Moda na słowa - zapożyczenia w języku polskim

KONSPEKT ZAJĘĆ EDUKACYJNYCH
dla klasy III gimnazjum

Przedmiot: język polski

Temat: Moda na słowa. O zapożyczeniach w języku polskim.

Cel ogólny zajęć: Uświadomienie uczniom, iż nasz język pełen jest wyrazów zapożyczonych.

Cele szczegółowe zajęć
Po zajęciach uczeń:
• będzie wiedział w jaki sposób wyrazy obce trafiają do języka
• będzie wiedział z jakich języków obcych pochodzą zapożyczenia w języku polskim
• będzie wiedział do jakiego słownika sięgnąć w razie kłopotów z określeniem pochodzenia wyrazu
• przekona się, że nie zawsze można bezkrytycznie przyjmować wszystkie obce słowa do języka

Uczeń pozna także pojęcia kluczowe: internacjonalizmy, hybrydy językowe, kalki językowe, moda językowa

Czas trwania: 45 minut

Forma zajęć: lekcja i ćwiczenia praktyczne
Metody wykorzystywane w trakcie lekcji: praca w grupach, prezentacje, praca z tekstem, praca ze słownikami, miniwykład

Do prowadzenia zajęć niezbędne są: powielone materiały do pracy w grupach, „Słownik wyrazów obcych”


Przebieg zajęć:

1. Rozpoczęcie zajęć (ok. 5 minut)

Przygotowanie uczniów do zajęć, sprawdzenie obecności. Podział na grupy.
Komentarz nauczyciela: Mówiliśmy o tym, że nasze słownictwo, nasz język jest wzbogacany na wiele sposobów. Przypomnijmy jak wzbogacamy język i które z tych zagadnień już poruszyliśmy. Tu będzie mowa o frazeologizmach, synonimach, homonimach, antonimach, neologizmach, archaizmach itd.

2. Wprowadzenie do tematu (15 minut)

Bajka, która wprowadzi uczniów w temat zapożyczeń językowych (skąd się wzięły?).

Dawno, dawno temu żył na naszych ziemiach książę – Mieszko. Tak bardzo podobała mu się czeska księżniczka Dobrawa ze postanowił się z nią ożenić(choć nie przeczę, że oprócz urody były inne powody...), i ochrzcić pogańskie państwo. Wtedy w języku polskim pojawiło się mnóstwo wyrazów pochodzących z łaciny i języka czeskiego. Odmawiano pacierze, odprawiano msze przy ołtarzach i zaczęto chodzić do kościoła. A łacina na dłuuuugie, długie wieki zagościła w języku polskim – stała się nie tylko językiem kościoła, ale także polityki i administracji, a nawet literatury i nauki!
Państwo polskie rozwijało się. Mieszko dawno już nie żył, gdy niemieccy osadnicy zaczęli przybywać w nasze strony. To od nich miejscowa ludność zaczęła czerpać słowa związane z rzemiosłem, gospodarką i handlem. Przyjęliśmy, ze ktoś , kto stawia domy, to murarz, a osoba zarządzająca miastem to burmistrz. .Ach - nie zapomnijmy o ratuszu, gminie i rynku – te wszystkie wyrazy przynieśli nam niemieccy sąsiedzi....
Wielu jeszcze bratanków miał kraj polski! Byli Węgrzy, którzy pożyczyli nam giermka, szyszak, orszak, czekan czy dobosz, Byli Rosjanie, którzy zostawili po sobie bohaterów, harmider, hołotę i chłystka.
Nastał wiek XVI . Wielu władców przewinęło się przez polska krainę. Wielu z nich w głowach zamieszały.... kobiety. Ale tylko Zygmunt Stary tak rozkochał w sobie Bonę z włoskiego rodu, że zaraz zabrała ze sobą : torty i bankiety, banki i marcepan i przyjechała do Polski, by zostać królową. Nie omieszkała zapomnieć o włoszczyźnie i pomidorach, kalarepie, kalafiorze, a to wszystko w pięknej karocy!
W XVII wieku szlachta, mieszczaństwo, a potem arystokracja, upodobała sobie język francuski. A znowu wszystko się dzieje za sprawą kobiet - znanej królowej Marysieńki (bynajmniej nie tej sierotki z siedmioma krasnoludkami!)Kobieta teraz jest damą, jest awangarda i fryzjer i branża. Trudno nadążyć – wciąż nowe słowa...
A dziś?

• Pytanie nauczyciela: Jak dokończylibyście bajkę? Spróbujcie ją zakończyć. Czy przypominanie sobie fakty z historii Polski, które mogłyby nam przynieść nowe zapożyczenia językowe? Dopiszcie 3, 4 zdania.
• Praca w 5- osobowych grupach nad zakończeniem bajki - każda grupa otrzymuje tekst bajki – potem będzie potrzebna do zrobienia notatki (czas 5 min). Grupa wybiera sobie reprezentanta, który przedstawi efekty pracy.
• Odczytanie bajek (5 minut)
Efektem pracy będzie dodanie do listy zapożyczeń w języku polskim języka angielskiego.


3. Miniwykład nauczyciela. Notatka do zeszytu: W jaki sposób wyrazy obce trafiają do języka? (7-10 minut)

Chyba oczywistym jest, ze to wynik kontaktów Polaków z innymi narodowościami – nie tylko tak się dzieje w naszym języku –rzecz jasna. Wspólne podróże, kontakty handlowe oraz towarzyskie, obyczaje i kultura, a nawet wojny sprawiały, ze w naszym języku pojawiały się nowe wyrazy. Z bajki, która przedstawiła dzieje naszego państwa dowiedzieliśmy się z jakich języków przejęliśmy pewne wyrazy. Wyrazy te można podzielić na kilka grup:

INTERNACJONALIZMY czyli wyrazy, które są wspólne wszystkim jezykom kultury europejskiej np. video, telefon, cywilizacja, komputer, emisja

HYBRYDY SŁOWNE czyli takie słowa, które zespalają w swojej budowie elementy rodzime i obce, np. radiosłuchacz, telewidz, supertrudny, hydrobudowa

KALKI JĘZYKOWE czyli zapożyczenia, które są zazwyczaj dosłownym przetłumaczeniem wyrazów obcych (choć możemy je powiedzieć po polsku!) np. z j. ang. skyscraper to drapacz chmur, z j. niem. klassenzimmer, czyli klasopracownia. Możemy tu mówić jeszcze o kalkach znaczeniowych (np. pod wpływem języka ang. ochroniarz to goryl, albo ang. dokładnie znaczy w j. pol. właśnie tak)
SŁOWA - CYTATY , dosłowne przytoczenie wyrazów z innych jezyków – zachowujmy brzmienie, znaczenie i pisownie!, np. notabebe, vis a vis, a propos, savoir – vivre, fair play
4) Ćwiczenia (10 –15 minut)

Ćwiczenie 1. Praca ze słownikiem.
Nauczyciel czyta ciekawostkę tego, jaki procent wyrazów w języku polskim stanowią zapożyczone. Pokazuje słowniki. Każda grupa otrzymuje jeden słownik i polecenia do wykonania.

Polecenie : Znajdź i podaj znaczenie i pochodzenie następujących wyrazów:

- destrukcja
- koalicja
- trend
- kolizja
- protektor
- adoptowa

Ćwiczenie 2.
Połącz wyrazy w odpowiednie pary

WYRAZY OBCE WYRAZY RODZIME
elekcja tandeta
anonim zbiornik
chałtura rozporządzenie
dekret nowość
gratis nieznany
egzystencja byt
innowacja wybór
agonia bezpłatnie
kontener konanie

WYRAZY OBCE WYRAZY RODZIME
prenumerata składnik
amnezja przedpłata
komponent unikat
fenomen zapas
depresja niepamięć
perfekcja zdobycz
makabra doskonałość
rezerwa okropność
trofeum przygnębienie

4. Podsumowanie (5 minut)

Nasze ćwiczenia pozwalają wysunąć wniosek, że wyrazy zapożyczone wtopiły się w nasze słownictwo na dobre i to tak dokładnie, że czasem nie odczuwamy ich obcości! Tak właśnie powstają mody językowe (można powiedzieć, ze w naszym kraju prawie karierę zrobiło słowo okey czy sorry). Ale wielu z nas posługuje się zapożyczeniami nazbyt często. Dlaczego to robimy? Nie chce nam się zastanawiać nad tym, czy coś można powiedzieć ładniej, użyć czystej polszczyzny, czasem chcemy się przed kimś popisać swoją znajomością obcych słów (choć druga sprawa, że często nie rozumiemy ich znaczenia...) a przecież „niech narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”. Często nadużywanie tych modnych słów świadczy przecież o braku kultury języka, o tym jak ubogi jest nasz zasób słów...

Skonstruowanie wniosku do zeszytów: Nie można bezkrytycznie przyjmować wszystkich obcych słów. Można je znać, rozumieć ich znaczenia, ale istnieje potrzeba pielęgnowania naszej mowy. Inaczej statystyki wyrazów pochodnych , które zagnieździły się w naszym języku będą górować nad wyrazami rodzimymi....