Cechy lektur pięciolatka

Literatura dla dzieci w znaczący sposób różni się od literatury dla dorosłych. Cechuje ją specyficzna tematyka, emocjonalność treści, prosty, zazwyczaj potoczny język, humor, wielość wykorzystywanych środków artystycznych. Ponadto ważną rolę pełni ilustracja oraz bohater. Pisarze tworząc utwory sugerują się zdaniem pedagogów, psychologów, doświadczonych nauczycieli, a także opierają się na własnym doświadczeniu.
Charakterystycznymi cechami literatury dla najmłodszych są niewątpliwie następujące kategorie:
• dydaktyzm,
• fantastyka,
• przygodowość,
• ludyczność,
• bohater rówieśniczy bądź subdziecięcy,
• komizm,
• paidialność (odniesienie do świata dziecka),
• osobliwe relacje pomiędzy nadawcą a odbiorcą .
Dydaktyzm przejawia się w różnych formach, m. in. poprzez morały, nakazy i zakazy,
a także przez dydaktyzm dialogowy, wzorce zachowań, kontrastowe przedstawienie pojęć etycznych, negację, użycie aforyzmów, formuły samowychowania. Literaci kreują postać przewodnika, moralisty oraz wykorzystują postać dydaktyzmu ukrytego.
Bohater rówieśniczy jest bardzo ważnym elementem wartościowej książki. Bohater ten posiada cechy, które są wyraźnym przesłaniem dydaktycznym. Czytelnik może się
z nim identyfikować, poprzez wystąpienie mechanizmu identyfikacji oraz projekcji.
W literaturze dla najmłodszych można spotkać się z tym, że rolę bohatera odgrywają osoby dorosłe, młodzież lub dzieci. Pisarze jako bohatera często kreują zwierzęta, rośliny, przedmioty, które posiadają ludzkie cechy, jak również zabawki, fantastyczne postacie. Zjawisko to nazywamy bohaterem subdziecięcym.
Przygodowa warstwa tekstu bogata jest w nagłe zwroty akcji, niespodzianki. Daje to okazję do przeżycia zastępczego, a także do ćwiczenia własnych emocji.
Literatura dla dzieci powinna uwzględniać komizm. Przejawia się on w postaci różnych środków ekspresji oraz poprzez chwyty językowe. Najważniejsze i najczęściej używane z nich są: dowcip, humor oraz żart, a następnie szyderstwo i sarkazm. Rzadziej używane, gdyż są trudniej zrozumiałe dla małego dziecka, są groteska, karykatura oraz parodia. Komizm spełnia następujące funkcje: ludyczną, socjalizacyjną, psychoterapeutyczną oraz wychowawczą. Wiersze Brzechwy i Tuwima szczególnie uwidaczniają tę kategorię. Komizm jest jednym z wyznaczników ludyczności oraz paidialności. Ludyczność w literaturze realizuje się poprzez szatę graficzną, treść, a także język, jak również poprzez aktywność twórczą, jaką dziecko powinno podjąć po spotkaniu
z tekstem literackim .
Innymi środkami artystycznymi używanymi w literaturze dla najmłodszych są:
• związki frazeologiczne,
• rym,
• rytm,
• metafora,
• personifikacje,
• animizacje,
• antropomorfizmy,
• powtórzenia,
• inne.
Dziecko interesuje się różnymi tematami. Rozróżnia się podstawowe kręgi jego zainteresowań:
• tematyka związana z domem, rodzeństwem,
• sprawy rówieśnicze, szkoła,
• przyroda, zwierzęta,
• fantastyka
Literatura dla dzieci charakteryzuje się również specyficzną tematyką. Jan Przecławski wymienia następujące kręgi tematyczne:
• przyroda,
• życie codzienne,
• problemy moralne,
• praca dzieci lub rodziców,
• tematyka baśniowa,
• tematyka indiańska,
• inne .
Tematyka baśniowa jest jedną z najważniejszych i najczęściej poruszanych tematów w literaturze dla dzieci pięcioletnich. Fabuła baśni jest tajemnicza, momentami przepełniona grozą, okrucieństwem. Poruszana tematyka jest odległa od codzienności dziecka, stąd nie wywołuje w nim uczucia zagrożenia.
Bohater literacki spełnia funkcje instrumentalną oraz psychologiczną. Dziecko zapamiętuje zazwyczaj główną postać z utworu. W literaturze dla dzieci można rozróżnić kilka typów bohatera. Pierwszym z nich jest bohater „głośnik”. Propaguje on zachowania odwzorowujące aktualną sytuację w społeczeństwie. Drugim typem jest bohater prowadzący. Postać ta bierze czynny udział w życiu społecznym, jest zdana sama na siebie. Nie wykonuje istotnych zadań społecznych, lecz jest ich organizatorem. Natomiast bohaterowie baśni są schematyczni, ich życie ma z góry określony cel .
Charakterystyczną cechą literatury dla dzieci jest teleologiczność. Termin ten oznacza nastawienie na cele. Uwidacznia się ona szczególnie w lekturach pedagogicznych, edukacyjnych, okolicznościowych. Są one odzewem na aktualne potrzeby czytelników.
Literatura dla dzieci spełnia funkcję aktywizującą. W dydaktyce można wyróżnić następujące rodzaje aktywności:
• „sensomotoryczną (ujawniająca się w działaniu),
• emocjonalną (związaną z motywacjami i przeżywaniem),
• werbalną (dotyczącą ekspresji słownej),
• intelektualną (angażującą różne typy myślenia i obejmującą transformację wiedzy),
• recepcyjną (nastawioną na przyjmowanie wiedzy, czyli odbiór)” .
Odpowiednia książka powinna wyzwalać w odbiorcy wymienione wyżej rodzaje aktywności. Oznacza to, iż jest synkretyczna i intersemiotyczna. Każda aktywność może wyzwalać inną .
Zofia Adamczykowa wymienia następujące funkcje, jakie powinna spełniać literatura dla dzieci:
• funkcja edukacyjno-poznawcza,
• funkcja dydaktyczno-wychowawcza,
• funkcja terapeutyczno-dydaktyczna,
• funkcja kompensacyjna,
• funkcja ludyczna.
Funkcja poznawcza powoduje, iż czytelnik poznaje świat, otoczenie, a także może poznać samego siebie. Funkcja dydaktyczno-wychowawcza realizuje się poprzez przedstawienie w literaturze wartości, norm, zachowań. Funkcja terapeutyczno-dydaktyczna pozwala na wykorzystanie literatury w logopedii, psychologii oraz biblioterapii. Funkcja kompensacyjna umożliwia przeżycie zastępcze, a nawet katharsis. Natomiast funkcja ludyczna, czyli inaczej zabawowa lub rozrywkowa, jest realizowana dzięki komizmowi
i paidialności literatury dla najmłodszych .
Wartości hedonistyczne i witalne najmocniej odznaczają się w literaturze dla dzieci, jednak bardzo trudno je wyodrębnić. Motywami funkcjonującymi w literaturze są wydarzenia, doświadczenia, które dotyczą posiłków, ubiorów, wyglądu zewnętrznego,
a także odpoczynku i wygody. Połączone są odczuciem przyjemności lub niechęci. Bohaterowie literaccy doświadczają przyjemności związanej z morzem, jeziorem, a także ze wsią. Znane są im również nieprzyjemne zdarzenia.
W literaturze dla najmłodszych występują zdarzenia, które prezentują wartości witalne. Wiążą się one z doświadczaniem bólu, głodu, jak również z dbałością o zdrowie fizyczne. Bohaterowie utworów zazwyczaj odznaczają się doskonałym zdrowiem oraz siłą. „Fabuła ukazywana jest jako ciąg zdarzeń wywoływanych przesłankami hedonistycznymi bądź witalnymi” .
W niektórych utworach przygoda jest sprowadzona do poziomu wartości hedonistycznych. Wystąpienie przygody powoduje wyeliminowanie nudy jako nieprzyjemnej rzeczy. Postępowanie bohaterów zorientowane są na doświadczenie przyjemnej przygody. Czas akcji utworów dla dzieci jest bardzo istotny. Zdarzenia zazwyczaj rozgrywają się w lecie, w czasie wakacji. Wartości hedonistyczne zawarte
w literaturze są chwilowe, przejściowe .

Bibliografia:
Z. Adamczykowa, Literatura „czwarta” – w kręgu zagadnień teoretycznych, [w:] Literatura dla dzieci..., pod red. K. Heskiej-Kwaśniewicz, s. 29.
M. Taraszkiewicz, Książki warte czytania... dzieciom, Wydawnictwo CODN, Warszawa 1995, s. 21.
J. Przecławski, Literatura dla dzieci i młodzieży, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego, Kielce 1982, s. 55-58.
K. Kuliczkowska, W świecie prozy dla dzieci, Nasza Księgarnia, Warszawa 1983, s. 47-58.
Z. Adamczykowa, Literatura „czwarta” – w kręgu zagadnień teoretycznych, [w:] Literatura dla dzieci..., pod red. K. Heskiej-Kwaśniewicz, s. 25.
M. Kwiatkowska-Ratajczak, Z perspektywy wartości o prozie dla dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Nakom, Poznań 1994, s. 68.