Prawne aspekty kurateli zawodowej i społecznej

Kuratorzy zawodowi a społeczni

Istota kurateli została bardzo trafnie zawarta w wypowiedzi Visconia Samuela, cytuję: „Kurator to sługa ludzkości. Tej ludzkości, która cierpi sama i przez swoje błędy powodujące cierpienie innych. Tę właśnie nieszczęśliwą ludzkość – nieszczęśliwą i unieszczęśliwioną – zmienia i ratuje uświadomiony kurator” Nasuwa się jeden wniosek – bycie kuratorem to trudna misja, próba zmiany błądzących w życiu osób. Na temat działalności kuratorskiej powstało wiele rozporządzeń, ale najważniejsza z nich jest obowiązująca ustawa o kuratorach sądowych z dnia 27 lipca 2001r. W przepisach ogólnych czytamy, cytuję: ”Kuratorzy sądowi realizują określone przez prawo zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizującym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym, związane z wykonywaniem orzeczeń sądu”.Wśród kuratorów sądowych wyróżnia się kuratorów zawodowych i społecznych. Ci, którzy realizują orzeczenia w sprawach karnych to kuratorzy dla dorosłych, a zajmujący się orzeczeniami w sprawach rodzinnych i nieletnich – kuratorzy rodzinni. Kuratorzy sądowi realizują swoje zadania nie tylko w środowisku swych podopiecznych. Ich praca odbywa się też na terenie zamkniętych zakładów i placówek pobytu osób pozostających pod kuratelą. Zwłaszcza chodzi tu o zakłady karne, placówki opiekuńczo-wychowawcze i leczniczo-rehabilitacyjne. Kurator zawodowy jest wybierany, przenoszony, odwoływany i zawieszany w swoich czynnościach przez prezesa sądu okręgowego na wniosek kuratora okręgowego. Inaczej wygląda to w przypadku kuratorów społecznych, których mianuje, odwołuje i zawiesza prezes sądu rejonowego na wniosek kierownika zespołu. Aby zostać kuratorem należy spełnić kilka podstawowych warunków. Trzy zasadnicze kwestie są wspólne dla obu grup kuratorów. Funkcję tę może sprawować osoba posiadająca polskie obywatelstwo i korzystająca z pełni praw cywilnych i obywatelskich, mieć nieskazitelny charakter i której stan zdrowia pozwala na sprawowanie obowiązków. W przypadku kuratorów zawodowych wymagane są wyższe studia magisterskie z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych, socjologicznych lub prawnych lub inne studia magisterskie i podyplomowe z zakresu tych nauk. W przypadku kuratora społecznego wystarczy wykształcenie średnie i trzeba mieć doświadczenie w pracy resocjalizacyjnej, opiekuńczej lub wychowawczej. Kurator zawodowy musi odbyć aplikację kuratorską i zdać egzamin na kuratora. Od kuratora społecznego wymaga się ponadto dostarczenia zaświadczenia z Krajowego Rejestru Karnego o swojej osobie. Zarówno kurator zawodowy, jak i społeczny zobowiązani są do złożenia ślubowania, którego treść zacytuję: „Ślubuję uroczyście powierzone mi obowiązki kuratora sądowego wykonywać zgodnie z prawem sumienia i rzetelnie, w postępowaniu kierować się zasadami etyki zawodowej, mając na względzie dobro Rzeczypospolitej Polskiej i dobro osób podlegających mojej pieczy, a także zachować w tajemnicy wszystkie okoliczności, o których powziąłem wiadomości w związku z pełnioną funkcją”.
Czas pracy kuratora zawodowego jest uzależniony ilością zadań. W drodze rozporządzenia Minister Sprawiedliwości określa standardy obciążenia pracą kuratora zawodowego. Kurator pełni swoje obowiązki w terenie przeprowadzając wywiady i sprawując nadzory oraz ma swoje dyżury w sądzie określone przez prezesa sądu rejonowego.W przypadku kuratora społecznego ilość zadań ustalana jest przez kierownika zespołu w porozumieniu z wyznaczonym kuratorem zawodowym.

1.1.Obowiązki i uprawnienia kuratorów sądowych

W ślubowaniu mowa jest o obowiązkach kuratora sądowego. Ustawa o kuratorach sądowych z dnia 27 lipca 2001r. podaje pięć głównych, jakie musi spełniać kurator. Po pierwsze musi występować w uzasadnionych przypadkach z wnioskiem o zmianę bądź uchylenie orzeczonego środka. Po drugie ma obowiązek dokonywać wywiadów środowiskowych na zlecenie sądu bądź sędziego. Kolejnym jest współpraca z samorządem i organizacjami społecznymi zajmującymi się opieką, wychowaniem, resocjalizacją, leczeniem i udzielaniem pomocy w środowisku otwartym. Następnie kurator musi organizować i nadzorować pracę podlegających mu kuratorów społecznych i innych osób mających prawo do pełnienia dozoru. Wreszcie kurator sądowy jest zobowiązany do tego, by powiadomić sąd o powodach opóźniania się postępowania wykonawczego lub o uchybieniach w pracy pozasądowych podmiotów. Oczywiście mówiąc o zasadniczych obowiązkach kuratora nie można nie wspomnieć o jego prawach. Podobnie jak w przypadku obowiązków kurator korzysta z pięciu podstawowych uprawnień. Niezbywalnym prawem jest to, że kurator może odwiedzać podopiecznych w ich miejscu zamieszkania bądź zakładzie zamkniętym w godzinach od 07.00 do 22.00. Poza tym ma prawo zażądać od danej osoby dokumentu, który potwierdzi jej tożsamość. Kolejnym uprawnieniem kuratora jest możliwość zażądania koniecznych informacji od osób objętych dozorem czy nadzorem. Po czwarte ma prawo, by zapoznać się z aktami sądowymi i wykonywać z nich odpisy, a także z dokumentami, które dotyczą podopiecznego. Wszystko to musi oczywiście związek z pełnieniem czynności służbowych. Ponadto kurator ma prawo do tego, by zażądać pomocy od Policji i innych organów czy instytucji państwowych, stowarzyszeń i organizacji społecznych. Należy też omawiając powyższą kwestię praw i obowiązków wspomnieć o kuratorach rodzinnych, którym zlecono realizację nadzoru nad wyznaczonymi podopiecznymi. Po pierwsze kurator musi zapoznać się w wszelkimi aktami sprawy i innymi dokumentami stanowiącymi źródło informacji o podopiecznym, a także z tym, jak były przeprowadzane wcześniejsze nadzory. Kurator rodzinny powinien po raz pierwszy skontaktować się z podlegającą mu osobą nie później niż w ciągu 7 dni od dnia, kiedy do zespołu kuratorskiego służby sądowej dotarło prawomocne orzeczenie. Ponadto informuje podopiecznego o jego prawach i obowiązkach, które wypływają z orzeczenia sądu; omawia też termin i sposób ich wykonania. Kurator rodzinny wyznacza oddziaływania profilaktyczno-resocjalizacyjne oraz opiekuńczo-wychowawcze. Podejmuje też współpracę z rodziną dla dobra swojej pracy. Pomaga też podopiecznemu w nauce, pracy, w radzeniu sobie z problemami, w zagospodarowaniu wolnego czasu. Ponadto kurator rodzinny sprawuje kontrolę nad zachowaniem nadzorowanego w miejscach, w których przebywa. Co ważne współpracuje on z instytucjami, organizacjami i stowarzyszeniami mającymi na celu pomoc rodzinom i nieletnim. Zawodowi kuratorzy rodzinni pomagają też kuratorom społecznym. Sprawują także kontrolę nad tym, czy kuratorzy społeczni prawidłowo wykonują nadzory. Kurator rodzinny ma też prawo do tego, by sporządzać wniosek o zmianę orzeczenia sądu i przekazać go do sądu. Ponadto może być obecny w trakcie posiedzeń wykonawczych sądu, mających związek z jego podopiecznym.
Aby jeszcze głębiej zapoznać się z omawianym zagadnieniem zostanie zaprezentowany zakres obowiązków i praw kuratora sądowego sprawującego nadzór nad podopiecznymi. Ta kwestia zostanie rozpoczęta omówieniem powinności. Oczywiście najistotniejszym obowiązkiem kuratora jest to, by zapoznał się z aktami sprawy i innymi dokumentami, w których można znaleźć informacje o podopiecznym. Podobną rangę ważności ma druga z powinności, a mianowicie to, by zasięgnąć informacji o tym, jak wyglądały odbyte nadzory i dozory realizowane przez kuratora rodzinnego Po trzecie kurator sprawujący nadzór musi podjąć kontakt ze skazaną osobą nie później niż w ciągu 7 dni od kiedy dotarło do zespołu kuratorskiej służby sądowej prawomocne orzeczenie. Ponadto musi powiadomić nieletniego o jego prawach i obowiązkach, pomóc mu w rozwiązywaniu problemów oraz nawiązać kontakt z rodziną i środowiskiem podopiecznego. Oczywiście zawodowy kurator sądowy musi wykonywać nadzór szczególnie sprawach trudnych.
Przedstawienie praw kuratorów sprawujących zaś dozór ogranicza się głównie do 2 zasadniczych, a więc kurator ma prawo żądać informacji od podopiecznego i wezwą go do stawienia się w sądzie w danym terminie oraz do tego, by zaznajomić się z aktami sprawy karnej i innymi dokumentami organów administracji rządowej, samorządu terytorialnego, zakładów pracy, szkół i organizacji społecznych.

1.3. Wymagania stawiane kuratorom
Maria Grzegorzewska w swoich opracowaniach podaje jaka powinna być postawa kuratora, cytuję: „Postawa kuratora-wychowawcy winna być obiektywna, poznawczo-sądownicza, rewaloryzująca, życzliwa i przyjacielska, ukierunkowana, mobilizująca i usprawniająca, opiekuńczo-doradcza”. Zasadnicze wymagania wobec wszystkich grup kuratorów są do siebie zbliżone. Pewne różnice można zauważyć rozpatrując wymagania stawiane kuratorom dla dorosłych i rodzinnym. To zróżnicowanie wynika rodzajów zadań pełnionych przez nich. Wspomniano na początku, że kurator dla dorosłych wykonuje orzeczenia w sprawach karnych i pełni głównie funkcję kontrolującą. Inaczej jest w przypadku kuratorów rodzinnych, którzy głównie chronią i pomagają nieletniemu i jego rodzinie, pełnią zatem funkcję opiekuńczo-doradczą. Kurator pełni rolę opiekuna dla nieletniego, chroni interes rodzinny i społeczny. Bycie kuratorem wymaga spełnienia wielu warunków. Oczekiwania dotyczą zarówno cech osobowości, jak i metod pracy z podopiecznymi zgodnie z zasadami ustalonymi w pedagogice. Bez respektowania tych prawideł nie ma możliwości, by kandydat na stanowisko kuratora mógł nim zostać. Powołując się na autorytet M. Grzegorzewskiej, kuratorem nie może zostać każda osoba, bo nie jest to praca, używając sformułowania autorki, „na odrabianie”. Bycie kuratorem jest misją wobec drugiego człowieka. Przede wszystkim kandydat na to stanowisko musi wykazać się dużą dozą humanizmu w swoich działaniach. Kurator musi cechować się odpowiedzialnością, przyjaznym ustosunkowaniem do innych. Ważne jest nie tylko dbanie o losy jednostki, ale też całego społeczeństwa. Koniecznym wymaganiem jest to, by wierzyć i ufać ludziom, bo bez tych komponentów praca kuratora jest pozbawiona sensu i swej istoty. Inny z autorów Marian Kalinowski twierdzi, że aby kurator mógł skutecznie oddziaływać na podopiecznego musi stać się dla niego wzorem, autorytetem. To czy tak się stanie jest uwarunkowane m.in. osobowością kuratora. Ponadto jak podkreśla autor ważne jest w byciu kuratorem posiadanie społecznego i życiowego doświadczenia, taktu, zachowania w tajemnicy pewnych spraw. Wymienia się tu też takie cechy, jak: zrozumienie i przychylne ustosunkowanie wobec podopiecznego
Co decyduje o ty, że jeden z kuratorów rodzinnych odnosi sukces, a inny niestety nie? Otóż podając za autorką Michaliną Kopeć - Chróścicką należy powiedzieć, że zasadniczą rolę odgrywa pozycja społeczna, jaką zajmuje w rodzinie. Do wypracowania pozycji potrzebne jest kilka elementów. Po pierwsze liczy się tu aktywność kuratora. Oznacza to, że im częstsze kontakty podejmuje z rodziną i im bardziej ta twierdzi, że jest im potrzebny, tym wyższą pozycję zdobywa. Ponadto ważne są zalety osobiste kuratora i jego kompetencje wychowawcze. Po trzecie skuteczność działań kuratora uzależniona jest od samej rodziny. Bez współdziałania i zaakceptowania poczynań kuratora efekty całej pracy będą mizerne.
Z pewnością nie można podważyć znaczenia pierwszego kontaktu kuratora z podopiecznym. W trakcie spotkania na pierwszy plan wysuwa się zdobycie zaufania przez kuratora. Jest to podstawa dla prawidłowego kształtowania się późniejszych kontaktów. Kurator powinien wykazywać wyrozumiałość dla nieumiejętności podopiecznego radzenia sobie z trudnościami życiowymi. Nie powinien wykazywać postawy oceniającej. Liczy się okazanie przychylności. W parze z walorami osobowościowymi muszą współgrać niezbędne do pełnienia funkcji kuratora umiejętności wychowawcze. Taka osoba musi mieć wiedzę teoretyczną i praktyczną. Te wszystkie czynniki tworzą pewną całość.
Jak już wcześniej wspomniano niezbędne w pracy kuratora są kompetencje wychowawcze. Czesław Czapów wymienia kilka zasad aktywizujących, mających na celu resocjalizację jednostki, podzielonych na 3 grupy. Pierwsza z nich zawiera zasadę wszechstronnej i perspektywicznej opieki oraz zasadę wymagań. Zasada opieki stanowi o tym, że opieka musi skoncentrować się na tym, by przygotować młodego człowieka do dorosłości. Dzięki zaś zasadzie wymagań kształtuje się „ja” idealne. Bez wymagań rozwój jednostki byłby niemożliwy. Druga z grup obejmuje zasadę reedukacji i wszechstronnego rozwoju osobowości. Ostatnią grupę tworzy zasada akceptacji i respektowania. Pierwsza z nich stanowi o ty, że trzeba zaakceptować podopiecznego z wadami. W myśl tej zasady nie ma miejsca na udawaną przychylność wobec nadzorowanego. W ten sposób nie mógłby zostać nawiązany pozytywny stosunek na linii kurator-podopieczny. Druga z zasad związana jest z szacunkiem wobec drugiego człowieka. Trzeba uznać prawa podopiecznego i przestrzegać je. Kurator musi go traktować jako podmiot, a nie przedmiot działalności podejmowanej przez siebie samego.

1.4.Metodyka pracy kuratorskiej
W tej części opracowania zaprezentowane zostaną wybrane zagadnienia dotyczące metodyki sprawowania dozoru kuratora. Dozór zawiera w swej istocie realizację celów resocjalizacyjnych w odniesieniu do nieletnich dopuszczających się czynów karalnych, a także wykonywanie celów wychowawczych względem małoletnich. Działalność kuratora nastawiona jest na wprowadzanie zmian w środowisku wychowawczym i na wdrożenie do życia pożądanych sposobów zachowania się i postępowania podopiecznego. Podejmowane działania przez kuratora stawiają sobie za cel wykształcić u podopiecznego pożądaną prospołeczną postawę, by potem stopniowo ją rozwijać. W myśl przepisów ustawy o kuratorach sądowych, cytuję: „Kuratorzy sądowi realizują określone przez prawo zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym, związane z wykonywaniem orzeczeń sądu”. Wobec podopiecznych stosuje się różne metody resocjalizacyjne. Trzeba pamiętać o zasadzie indywidualizacji, zgodnie z którą każdą jednostkę należy traktować jak odrębny podmiot pracy kuratorskiej. Oddziaływania muszą być dostosowane do właściwości psychicznych osób pod dozorem. Podopieczni będąc w tym samym nawet wieku znajdują się na różnych etapach rozwoju umysłowego i emocjonalnego.
W pracy kuratorskiej wyróżnia się kilka modeli z zakresu metodyki pracy z podopiecznymi. Powołując się na Czesława Czapówa najbardziej optymalnym modelem jest model kontroli i opieki aktywizującej Wspomniany model i pozostałe zostaną ukazane w dalszej części pracy traktującej dokładniej o sprawowaniu nadzoru kuratora nad nieletnimi. Podając za europejskimi i międzynarodowymi wytycznymi jako najważniejszą i najczęściej stosowaną metodę uważa się metodę indywidualnych przypadków, tzw. case work, o czym także w dalszej części pracy.
Wyróżnia się 4 fazy składające się na oddziaływania wychowawcze, jakie są prowadzone przez kuratora. Jako pierwsza zostanie ukazana faza otwierająca proces resocjalizacji. Istotą tego etapu jest to, by kurator uzmysłowił swojemu podopiecznemu realność celów oraz celowość i skuteczność realizowanych w tym procesie wysiłków. Zadaniem kuratora jest tu wywołanie u osoby dozorowanej odpowiedniego poziomu motywacji. Odpowiedniego czyli takiego, żeby podopieczny sam z własnej woli chciał podjąć starania mające na celu rozwój swoich zdolności. Kurator musi poczynić wysiłki, by wykształcić u dozorowanego świadomość, że jego otoczenie oczekuje, że nie będzie on już postępował niezgodnie z przyjętymi normami społecznymi. Istotne jest tu, by podopieczny wiedział, że otaczający go ludzie chcą i wymagają zachowania w zgodzie z realizowanymi przez społeczeństwo wartościami. Należy tu powiedzieć o tym, że współudział dozorowanego w czynnościach wychowawczych powoduje silniejszą motywację u podopiecznego. Na tym etapie kurator powinien przeprowadzić wywiad z podopiecznym i jego rodziną, by mieć pełniejszy obraz całej sytuacji. Chodzi tu o to, by głębiej zaznajomić się z barierami uniemożliwiającymi dozorowanemu przystosowanie się do życia społecznego. Trzeba odkryć, jakie braki kryją się w realizacji potrzeb podopiecznego. Ważne jest, by najpierw zaspokoić podstawowe potrzeby, bo dopiero one staną się punktem wyjścia dla kształtowania się potrzeb wyższego rzędu. Tu trzeba wymienić potrzebę samorealizacji.Po czym następuje przejście do drugiej fazy określonej jako faza badania możliwości wykorzystania potrzeb wychowawczych skazanego w procesie resocjalizacji. Aby kurator mógł prawidłowo skorzystać w swojej pracy z potrzeb podopiecznego musi by spełniony podstawowy warunek, bez którego proces ten nie ma wielkich szans na realizację. Mianowicie na linii kurator-dozorowany musi zaistnieć współpraca i wytworzyć się więź, na której kurator może się oprzeć w swojej działalności. Więź ta jest bazą dla poznania potrzeb podopiecznego. Wtedy też będzie on postrzegał kuratora jako osobę rzetelną, godną zaufania. Proces nawiązywania bliższych stosunków z podopiecznym nie należy do łatwych i napotyka na szereg przeszkód ze strony osoby skazanej. Nie oznacza to, że nie może dojść do nawiązania bliskiej relacji między tymi dwoma stronami. Kurator musi jednak podjąć wysiłki zmierzające do stworzenia podopiecznemu warunków do osiągnięcia pozytywnych efektów, sukcesów. Na tym etapie kurator winien zwrócić się w kierunku zamiłowań, pasji i możliwości skazanego. Kurator musi pamiętać, by stopniowo dozować bariery na drodze do osiągnięcia zamierzonego celu przez podopiecznego, ponieważ nie może się on zasłaniać i zaprzestać kolejnych prób, by w końcu osiągnąć sukces. Bardzo istotne jest w tej części pracy resocjalizacyjnej, by oprzeć się na zaletach jednostki, jej zdolnościach, szansach na rozwój. To powinien być punkt oparcia, z którego kurator powinien skorzystać w swojej pracy. W tej fazie liczy się to, by podopieczny był świadomy tego, że ma szansę na samodzielną realizację potrzeb, ale trzeba mu to uzmysłowić. Jest to niewątpliwie jeden z najważniejszych czynników motywujących skazanego do ciągłej pracy nad sobą.
Po omówieniu drugiej fazy zaprezentowana zostanie kolejna, a mianowicie faza pracy nad rozwiązaniem problemów utrudniających dozorowanemu poprawne funkcjonowanie w społeczeństwie. Na tym etapie kurator skupia się na tym, by dokładnie określić i nazwać problemy, które spowodowały zaburzenia w uspołecznieniu jednostki. Jest to bardzo ważny moment, by móc wiedzieć od rozwiązania których problemów należy zacząć w pracy kuratorskiej. Po przedstawieniu podopiecznemu skonkretyzowanych już przez kuratora problemów, ten może nieadekwatnie zareagować na słowa kuratora. U dozorowanego tworzą się bardzo często mechanizmy obronne, jak np. regresja. Taka reakcja ujawnia się ze strony osoby dozorowanej dlatego, iż chce wykorzystać pomoc od kuratora, żeby ochronić swoje potrzeby. Oprócz tego stara się też ominąć realizację obowiązków wytyczonych przez kuratora. Drugą z możliwych reakcji na przedstawienie mu nazwanych już przez kuratora problemów, jest mechanizm wyparcia i zaprzeczania, że takie kłopoty miały kiedykolwiek miejsce. Twierdzi, np., że absolutnie nie jest uzależniony od środków odurzających. Na tym etapie bardzo ważne jest, by obie strony zaangażowały się w ustalenie, które z trudności są ważne, a które mniej i w jakiej kolejności trzeba je rozwiązywać. To wykształca u podopiecznego motywację do samodzielnej pracy nad problemami, do większego zaangażowania się w podejmowane przez kuratora działania. Jeśli podopieczny będzie potrafił w życiu dokonywać odpowiednich wyborów, to w tym momencie zewnętrzna kontrola wychowawcza powinna ulec zmniejszeniu, a w jej miejscu powinna kształtować się kontrola wewnętrzna, tzw. sumienie.
Ostatnią fazę stanowi faza zakończenia oddziaływania wychowawczego. Czas trwania okresu próbnego jest wyznaczony w orzeczeniu sądowym. Praktyka nie zawsze jest zgodna z teorią. Bywają sytuacje, gdy dozór przebiega krócej niż to założono z góry, ponieważ jedna strona dokonała zerwania. Bardzo często też praca kuratora nie odnosi efektów pozytywnych i proces powtórnej adaptacji podopiecznego do życia w społeczeństwie kończy się fiaskiem.
Zdarza się, że w procesie realizowanym przez kuratora funkcja kontrolna pełni rolę nadrzędną i nieco wypiera pomoc i doradzanie. W takiej sytuacji często dochodzi do tego, że podopieczny stara się wymknąć spod tej kontroli i wtedy rodzą się kolejne jego problemy. A. Balandynowicz twierdzi, cytuję: „Akt zakończenia wdrażania skazanego do wolności powinien przybrać formę podsumowania przebiegu procesu jego readaptacji jako konsolidację całego doświadczenia wyniesionego z okresu próby”.