsze jednak istnieją alternatywne sposoby komunikowania się, które dziecko może opanować.
Bogumiła Godszling


Bibliografia:
Błeszyński J. : Mowa i język dziecka z autyzmem. Wybrane zagadnienia., WSP, Słupsk, 1997
Knapp M., Hall J.: Komunikacja niewerbalna w interakcjach międzyludzkich. Wydawnictwo Astrum, Wrocław ,2000.
Stanley I. Greenspan, Serena Wieder: Dotrzeć do dziecka z autyzmem. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2014.