Rozwój języka dziecka

Język jest znaczącym instrumentem zarówno poznawania, jak i kreowania sensu świata. Językiem nazywa się społecznie ukształtowany system budowania wypowiedzi. Tworzą go cztery systemy:
• fonologiczny,
• semantyczny,
• syntaktyczny,
• pragmatyczny.
Istnieje kilka teorii wyjaśniających proces opanowywania języka przez dzieci:
• behawiorystyczna,
• lingwistyczno-natywistyczna,
• interakcyjna.
Teoria behawiorystyczna zakłada, iż przyswajanie języka jest nabywaniem określonych nawyków pod wpływem zewnętrznych czynników. Rozwój języka w tej koncepcji ma funkcję treningu, naśladownictwa. Dziecko jest biernym odbiorcą wzorców podanych przez środowisko. Najpierw poznaje funkcje języka, a następnie jego strukturę.
Zwolennicy teorii lingwistyczno-natywistycznej uważają, iż język posiada swoistą strukturę, którą jest gramatyka. Konstrukcja ta jest niezależna od wykonania językowego. Gramatyka to system zasad, reguł posługiwania się językiem akceptowany przez wszystkich jego użytkowników. W koncepcji tej wpływ środowiska jest zminimalizowany na rzecz wrodzonej gramatyki. Badacze twierdzą, iż nabywanie języka wiąże się z podstawami genetycznymi.
Podejście interakcyjne, nazywane też poznawczym, interakcji społecznych lub koneksjonistycznym. Zwolennicy tej teorii twierdzą, iż na rozwój języka mają wpływ następujące czynniki: społeczne, lingwistyczne, dojrzewanie biologiczne, rozwój poznawczy i inne. W tej koncepcji można wyróżnić dodatkowo trzy odrębne teorie:
• poznawcza – jej przedstawicielem jest Jean Piaget, złożone struktury językowe są efektem interakcji pomiędzy aktualnym poziomem funkcjonowania poznawczego a wpływem bodźców językowych i niejęzykowych ze środowiska,
• interakcji społecznych – motywacją dziecka do opanowania języka jest potrzeba komunikowania myśli i bycia zrozumiałym przez społeczeństwo,
• koneksonistyczna – nabywanie języka ma charakter empiryczny.
Proces rozwoju języka każdego dziecka, niezależnie od jego języka ojczystego, przebiega w sposób podobny. Wyróżnia się charakterystyczny porządek tego rozwoju:
• faza przedjęzykowa,
• faza wypowiedzi jednowyrazowych,
• faza wypowiedzi dwuwyrazowych,
• faza opanowania podstaw języka.
Pierwszy etap nazywany jest fazą przedjęzykową. Rozpoczyna się ona już
w pierwszym roku życia dziecka. Istnieje kilka teorii dotyczących wpływu wczesnych doświadczeń dziecka na jego rozwój mowy. Niektórzy naukowcy twierdzą, iż rozwój językowy nie jest procesem ciągłym. Uważają, że sytuacje mające miejsce w okresie przedsłownym dziecka nie mają żadnego lub też mają niewielki wpływ na kolejne etapy rozwoju. Jednak znaczna większość badaczy jest zdania, że nabywanie języka to proces ciągły, a niektóre umiejętności językowe są przyswajane już w okresie niemowlęcym, natomiast pierwsze dźwięki wydawane przez niego są podstawą mowy.
Wokalizacja to proces fonetyczny, którego rezultatem jest zmiana spółgłoski
w samogłoskę. Wczesną wokalizację tworzą dźwięki, które bardzo trudno nazwać. Są nimi m.in.: płacz, kwilenie, mruczenie oraz dźwięki artykułowane. Określa się je mianem głużenia lub gruchania. Dziecko tworzy je na podstawie samonaśladownictwa, są to dźwięki odruchowe, wrodzone, gdyż występują również u dzieci z wadami słuchu.
Kolejny etap wokalizacji nazywa się gaworzeniem. Zjawisko to polega na wydawaniu dźwięków zawierających spółgłoski i samogłoski, np. pa, la, które są powtarzane. Gaworzenie jest niezwykle ważne dla rozwoju mowy, ponieważ jest rodzajem ćwiczenia w wymawianiu dźwięków artykułowanych. Stopniowo wraz z rozwojem dziecka, gaworzenie polegające na powtarzaniu jednej sylaby, przechodzi w łączenie różnych dźwięków. Wówczas następuje tzw. ujęzykowienie. Polega ono na zmiennej intonacji, a także wiele dźwięków służy jako podstawa do tworzenia wyrazów. Dziecko już od 10 miesiąca życia naśladuje dźwięki usłyszane od dorosłych, a także rozumie proste słowa oraz zwroty językowe. Wskazuje to na rozwój słuchu fonematycznego.
Po fazie przedjęzykowej występuje faza wypowiedzi jednowyrazowych. Po ukończeniu pierwszego roku życia dziecko stara się wydawać dźwięki, które przypominają słowa: „mama”, „tata”. Ponadto niektóre z dzieci używają wyrazów deiktycznych, czyli wyrazów wskazujących, a także słowa „daj” oraz „nie”. Potwierdza to zasadę ciągłości rozwoju językowego. Badania wykazują, iż dziecko łatwiej przyswaja słowa, które składają się z sylab bądź dźwięków używanych przez niego wcześniej.
Wypowiedzi jednowyrazowe są bardzo ważnym etapem w rozwoju dziecka. Dzięki nim dzieci łączą słowo z odpowiadającym mu przedmiotem, a także łączą słowa
z kontekstem sytuacyjnym. Stosowanie wypowiedzi jednowyrazowych nazywane jest holofrazą. Słuchacz ma za zadanie domyślić się sensu zdania opierając się na zaobserwowanych u dziecka: postawy ciała, mimiki oraz intonacji.
18-miesięczne dziecko zazwyczaj potrafi wymówić już około 50 słów, natomiast rozumie 100 słów. Nie potrafi jeszcze łączyć je w sensowne kombinacje dwujęzykowe.
W tym wieku dostrzega się również zjawisko zwane eksplozją nazywania. Polega ono na tym, iż dziecko nazywa wszystkie przedmioty będące w zasięgu jego wzroku. Gdy dziecko zaczyna sobie uświadamiać, że słowa odpowiadają materialnym rzeczom, jest gotowe do przejścia w kolejną fazę. Należy jednak zauważyć, iż każde dziecko rozwija się w innym tempie.
Kolejna faza została nazwana fazą wypowiedzi dwuwyrazowych. Rozpoczyna się pod koniec drugiego roku życia. Dziecko tworzy wypowiedzi przy pomocy pojedynczych słów w formie zazwyczaj nieodmienionej, np. „nie ma mama”, „miś daj”. W fazie tej wyróżnić można powstanie tzw. mowy telegraficznej. Mowa telegraficzna jest charakterystycznym sposobem mówienia. Polega ona na tym, iż dziecko omija przyimki, spójniki oraz inne wyrazy pomocnicze, a także nie odmienia poszczególnych wyrazów. Dorosły rozmawiając z dzieckiem nadal musi odnajdywać sens wypowiedzi w kontekście sytuacyjnym. Dziecko tworzy tzw. zlepki, czyli dwa rzeczowniki w mianowniku, używa również fragmenty zdań lub równoważniki.
Ostatnią fazą wczesnego rozwoju języka jest faza opanowania jego podstaw. Rozpoczyna się ona już około 3. roku życia. Dziecko dodaje do swoich wypowiedzi przydawki, okoliczniki, a także tworzy zdania pytające oraz przeczące. Zdania te są logiczne, są zwarte, spójne. Wypowiedzi dziecka stają się coraz dłuższe, a przy tym dziecko stosuje zdania współrzędnie i podrzędnie złożone. Faza ta kończy się w 4. roku życia dziecka.
Rozwój mowy dziecka w wieku wczesnoszkolnym przebiega w dwóch kierunkach:
• rozszerzanie funkcji symbolicznej – powiązanie mowy z myśleniem,
• interioryzacja mowy.
Uczniowie poszerzają zasób swojego słownictwa, poznają wyrazy oznaczające rzeczy ogólne, procesy, cechy, z którymi mają rzadki lub też nie mają żadnego kontaktu. Dzięki czytaniu dzieł literackich poznają słowa określające właściwości psychiczne, a także stosunki panujące w społeczeństwie. Ponadto przyswajają terminy takie, jak: rozwiązywać zadania, wyjaśnić, tłumaczyć. Dotyczy to rozwoju umiejętności metajęzykowych. „Metajęzyk to zdolność do refleksji nad językiem i jego zastosowaniem oraz zdolność podmiotu do intencjonalnego monitorowania i planowania własnych metod przetwarzania językowego (rozumienie i ekspresja).
U dzieci uczęszczających do klas 1-3 szkoły podstawowej można zauważyć duży przyrost zasobu słownictwa, przy jednoczesnym opanowaniu gramatycznej struktury języka. Ponadto dzieci stopniowo nabywają umiejętność czytania. Pojawia się wówczas nowa postać mowy, którą jest mowa pisana. Dziecko poznaje środki leksykalne, składniowe, gramatyczne, ortograficzne oraz interpunkcyjne, a także poznaje różne sposoby konstruowania form wypowiedzi pisemnych.
Opanowanie gramatycznej sfery języka jest procesem powolnym. Przed rozpoczęciem nauki w szkole podstawowej dziecko nie traktuje wyrazu jako przedmiotu specjalnej wiedzy. Początkowo uczniowie opisują cechy charakterystyczne przedmiotów. Dla dziecka wyrazy mają sens wyłącznie znaczeniowy. Gramatyka natomiast wymusza odejście od takiego sensu na rzecz wyodrębnienia właściwości wyrazów w sferze gramatycznej, fleksyjnej lub składniowej.
Rozwój poprawnych form fleksyjnym postępuje bardzo wolno. Jest uzależniony
w głównej mierze od środowiska, w którym żyje dziecko. Większość dorosłych niestety posługuje się językiem potocznym, a nawet gwarą. Mowa ta może stać się wzorem dla dziecka przyczyniając się tym samym do utrwalania błędnych nawyków.
Proces różnicowania konstrukcji składniowych polega na przejściu od prostych konstrukcji składniowych do zdań podrzędnie i współrzędnie złożonych. Dzieci ośmioletnie najczęściej stosują zdania pojedyncze, a także zdania wielokrotnie złożone. Natomiast dzieci dziewięcio i dziesięcioletnie stosują wypowiedzi jednokrotnie złożone.
Dzieci uczęszczające do klas 1-3 mają tendencję do typizacji w stosowaniu różnych konstrukcji składniowych. Typizacja polega na stosowaniu stałych schematów syntaktycznych, aby wyrazić podobne treści semantyczne w określonych sytuacjach. Indywidualizacja natomiast oznacza skłonność do wypowiedzi oryginalnych, przejawia się ona w późniejszym okresie.
Dzieci w wieku wczesnoszkolnym mają tendencję do wypowiedzeń, które nie są spójne. Powstają dzięki temu ciągi składniowe niepowiązane logicznie. W wypowiedziach pisemnych natomiast dzieci często nadużywają spójników parataktycznych takich, jak: i, a, ale, zastępując nimi znaki przestankowe. Tworzą się wówczas nieczytelny potok składniowy.
Dzieci wraz ze wzbogacaniem słownictwa nabywają umiejętności operowania zdaniami, a także posługiwania się systemem gramatycznym. Uczeń klasy 1. zna pojęcia zmysłowo poznawalnych cech przedmiotów oraz zjawisk. Już w klasie 2. dziecko zna około 3600 słów, a do 10 roku życia jego zasób słownika obejmuje już 5400 wyrazów. Ważną rolę w rozwoju zasobów leksykalnych mają rodzice, nauczyciele, jak również rówieśnicy i środki masowego przekazu.
Dziecko kończące klasę 3. szkoły podstawowej powinno posiadać rozwiniętą kompetencję językową. Kompetencja ta jest wiedzą użytkownika o języku, może być świadoma lub intuicyjna. Kompetencja językowa jest jednym z wyznaczników kompetencji komunikacyjnych, które przejawiają się w sprawnościach:
• systemowej sprawności językowej – opanowanie systemu językowego
w wymiarze fonologicznym, morfologicznym oraz składniowym,
• sytuacyjnej sprawności językowej – umiejętność posługiwania się językiem
w sytuacjach interakcyjnych,
• społecznej sprawności językowej – umiejętność dopasowania wypowiedzi do odbiorcy,
• pragmatycznej sprawności językowej – umiejętność osiągania celu założonego przez nadawcę.
Uczniowie klas 1-3 posługują się zarówno językiem mówionym, jak i językiem pisanym. „Język pisany to rodzaj języka, którym dziecko zaczyna się posługiwać osiągając pewien poziom rozwoju poznawczego. Jest on wtórny w stosunku do mowy ustnej, ale nie funkcjonuje w oderwaniu od określonego kontekstu społecznego i psychologicznego”.


Bibliografia:
M. Żytko, Pisanie – żywy język dziecka, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006, s. 18-24.
Umiejętności językowe dziecka kończącego edukację wczesnoszkolną, Trans Humana, Białystok 2004, s. 36-37.
G. Krasowicz-Kupis, Rozwój metajęzykowy a osiągnięcia w czytaniu u dzieci 6-9-letnich, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1999, s. 37.
H. Małkowska-Zegadło, Rozwój języka mówionego i pisanego w wieku 8-11 lat, WSiP, Warszawa 1983, s.13.
M. Przetacznikowa, H. Spionek, Wiek niemowlęcy, [w:] Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, pod red. M. Żebrowskiej, PWN, Warszawa 1986, s. 389.