Agresja u dzieci i młodzieży - zasady postępowania

1. Pojęcie, rodzaje agresji

Agresja (łac. Agressio – napad), w psychologii działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u osobnika niezadowolenie lub gniew; celem agresji jest wyrządzenie szkody przedmiotowi agresji. Często agresja jest odpowiedzią na frustrację. Agresja fizyczna w stosunku do osób wyraża się w biciu lub znęcaniu; agresja słowna – w wymyślaniu lub wyśmiewaniu się; agresja przeniesiona jest agresją skierowaną na osoby lub przedmioty nie będące przyczyną agresji. Zachowanie agresywne dzieci bywa niekiedy wywołane przez nieodpowiedni stosunek wychowawcy do nich, polegający na braku życzliwości i szacunku, zbytniej surowości i nadużywaniu kar.
Agresja może przybierać formy psychiczne i fizyczne.
AGRESJA SŁOWNA jest to np. ubliżanie, przezywanie, wyśmiewanie, grożenie, ośmieszanie, plotkowanie, namawianie się, szantaż, obrażanie. Jej konsekwencje to poczucie zagrożenia, odrzucenie i wyizolowanie drugiej osoby z grupy.
AGRESJA FIZYCZNA to fizyczny atak na drugą osobę lub jej własność. Przybiera ona najczęściej formę bezpośrednią, a więc taką, kiedy dochodzi do fizycznego kontaktu agresora z ofiarą np. w postaci bicia, kopania, plucia, popychania, zadawania ran, wymuszania pieniędzy, zamykania czy niszczenia własności. Agresja fizyczna może mieć charakter instrumentalny i emocjonalny.
Ponieważ agresja jest zjawiskiem niejednolitym, przejawiającym się w wielu zróżnicowanych formach, warto zastosować kryteria, które umożliwiają jej rozpoznanie. Są one następujące:
- kryterium emocji – z zachowaniami agresywnymi związane są takie emocje, jak złość, gniew, irytacja, rozdrażnienie, niechęć itp.;
- kryterium intencji – agresji towarzyszy intencja czynienia szkody, chęć wyrządzenia komuś krzywdy;
- kryterium skutków – człowiek będący obiektem agresji ponosi straty zarówno emocjonalne, jak i fizyczne;
- kontekst społeczny – zachowania agresywne należą do zachowań społecznych, gdyż realizowane są w kontakcie z drugim człowiekiem oraz poddawane ocenie i wartościowaniu.
Jakie są źródła agresji?
Istnieje wiele koncepcji, które próbują odnaleźć odpowiedź na to pytanie. Teorie te można uporządkować w dwóch podstawowych grupach:
1. Teorie biologiczne
Koncepcje te szukają determinantów agresji we wrodzonych cechach organizmu. Kładą nacisk na zmienne o charakterze biologicznym, neurologicznym czy fizjologicznym. Niekiedy uszkodzenia systemu nerwowego mogą prowadzić do tzw. agresji patologicznej, choć jest ona również modyfikowana przez czynniki społeczne. Należy jednak podkreślić, że łączenie genezy agresji jedynie z biologiczną stroną funkcjonowania człowieka nie zostało potwierdzone empirycznie.
2. Teorie psychospołeczne
a) teoria „frustracja – agresja”, stworzona przez naukowców z uniwersytetu w Yale, swego czasu cieszyła się dużą popularnością. Podstawą tej teorii w jej wersji klasycznej są dwie główne tezy:
 agresja jest zawsze poprzedzona frustracją.
 każda frustracja powoduje wystąpienie agresji
Frustracja pojawia się, gdy na drodze do uprawnionego celu pojawiają się przeszkody, które opóźniają lub uniemożliwiają jego osiągnięcie. W tym ujęciu stanowi ona podstawowy i jedyny bodziec agresogenny. Człowiek w wyniku powtarzania się sytuacji frustracyjnych może nauczyć się stałych zachowań agresywnych. Teoria ta przeszła wiele istotnych modyfikacji. Dziś już wiadomo, że nie każda frustracja wywołuje agresję, natomiast agresja nie musi być efektem frustracji.
b) teoria społecznego uczenia się akcentuje z kolei w powstawaniu zachowań agresywnych czynniki środowiskowe. Z badań wynika, że dzieci najskuteczniej i najszybciej uczą się zachowań agresywnych poprzez naśladownictwo i modelowanie. Koncepcja ta nie pomija jednak roli uwarunkowań biologiczno – genetycznych oraz czynników psychologicznych.


OBJAWY AGRESJI U MŁODZIEŻY W WIEKU GIMNAZJALNYM

Wyróżnić można różne przejawy agresji ze strony młodzieży 14 – 15 letniej.
1. Objawy agresji skierowanej na swoich rówieśników:
a) u chłopców:
 zamierzone znęcanie się nad kolegami, psychiczne, społeczne, krzywdzenie materialne,
 zmuszanie do palenia, picia, brania narkotyków,
 przemoc fizyczna, bicie, kopanie, zamykanie, popychanie,
 ośmieszanie, zastraszanie
 wymuszenia finansowe, wyłudzanie pieniędzy, rabunki,
 szykanowanie, wulgaryzmy, szantaż, groźby.
b) u dziewcząt:
 izolowanie od grupy,
 plotkowanie, namawianie się, przezwiska, dowcipy, ośmieszanie,
 obmawianie, oczernianie, szkalowanie,
 zastraszanie, zmuszanie do palenia, picia, brania narkotyków
2. Objawy agresji skierowane na nauczycieli i pracowników szkoły:
 niechęć do nauki
 lekceważący stosunek do nauczycieli,
 arogancja wobec nauczycieli i innych pracowników szkoły,
 agresywny, bierny opór wobec nauczyciela,
 wulgaryzmy w stosunku do pracowników szkoły,
 groźby wobec nauczycieli,
 odosobnione przypadki przemocy fizycznej.
3. Objawy agresji skierowanej na rodziców:
 izolowanie się od domu rodzinnego,
 agresywny, bierny opór,
 aroganckie zachowanie wobec rodziców,
 wyzwiska.


AGRESYWNOŚĆ U DZIECI

Zachowanie dziecka agresywnego znane jest wszystkim. Dziecko to bije rodzeństwo i kolegów, bywa, że kłóci się ze wszystkimi, jest wulgarne, odpowiada niegrzecznie nauczycielom, dokucza w sposób fizyczny, werbalny innym osobom. Jego zachowanie zazwyczaj jest oporne na zmiany, mimo zastosowania pewnych kar. Takie dziecko często ma negatywny wpływ na grupę, której jest członkiem: po pewnym czasie również inne dzieci z grupy zachowują się w podobny sposób. Zachowanie dziecka agresywnego ma też negatywne skutki dla niego samego, spotyka się z dezaprobatą otoczenia. Dziecko jest odrzucane przez grupę, co wpływa na kształtowanie się u niego negatywnej samooceny. Aby poprawić swą sytuację w grupie i samoocenę, często stara się uzyskiwać pozycję dominującą poprzez agresywne zachowanie wobec kolegów. Wymienione zjawiska leżą u podłoża błędnego koła agresywności, w które dziecko może być uwikłane na przykład w grupie szkolnej.
Psycholodzy zajmujący się tą problematyką uważają, że agresywność to trwała skłonność do agresji: „Stały, powtarzalny wzór zachowania się”. Termin ten stanowi „etykietę, zbiorczą nazwę dla określonych czynności i tego, że u pewnych jednostek pojawia się częściej, w większym wyborze, w różnych okolicznościach” lub „determinujące owe czynności mechanizmy psychologiczne”, które wyznaczają „szczególną formę adaptacji do otoczenia społecznego i radzenia sobie z zadaniami życiowymi. Wspomniane czynności podejmowane są w sposób zamierzony i mają na celu sprawienie przykrości, wyrządzenie szkody fizycznej lub psychicznej innym osobom.
Skutkiem tych czynności jest ból lub dyskomfort psychiczny u osoby, na które są skierowane. Zgodnie z powyższą definicją nie jest więc agresywnym zachowanie dziecka, które w sposób niezamierzony uderzyło czy potrąciło kolegę. Agresywne jest zachowanie tego dziecka, które rozwiązując swoje konflikty z otoczeniem posługuje się agresją w sposób nawykowy i nie wykorzystuje innych sposobów.
Agresywność jako mechanizm psychologiczny najczęściej ujmowana jest w kategoriach motywacyjnych. Agresywne jest dziecko, które ma potrzebę agresji, u którego silnie rozwinęła się motywacja do szkodzenia i dokuczania innym, a słabo – motywacja konkurencyjna, hamująca tę tendencję.
Na podstawie studiów nad rozwojem i determinantami agresji u dzieci ukształtowało się przekonanie, że formowanie się agresywności jest procesem długotrwałym i uwarunkowanym wieloma czynnikami. Uważa się, że przyczyny tkwią w współwystępowaniu specyficznych kombinacji czynników środowiska rodzinnego, właściwości dziecka (głównie temperamentalnych), cech grupy rówieśniczej, środowiska szkolnego i wzorów kulturowych dotyczących przemocy, prezentowanych np. w telewizji. Poszczególne grupy czynników pełnią w formowaniu się agresywności różną zależną od fazy rozwoju dziecka funkcję. Rodzina odgrywa znaczącą rolę począwszy od niemowlęctwa po okres dorastania dziecka, jakkolwiek jej wpływ w tym ostatnim okresie maleje na rzecz wpływu grupy rówieśniczej.


SPOSOBY RADZENIA SOBIE Z AGRESJĄ

Przemoc wśród dzieci i młodzieży to jeden z najtrudniejszych problemów wychowawczych. To zjawisko niepokoi pedagogów we wszystkich krajach na wszystkich kontynentach. Czasem skala agresji i skutki przemocy są niezwykle dramatyczne.
Czy szkoła musi być bezradna wobec rosnącej przemocy? Czy jedyną skuteczną ochroną ma być obecność służb porządkowych? Czy można coś zrobić, aby zmniejszyć agresję i zwiększyć bezpieczeństwo i dzieci i wychowawców?
Aby przeciwdziałać temu zjawisku, co winno leżeć w interesie całego społeczeństwa, konieczne jest podjęcie pewnych działań:
1. Można przygotować samych nauczycieli. To zadanie wykracza poza możliwości samej szkoły i wymaga decyzji systemowych. Absolwenci szkół wyższych zanim trafią do szkoły, powinni poznać podstawy psychologii. Muszą rozumieć, skąd się biorą zachowania agresywne, umieć rozpoznawać procesy grupowe i wiedzieć, jak trudno jednostce przeciwstawić się naciskom grupy. Znać podstawy motywacji, umieć nawiązywać dobre relacje. Tego typu praktyczne umiejętności młody nauczyciel powinien nabywać w trakcie kształcenia.
2. Nauczyciele pracujący w szkole, a szczególnie wychowawcy, powinni mieć możliwość, a może obowiązek przejścia szkolenia o tematyce rozpoznawania i przeciwdziałania agresji.
3. Szkoła musi pozyskać zaufanie rodziców. To wymaga zmiany sposobu kontaktu, innego stylu porozumiewania się. Nauczyciele muszą mieć czas na rozmowy z rodzicami, zwłaszcza indywidualnie. Trzeba przekonać rodziców, że cel szkoły i domu jest zbliżony.
4. Nauczyciele w szkole muszą działać jak dobrze zgrany zespół.
5. Trzeba nauczyć młodzież radzenia sobie w sytuacji nacisku grupy. To bardzo trudne. Bez specjalistycznego treningu rzadko, który uczeń potrafi przeciwstawić się klasie, nawet wówczas, gdy ma na to ochotę.
6. Każdy przypadek agresji w szkole powinien być ujawniany. Wychowawcy nie mogą się bać o tym mówić. Zwłaszcza młodzi nauczyciele powinni wiedzieć, do kogo mogą się zwrócić w przypadku kłopotów z młodzieżą.
7. Wychowawcy muszą starać się poznać swoich uczniów. Są cztery poziomy takiego poznania:
I – najniższy, nauczyciel musi znać imię ucznia, rozpoznawać go i wiedzieć, z jakiej jest klasy.
II. poziom to diagnoza uzdolnień i zainteresowań ucznia
III poziom, oznacza znajomość jego sytuacji domowej, problemów rodzinnych czy losowych
IV najwyższy poziom oznacza, że to uczeń ma zaufanie do nauczyciela i zwróci się do niego w razie jakichś problemów własnych. Dobra znajomość ucznia jest warunkiem koniecznym efektywnych działań profilaktyki społecznej w szkole.
8. Należy poszukać i zgromadzić sprzymierzeńców. Nauczyciele muszą blisko współpracować z poradnią psychologiczno – pedagogiczną, z policją, władzami samorządowymi, kuratorem oświaty, organizacjami pozarządowymi.
9. Przeciwdziałać i stosować profilaktykę, tak aby nie dopuścić do zachowań agresywnych. Szkoła powinna być interesująca dla uczniów. Ale powinna też stawiać im wysokie, lecz realne wymagania. Konsekwentne i spójne zasady wychowawcze całego grona, uprzejme traktowanie uczniów, wychowanie przykładem własnym, przestrzeganie praw ucznia, ale także stanowcze egzekwowanie obowiązków, jasne kryteria nagradzania to droga prowadząca do wyrabiania w uczniach właściwych postaw i norm zachowania.


ZAPOBIEGANIE AGRESJI UCZNIÓW – RADY DLA WYCHOWAWCÓW

Tomasz Jaworski, psycholog i psychoterapeuta radzi nauczycielom i wychowawcom jak zapobiec agresji uczniów:
♣ traktuj wszystkich uczniów sprawiedliwie. Wszystkie niesprawiedliwości „wkurzają” uczniów. Nawet uczeń przez Ciebie formowany stanie po stronie krzywdzonego. Stracisz wiarygodność.
♣ uczniowie zawsze sprawdzają nauczyciela, na ile mogą sobie pozwolić. Twoja złość, krzyk, czy wręcz agresja jest oznaką bezsilności. Uczniom o to chodzi, by doprowadzić Cię do takiego stanu. Nie daj się więc wyprowadzić z równowagi.
♣ Gdy tak bardzo się zdenerwujesz, że masz ochotę zareagować ostro, zastanów się czy tak zachowałbyś się w stosunku do osoby dorosłej? Staraj się uciszać swoje emocje.
♣ To truizm, ale traktuj uczniów jak partnerów. Ich wiek to okres „buntu i naporu”. Buntują się przeciwko wszystkiemu i wszystkim. Każdy fałsz z Twojej strony będzie zauważony i wypunktowany. Traktuj ich jak ludzi dorosłych, bo oni tak siebie postrzegają.
♣ Nie buduj swojego autorytetu na złośliwościach, wyśmiewaniu, upokarzaniu, karach. Uczniowie są wręcz uczuleni na tego typu zachowania.
♣ Gdy zauważysz, że jakiś uczeń jest przez grupę źle traktowany, reaguj! Rozmawiaj, rozmawiaj... Nie akceptuj złych zachowań uczniów, reaguj natychmiast. Skontaktuj się z rodzicami uczniów.


PODSUMOWANIE

Niewątpliwie agresja wśród dzieci i młodzieży to w obecnym społeczeństwie znamienne zjawisko. Ja szczególnie zainteresowałam się tą problematyką, ponieważ na co dzień pracuję w świetlicy socjoterapeutycznej z dziećmi z rodzin dysfunkcyjnych. Przeraża mnie sposób, w jaki rozwiązują one swoje problemy, jak również wyrażają swoje emocje. Bardzo często, a właściwie codziennie spotykam się z wybuchami złości i agresji. Bywa i tak, że pomiędzy dziećmi dochodzi do rękoczynów i przemocy werbalnej. Staram się zawsze analizować dokładnie takie sytuacje, ale przede wszystkim moja uwaga skupia się na tym, dlaczego tak jest? Dlaczego dane dziecko zareagowało właśnie w taki sposób. Bardzo często odpowiedź tkwi w najbliższej rodzinie dziecka. To stamtąd wynoszą one wzorce i normy zachowań, to w domu najczęściej słyszą i widzą rzeczy, które nie powinny być miejsca. Dzieci te najczęściej są pozbawione potrzeby bezpieczeństwa i miłości. Rodziny te nie spełniają swoich funkcji, jak choćby ważnej w rozwoju dziecka funkcji socjalizacyjnej. Dlatego też celem działań świetlicy jest wspieranie inicjatyw wychowawczych, edukacyjnych i prozdrowotnych. Pomagamy w przygotowaniu młodych ludzi do odpowiedzialnego dorosłego życia, współuczestniczenia w kształtowaniu własnej przyszłości i środowiska lokalnego. Organizujemy działania, które rozwijają umiejętność komunikacji i pracy w grupie, uczą radzenia sobie ze stresem, wyrażaniem emocji i zapewniają poczucie bezpieczeństwa.
Realizujemy programy skierowane bezpośrednio do młodego odbiorcy, których myślą przewodnią jest wychowywanie przez działanie, a więc stymulowanie aktywności i twórczego myślenia, modelowanie, doświadczenie, trenowanie i ćwiczenie. W zajęciach z młodzieżą preferowane są metody interaktywne.