Funkcjonowanie dziecka z deficytem słuchu w szkole podstawowej - studium indywidualnego przypadku

„Każdy ma prawo do szczęścia i swego miejsca w społeczeństwie”.
M. Grzegorzewska

Wstęp
Zmysł słuchu daje nam wiele możliwości i wzbogaca nasze życie. To, że możemy słyszeć, umożliwia nam nawiązywanie kontaktów społecznych, pracę, interakcje, komunikację, a nawet odpoczynek.
Narząd słuchu człowieka jest bardzo wcześnie przystosowany do odbierania wrażeń dźwiękowych. Już w łonie matki płód zdolny jest do reagowania na głośne dźwięki. Reakcję tą można zauważyć nawet w postaci zmiany rytmu czynności jego serca. W okresie noworodkowym dziecko reaguje na głośne dźwięki w swoim otoczeniu tzw. odruchem bezwarunkowym (mrużeniem lub zaciśnięciem powiek, spojrzeniem w kierunku dźwięku, nagłym uniesieniem i wyprostowaniem kończyn, tzw. odruch Moro, itp.). Dziecko kilkumiesięczne reaguje na dźwięki znacznie cichsze ok. 40 decybeli (dźwięk grzechotki, odgłos kroków, szelest miętego papierka).
Pod koniec 1 roku życia u dziecka słyszącego zaczyna rozwijać się rozumienie mowy. Słyszące niemowlę uczy się ją naśladować, by w końcu samo zacząć mówić. Jeżeli dziecko urodzi się z wadą słuchu lub nabędzie ją w okresie niemowlęcym lub we wczesnym dzieciństwie, możemy być pewni, że wpłynie to negatywnie nie tylko na rozwój mowy i języka u dziecka, ale również na rozwój intelektualny i emocjonalny. Największe znaczenie mają pierwsze dwa, trzy lata życia i każdy miesiąc opóźnienia w wykryciu wady słuchu, nieprawidłowe protezowanie i rehabilitacja powodują ogromne straty w każdej z wymienionych sfer.
Według różnych statystyk, głuchotę lub znaczny stopień uszkodzenie słuchu stwierdza się średnio u 1 dziecka na 1000 urodzeń. Jak najwcześniejsza rehabilitacja słuchu i mowy jest bezcenna. Należy jednak być świadomym faktu, że jest to proces długotrwały i niełatwy. Niemniej jednak, dziecko z wadą słuchu, rehabilitowane prawidłowo od niemowlęctwa, może stać się pełnoprawną jednostką społeczną i zajmować prestiżowe w społeczeństwie stanowiska. Trzeba jednak wcześniej uwierzyć, że rehabilitacja da efekty i prowadzić ją konsekwentnie od momentu rozpoznania wady.
W swojej pracy pragnę wykazać na przykładzie opisu i analizy przypadku dziecka, z którym pracuję jak istotne jest wczesne rozpoznanie, terapia i pomoc takiemu dziecku. Integracja dzieci zdrowych i niepełnosprawnych to optymalne rozwiązanie, ale jednocześnie wyzwanie dla jednostki, grupy, nauczycieli i rodziców. Niezwykle ważna jest postawa rodziców, nauczycieli i osób wspierających dziecko z niedosłuchem. Akceptacja ze strony rówieśników jest czynnikiem wspomagającym rozwój prawidłowego systemu językowego.
W pracy przedstawię także podjęte do chwili obecnej oddziaływania rehabilitacyjne wobec ucznia. Opiszę jego funkcjonowanie w grupie oraz stosunek koleżanek i kolegów do niepełnosprawności chłopca.

1. Pojęcia i terminologia dotycząca uszkodzeń słuchu.
1.1. Niedosłuch – charakterystyka zjawiska.
Wśród dyscyplin naukowych, zajmujących się problemami osób z uszkodzeniem słuchu nie ma zgodności w terminologii. Istnieje zatem wiele rożnych definicji odnoszących się do uszkodzeń słuchu.
Najstarsza definicja jest autorstwa B. Hoffmana. Jego zdaniem „Poprzez osobę z uszkodzonym słuchem rozumiemy taką, która wskutek trudności w samodzielnym przyswojeniu języka i mowy, wynikających z uszkodzenia analizatora słuchowego, wymaga specjalnej pomocy w nauczaniu, wychowaniu i przysposobieniu do życia społecznego”.
B. Szczepankowski proponuje następującą definicję: „Osoba z uszkodzonym słuchem w stopniu lekkim, umiarkowanym, znacznym lub głębokim jest to osoba, której uszkodzenie słuchu, określone audiogramem progowym i przeliczone według tabeli Międzynarodowego Biura Audiofonologii, przekracza 20 dB i kwalifikuje ją do jednego ze stopni uszkodzeń”.
Zdaniem M. Grzegorzewskiej „Głuchym nazywamy człowieka, który pozbawiony całkowicie lub w dużej mierze słuchu, a więc i treści słuchowych płynących ze świata, i który wskutek tego znajduje się w gorszych warunkach niż człowiek słyszący w pracy procesów poznawczych i przygotowywania się do życia społecznego. Rozumienie mowy ludzkiej tą drogą staje się dla niego niemożliwe, a w pracy i wszelkich potrzebach życia słuch nie ma dla niego żadnego lub wystarczającego znaczenia” .
Według U. Eckert wyróżniamy dwie grupy dzieci z uszkodzonymi słuchem:
• dzieci niesłyszące (dawniej głuche) to dzieci z uszkodzonym słuchem w stopniu uniemożliwiającym w sposób naturalny odbieranie mowy za pomocą słuchu; cechą charakterystyczną dziecka głuchego jest niemożność opanowania mowy ustnej drogą naturalną, tj. przez naśladownictwo;
• dzieci słabosłyszące (niedosłyszące) to dzieci z uszkodzonym słuchem w stopniu ograniczającym odbiór mowy drogą słuchową; dziecko słabosłyszące może opanować mowę dźwiękową w sposób naturalny, za pośrednictwem słuchu.
T. Gałkowski „za osobę głuchą uważa taką, u której ubytki słuchu nie pozwalają na normalny rozwój mowy ustnej. Osoba głuchoniema to osoba, która wskutek głuchoty nie opanowała mowy, nie posługuje się nią i nie rozumie jej na drodze odczytywania z ust. Osoba niedosłysząca to ta, u której ubytki słuchu pozwalają opanować mowę w sposób naturalny” .
O. Perier odwołuje się do definicji zaproponowanej przez komitet ekspertów UNESCO w 1985 r.: „Jako głuche można określić te dzieci, u których spontaniczny rozwój mowy i języka pozostaje bardzo opóźniony lub też został całkowicie zahamowany z powodu znacznego uszkodzenia słuchu, braku oddziaływań wychowawczych i nie zastosowania protezy” .
Analizując powyższe definicje można zauważyć, że „osoba z uszkodzonym słuchem” to pojęcie szerokie, obejmujące zarówno osoby z lekkim, umiarkowanym, znacznym niedosłuchem, jak i osoby niesłyszące i głuche.
1.2. Przyczyny i diagnostyka zaburzeń słuchu.
Do uszkodzenia słuchu może dojść w trzech różnych okresach życia człowieka. Pierwszy okres to okres prenatalny. W tym okresie może dojść do uszkodzeń słuchu na wskutek m.in. chorób przebytych przez matkę, zakażeń, zaburzeń hormonalnych czynników toksycznych (np. promieniowania RTG). Wśród szkodliwych czynników najczęściej wymienia się choroby wirusowe takie jak opryszczka, kiła, półpasiec, ospa, świnka, różyczka, odra, zakażenia toksoplazmozą. Również złe warunki zdrowotne i psychiczne, zatrucia zawodowe, nadużywanie tytoniu, alkoholu, różnych leków nie przepisanych przez lekarza może spowodować uszkodzenie słuchu dziecka. Upośledzenie słuchu może zostać nabyte w wyniku dziedziczenia niewłaściwego materiału genetycznego.
Drugi bardzo ważny moment w którym może dojść do uszkodzenia słuchu to okres okołoporodowy. Zbyt szybki lub powolny poród (niedokrwienie lub zamartwica), ogniska krwiotoczne (przedwczesny lub patologiczny poród), niedostatecznie szybkie zlikwidowanie skutków konfliktu serologicznego, wcześniactwo, niska masa urodzeniowa, niedotlenianie, zamartwica, mogą mieć istotny wpływ na uszkodzenie słuchu. Wśród chorób mogących negatywnie wpłynąć na rozwój słuchu wyróżnić można zapalenie mózgu i opon mózgowych (zwłaszcza w dwóch pierwszych latach życia), żółtaczka oraz ostre choroby zakaźne, takie jak błonica, dur brzuszny, a u maleńkich dzieci nawet koklusz.
Okres wczesnego dzieciństwa to trzeci moment, w którym słuch dziecka jest narażony na niekorzystne oddziaływanie różnych czynników. Do czynników tych można zaliczyć choroby zakaźne i przewlekłe, przyjmowanie niewłaściwie dobranych antybiotyków. Uszkodzenie słuchu może być także skutkiem niedoleczonego przeziębienia, zapaleń ucha środkowego, urazu mechanicznego. Czynnikiem zewnętrznym uszkadzających słuch jest także nadmierny hałas.
Skuteczność oddziaływań rewalidacyjnych w przypadku dziecka z uszkodzeniem słuchu jest tym większa, im wcześniej uszkodzenie słuchu zostaje wykryte i zdiagnozowane, a w konsekwencji im wcześniej rozpocznie się określone działania wspomagające rozwój dziecka.
Obecnie uważa się, że wrodzone uszkodzenie słuchu powinno być rozpoznane do 3 miesiąca życia, a do 6 miesiąca życia dziecko powinno być objęte badaniami przesiewowymi noworodków i zaopatrzone w aparaty słuchowe. W przypadku uszkodzeń słuchu powstałych później, ich rozpoznanie i zdiagnozowanie powinno być tak szybkie, jak to jest możliwe. Pełna diagnoza dziecka z uszkodzonym słuchem powinna przebiegać w następujących etapach.
Etap pierwszy to diagnoza medyczna. W jej ramach określa się rodzaj i stopień uszkodzenia słuchu, przyczyny i lokalizację uszkodzenia, wiek, w którym to uszkodzenie wystąpiło oraz możliwość ewentualnego leczenia i zastosowania odpowiednich urządzeń technicznych.
Etap drugi to diagnoza psychologiczna. Obejmująca ona ocenę rozwoju psychoruchowego dziecka, wykluczenie lub sformułowanie podejrzeń o uszkodzenie centralnego układu nerwowego, ocenę wzajemnych relacji w najbliższej rodzinie i skutków, jakie wywiera na uszkodzenie słuchu dziecka oraz postaw rodzicielskich wobec dziecka, w tym motywacji najbliższych członków rodziny dziecka do współdziałania w procesie rewalidacji.
Etap trzeci to diagnoza logopedyczna, obejmująca ocenę aktualnego stanu komunikowania się dziecka z otoczeniem oraz ocenę możliwości dziecka w tym zakresie, ze wskazaniem preferencji w zakresie sposobów porozumiewania się z dzieckiem.
Etap czwarty to diagnoza pedagogiczna, która w wieku przedszkolnym powinna polegać na określeniu stopnia przyswajania umiejętności czytania i pisania, a w okresie szkolnym także stopnia przyswojenia wiedzy.
Wszystkie etapy mogą przebiegać w dużej części równolegle, a ich ostatecznym efektem powinien być wielospecjalistyczny opis diagnostyczny.
Średni wiek wykrycia uszkodzenia słuchu u dziecka wynosi od 2 do 4 roku życia. Opóźnieniom takim mogą zapobiec tzw. badania przesiewowe słuchu u noworodków. Według Światowej Organizacji Zdrowia, badanie przesiewowe to badanie, którego celem jest wyodrębnienie z danej populacji tych osobników, u których zachodzi duże prawdopodobieństwo występowania badanego schorzenia. Nie jest to zatem specjalistyczne, a co się z tym wiąże drogie badanie diagnostyczne, ale proste i nie obciążone wysokimi kosztami badanie podstawowe .
Badanie jest bezbolesne i trwa dosłownie chwilkę, wykonuje się je na oddziale noworodkowym w drugiej dobie życia dziecka, a jeśli test wypadnie nieprawidłowo powtarza się go w dniu wypisu ze szpitala. Dzieci z nieprawidłowym wynikiem badania przesiewowego oraz dzieci, u których stwierdzono obecność czynników ryzyka uszkodzenia słuchu kierowane są do ośrodków, w których wykonywane są dalsze szczegółowe badania diagnostyczne.
Wczesne wykrycie uszkodzenia słuchu, szczególnie w stopniu znacznym lub głębokim, ma bardzo duże znaczenie w dalszym rozwoju dziecka. Uświadamia ono bowiem otoczeniu, że dziecko aby mogło rozwijać język, dobrze funkcjonować poznawczo, emocjonalnie i społecznie, potrzebuje wielospecjalistycznej pomocy z zewnątrz. Dotyczy to dwóch podstawowych zagadnień czyli kształcenia i rozwijania odpowiedniej formy porozumiewania się z dzieckiem oraz doskonalenia i rozwijania resztek słuchowych, które dziecko posiada.
1.3. Klasyfikacja uszkodzeń słuchu i typy niedosłuchów.
Z problemem głuchoty wiąże się zagadnienie klasyfikacji. Prób klasyfikacji jest wiele, co wynika z przyjmowania różnych kryteriów podziału oraz celów, jakim ma ona służyć.
Podziału ze względu na głębokość uszkodzenia słuchu dokonało Międzynarodowe Biuro Audiofonologii (BIAP). Jest to klasyfikacja audiometryczna, która wykorzystuje wyniki progowego audiometrycznego badania słuchu. Za pomocą urządzenia, zwanego audiometrem, bada się wrażliwość słuchową dla tonów o różnych częstotliwościach, określając dla każdej z nich natężenie w decybelach, jakie powinien posiadać podawany ton, aby osoba z uszkodzonym słuchem mogła go usłyszeć .
Klasyfikacja BIAP, zaleca stosowanie podziału uszkodzeń słuchu na stopień lekki, umiarkowany, znaczny i głęboki. (tabela 1)

Tabela 1. Klasyfikacja BIAP
Ubytek słuchu
[dB] Uszkodzenie słuchu
w stopniu
20 – 40 Lekkim
40 – 70 Umiarkowanym
70 – 90 Znacznym
powyżej 90 Głębokim

W przypadku, gdy wartości progowe krzywej audiometrycznej zawarte są w przedziale 21-40 dB mówimy o lekkim uszkodzeniu słuchu, 41-70 dB o umiarkowanym uszkodzeniu słuchu, 71-90 dB o znacznym uszkodzeniu słuchu, powyżej 90 dB głębokim uszkodzeniu słuchu.
Ze względu na czas, w którym nastąpiło uszkodzenie słuchu można wyróżnić następujące wady słuchu i rozwoju mowy ustnej .
• Postlingwalne późne – uszkodzenie słuchu wystąpiło u osoby, która w pełni przyswoiła język w mowie i piśmie. Uszkodzenie to nie zagraża zaburzeniami mowy, ale utrudnia komunikowanie się z innymi ludźmi i zdobywanie wiedzy.
• Postlingwalne wczesne – uszkodzenie słuchu nastąpiło wówczas gdy dziecko sprawnie mówiło i wymawiało poprawnie wszystkie głoski. Na ogół nie wpływa to na samą zdolność mówienia, ale utrudnia naukę czytania i pisania, gromadzenie wiedzy i kontakty społeczne.
• Prelingwalne – uszkodzenie słuchu nastąpiło przed osiągnięciem umiejętności komunikowania się. Powoduje najpoważniejsze konsekwencje dla rozwoju mowy.
• Perilingwalne wczesne – uszkodzenie nastąpiło w okresie, kiedy dziecko już używało pierwszych słów, chociaż nie potrafiło jeszcze budować zdań.
• Perilingwalne późne – uszkodzenie słuchu nastąpiło po umiejętności budowania zdań, chociaż zwykle dziecko nie wymawia jeszcze prawidłowo wszystkich głosek.
Ze względu na etiologię wyróżnia się:
• niedosłuch wrodzony, którego przyczyną mogą być czynniki genetyczne, choroby matki podczas ciąży, konflikt serologiczny, stosowane przez matkę środki farmakologiczne, a także promieniowanie rentgenowskie,
• niedosłuch nabyty, który powstaje już po urodzeniu, a związany jest z chorobami, urazami wewnętrznymi w obrębie głowy, urazami akustycznymi jak również ze stosowaniem środków farmakologicznych.
Na potrzeby osób pracujących z dziećmi z uszkodzeniami słuchu należy uwzględnić typologię pedagogiczną . Klasyfikacja ta uwzględnia funkcjonowanie językowe słabo słyszącego i niesłyszącego dziecka. W klasyfikacji tej wyróżnia się cztery grupy osób z uszkodzeniem słuchu.
• Osoby funkcjonalnie słyszące, to osoby, które niezależnie od stopnia uszkodzenia słuchu, są w stanie odbierać wypowiedzi ustne drogą słuchową, bez konieczności wspomagania się wzrokiem. W tej grupie należy wyodrębnić dwie podgrupy:
• osoby z nieznacznym obniżeniem sprawności słyszenia, osoby w tej grupie nie przejawiają zaburzeń rozwoju mowy. Nie mają wad wymowy uwarunkowanych audiogennie. Mogą swobodnie rozmawiać przez telefon i właściwie wykonują próby badające słuch fonematyczny;
• osoby z lekkim obniżeniem sprawności słyszenia. U osób tych mogą występować trudności w odbiorze mowy w niekorzystnych warunkach akustycznych (hałas). Nie obserwuje się zaburzeń w rozwoju języka. W niektórych przypadkach mogą występować wady wymowy związane z trudnościami w rozpoznawaniu fonemów opozycyjnych. Wskazana jest pomoc logopedyczna dla osób z tej grupy.
• Niedosłyszące – osoby, które w odbiorze informacji przekazywanych drogą ustną preferują kanał słuchowy, jednak musza wspomagać się wzrokiem i czuciem w celu pełnego odbioru mowy. Mowa dzieci zaliczonych do tej grupy rozwija się spontanicznie, ale ze znacznym opóźnieniem. Konieczne jest zapewnienie systematycznej pomocy logopedycznej.
• Słabo słyszące – grupa osób, u których pomimo zastosowania protez słuchowych mowa nie rozwija się spontanicznie i konieczne jest zastosowanie metod wspomagających (fonogesty, metody audytywno-werbalne). W odbiorze mowy osoby te w dużym stopniu wspomagają się zmysłami wzroku i czucia. Osoby te wymagają opieki surdologopedycznej i surdopedagogicznej.
• Niesłyszący – rozwój mowy u dzieci w tej grupie nie wstępuje. W tym przypadku konieczne jest zastosowanie specjalnych metod kształcenia języka (fonogesty) lub w razie konieczności języka migowego. Należy zapewnić tym osobom oddziaływania terapeutyczne surdologopedyczne i surdopedagogiczne.
W zależności od wpływu głuchoty na rozwój mowy podając za Z. Sękowską kategorie dzieci z upośledzeniem słuchu są następujące:
• dzieci słabosłyszące, u których utrata słuchu wynosi około 40 dB. Dzieci te nie słyszą z większej odległości, mowa ich nie rozwija się prawidłowo, występuje wadliwa artykulacja niektórych głosek;
• dzieci o średnim ubytku słuchu w granicach 60 dB. Dzieci te słyszą mowę bardzo głośną z bliska, ich mowa jest poważnie niedorozwinięta, o zniekształconej artykulacji;
• dzieci o dużym ubytku słuchu w granicach 70 – 90 dB. Kontakt słowny z tymi dziećmi mimo aparatów słuchowych jest niemożliwy.
• dzieci o całkowitej utracie słuchu (głuchota), u których utrata słuchu sięga 90 dB. Dzieci te nie słyszą żadnych słów, jedynym sposobem porozumiewania się z nimi może być odczytywanie mowy z ust.
Typy niedosłuchów
Ze względu na lokalizację uszkodzenia narządu słuchu wyróżnia się trzy typy niedosłuchów: typ przewodzeniowy, odbiorczy oraz postać mieszaną. Typ przewodzeniowy związany jest z uszkodzeniem któregoś z narządów w obrębie drogi przewodzeniowej dźwięku, czyli ucha zewnętrznego lub środkowego. Niedosłuch odbiorczy dotyczy patologii występującej w części odbierającej dźwięk, czyli w obrębie narządu Cortiego, zwoju spiralnego, nerwu ślimakowego. Typ mieszany to współwystępowanie obu rodzajów niedosłuchu w jednym narządzie słuchu.
Przedstawione różnorodne klasyfikacje i rodzaje niedosłuchów świadczą o złożoności zjawiska uszkodzenia narządu słuchu. W zależności od pochodzenia niedosłuchu i stopnia jego nasilenia należy dostosować odpowiednie formy pomocy osobom dotkniętym niedosłuchem. Prawidłowa diagnoza daje bowiem szanse osobie z niedosłuchem na odpowiednią dobraną pomoc.
1.4. Charakterystyka ucznia niesłyszącego lub słabosłyszącego.
Uczniowie z uszkodzonym narządem słuchu w zależności od stopnia uszkodzenia oraz wyników diagnozy funkcjonalnej prowadzonej przez zespół diagnostyczny w publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej uzyskują orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. W orzeczeniu zawarta jest diagnoza i informacja o możliwościach rozwojowych i potencjale dziecka, zalecenia, co do warunków realizacji i potrzeb edukacyjnych i terapeutycznych oraz uzasadnienie wskazanych przez poradnię form pomocy .
Uczniowie z uszkodzonym słuchem stanowią niejednolitą grupę. Różnią się możliwościami nabywania i doskonalenia systemu językowego, przyswajania wiadomości i umiejętności.
W przypadku ucznia z uszkodzonym słuchem czynnikami, które w istotny sposób wpłyną na funkcjonowanie dziecka w społeczeństwie, będą:
• rodzaj uszkodzenia (niedosłuch przewodzeniowy, odbiorczy, mieszany: przewodzeniowo-odbiorczy);
• czas, w którym nastąpiło uszkodzenie słuchu (przed rozpoczęciem procesu opanowywania podstaw systemu językowego, w trakcie kształtowania się systemu językowego i po opanowaniu podstaw systemu językowego);
• stopień uszkodzenia słuchu (lekkie, umiarkowane, znaczne i głębokie uszkodzenie słuchu);
• moment wyposażenia dziecka w aparaty słuchowe lub wszczepienia implantu ślimakowego;
• środowisko rodzinne (słyszący czy niesłyszący rodzice);
• trafność doboru metod kształtujących rozwój systemu językowego;
• skuteczność i intensywność oddziaływań terapeutycznych;
• poziom rozwoju intelektualnego, który determinuje indywidualne predyspozycje do opanowywania wiadomości i umiejętności.
Rodzaj i stopień uszkodzenia słuchu mają przede wszystkim wpływ na jakość odbioru i wytwarzania dźwięków mowy. W przypadku uszkodzenia typu przewodzeniowego zaburzenia dotyczą odbioru bodźców dźwiękowych na drodze powietrznej. Przyczyna zaburzonego odbioru jest najczęściej zlokalizowana w części zewnętrznej lub środkowej narządu słuchu. Skutkiem tego typu uszkodzenia jest trudność w odbiorze przez dziecko komunikatów do niego kierowanych. Słyszenie drogą kostną jest prawidłowe, co sprawia, że dziecko nie jest pozbawione możliwości autokontroli swoich wypowiedzi. Trudności dziecka z przewodzeniowym uszkodzeniem słuchu mogą mieć wpływ nie tylko na kształtowanie się prawidłowych wzorców mowy w płaszczyźnie fonetycznej, lecz także gramatycznej i leksykalnej. W typie mieszany i odbiorczy zaburzenia obejmują odbieranie bodźców akustycznych zarówno drogą powietrzną, jak i kostną. W zależności od stopnia głębokości ubytki słuchu mogą powodować np. tylko niewielkie trudności w płaszczyźnie odbiorczej i realizacyjnej, aż po uniemożliwienie spontanicznego rozwoju językowego dziecka.
Niezwykle istotną informacją, którą nauczyciel musi uwzględnić w planowaniu pomocy dziecku z uszkodzonym słuchem, jest czas, w którym nastąpiło to uszkodzenie. Inne będą możliwości rozwoju językowego dziecka, u którego uszkodzenie słuchu nastąpiło w okresie przed rozpoczęciem procesu opanowywania podstaw systemu językowego i uniemożliwiło nabycie jakichkolwiek doświadczeń językowych, inaczej będzie wyglądał rozwój języka u dziecka, które utraciło słuch w trakcie kształtowania się języka lub kiedy podstawy języka zostały już opanowane.
Nauczyciel pracujący z dzieckiem z uszkodzonym słuchem powinien też mieć świadomość występowania trudności związanych z prawostronnym lub lewostronnym uszkodzeniem słuchu . U dziecka z prawostronnym uszkodzeniem słuchu mogą wystąpić trudności w zakresie rozwoju języka takie jak: zaburzenia mowy, trudności w czytaniu i pisaniu (problemy w przyswajaniu ortografii, wolniejsze tempo czytania, problemy ze zrozumieniem czytanego tekstu) trudności w interakcjach słownych, niepłynność mówienia, problemy ze skupieniem uwagi słuchowej na tekstach słownych, trudności z rozumieniem, problemy w przyswajaniu wiedzy wymagającej sekwencyjnego (logicznego) porządkowania faktów. Lewostronne uszkodzenia słuchu może skutkować problemami z zachowaniami emocjonalnymi, takimi jak trudności z kontrolowaniem emocji, niezrównoważenie emocjonalne, skłonność do załamań, nerwowość, drażliwość, brak pewności siebie w kontaktach z innymi, płaczliwość, trudności w zakresie nauki przedmiotów humanistycznych, preferencja przedmiotów ścisłych, trudności z percepcją muzyki (np. brak poczucia rytmu, trudności z odtwarzaniem piosenek).
1.5. Rewalidacja osób z uszkodzonym słuchem.
Rewalidacja (łac. validus – silny, sprawny, re – powtórnie) to ciąg zabiegów dydaktycznych, wychowawczych, leczniczych, których celem jest jak najlepsze przystosowanie jednostki niepełnosprawnej do życia społecznego. To zaspokojenie potrzeb biologicznych, psychicznych i społecznych jednostki, aby umożliwić jej wszechstronny rozwój – na miarę jej możliwości. Rewalidacja oznacza usprawnianie zaburzonych funkcji rozwojowych i intelektualnych.
Istotnym warunki efektywnej rewalidacji jest wczesne rozpoznanie niedosłuchu i podjęcie rehabilitacji. Dziecko z wadą słuchu powinno być jak najwcześniej objęte wzmożoną opieką lekarską i specjalnymi zabiegami usprawniającymi. Wyniki badań pedagogicznych, medycznych, psychologicznych potwierdzają fakt, że nie tyle znaczącym czynnikiem dla rozwoju dziecka jest stopień wady słuchu, ile czas podjęcia rewalidacji i intensywność usprawniania.
Postawa rodziców jest kolejnym czynnikiem warunkującym powodzenia dziecka. Małgorzata Gorzula wskazuje, że najłatwiej jest nauczyć rodziców sposobów pracy nad rozwojem i rehabilitacją mowy dziecka. Najtrudniej natomiast jest pomagać im w przezwyciężaniu emocji związanych z kalectwem dziecka . Wynikają one z podświadomego przeżywania nieraz niespełnionych oczekiwań rodzicielskich, dotyczą też niepewności o los dziecka w szkole i jego dalszą przyszłość. Bardzo ważne jest stworzenie dziecku z wadą słuchu takich warunków życia i nauki, aby mogło ono dorównać rówieśnikom. Należy uwzględnić szok występujący w rodzinie, jaki towarzyszy informacji o wadzie słuchu dziecka. Rodzice muszą oswoić się z tą sytuacją, zaakceptować dziecko i jego trudności. Rodzina jest również czynnikiem motywującym dziecko do mowy. Aktywna współpraca rodziców z rewalidatorem jest warunkiem niezbędnym w procesie rewalidacji. Wszyscy muszą się wykazać wielką wytrwałością i konsekwencją w swoim postępowaniu, a przede wszystkim wierzyć w sens i pozytywne skutki rewalidacji.
Ważnym czynnikiem w rewalidacji jednostek z wadą słuchu jest integracja uczniów z uczniami pełnosprawnymi. Wśród strategii edukacyjnych obecnie dość mocno wykorzystywana jest tzw. metoda oralna. Metoda ta istnieje od dłuższego czasu, ale dziś jej rezultaty są lepsze w większej liczbie przypadków dzięki postępowi technologii. Celem edukacji oralnej jest włączenie dzieci z ubytkiem słuchu do edukacji masowej wraz z dziećmi słyszącymi, jak tylko będą na to gotowe. Specjaliści edukacji oralnej oprócz normalnych przedmiotów szkolnych uczą dzieci słuchania, mówienia i myślenia. Uczą również rodziców, rodziny i przyjaciół, jak komunikować się z dzieckiem z ubytkiem słuchu, aby wspomagać rozwój mowy przez zastosowanie strategii podkreślających słuchanie i mówienie.
Dziecko z wadą słuchu przebywając w środowisku rówieśników dobrze słyszących uczy się poprawnych wzorców językowych i zachowań społecznie akceptowanych w sposób naturalny. Środowisko internatowe nie daje dzieciom niedosłyszącym możliwości korzystania we wzajemnych kontaktach z naśladownictwa w pełni poprawnego sytemu językowego. Obecność dziecka z wadą słuchu w zespole klasowym wpływa uwrażliwiająco na inne dzieci. Uczeń z niedosłuchem może stać się źródłem bardziej dojrzałego doceniania swoich zdolności przez dzieci w pełni sprawne, dostrzegania potrzeb drugiego człowieka i wyzwalanie w sobie chęci do pomagania mu.
Edukacja oralna ma na celu nauczenie dzieci niesłyszących i niedosłyszących słuchania i mówienia. Skupiając się na ogólnie pojętym rozwoju dziecka w rodzinie i społeczności, pomaga budować poczucie własnej wartości, samodzielność, kreatywność i umiejętność rozwiązania problemów wraz z rozwojem umiejętności słuchowych i językowych.
Podstawą działalności rewalidacyjnej jest także dokładna znajomość stopnia, rodzaju, czasu wystąpienia głuchoty, jej przyczyn oraz warunków dotychczasowego rozwoju jednostki i jej możliwości kompensacyjnych. W pracy rewalidacyjnej konieczne jest pobudzenie resztek słuchu i nauczenie dziecka korzystania z nich. Fakt istnienia pewnych możliwości słuchowych, nie oznacza, że dziecko potrafi z nich korzystać. Wychowanie słuchowe powinno więc rozpocząć się jak najwcześniej. Badania dowodzą, iż dzieci, u których wychowanie słuchowe rozpoczęły już na etapie wychowania przedszkolnego osiągają lepsze wyniki w procesie opanowywania języka i mowy. Zajęcia rewalidacyjne muszą być dokładnie zaplanowane i przygotowane. Powinny składać się z zestawów pojedynczych ćwiczeń dla każdej czynności, ułożonych zgodnie z zasadą stopniowania trudności. Zajęcia muszą być dostosowane do możliwości i umiejętności psychofizycznych dziecka.
W surdopedagogice proces praktycznej rewalidacji uwzględnia następujące oddziaływania:
• Profilaktyka – zapobieganie występowaniu i pogłębianiu się wady słuchu. Profilaktyka dotyczy badań medycznych, ale także działań zapobiegających powstawaniu zaburzeń emocjonalnych i psychicznych.
• Kompensacja – czyli rozwijanie i wykorzystywanie innych zmysłów dla poznawania rzeczywistości. Kompensacja ma na celu wytworzenie nowych połączeń w mózgu, dających możliwość efektowniejszego wykorzystania struktur, które nie zostały uszkodzone . Kompensacja polega na rozwijaniu mocnych stron osobowości dziecka lub jego środowiska. W rewalidacji dziecka z wadą słuchu najczęściej wykorzystuje się kompensację polisensoryczną. Dziecko z wadą słuchu poznaje świat przez zmysły, dlatego należy stwarzać dziecku coraz to nowe możliwości wielozmysłowego poznawania otaczającej rzeczywistości.
• Korektura – wykorzystywanie różnych urządzeń technicznych, ułatwiających odbiór świata dźwięków, a szczególnie mowy. W rewalidacji osób z wadą słuchu duże znaczenie ma technika, a szczególnie elektroakustyka. Konstruowane są coraz lepsze audiometry do mierzenia ubytku słuchu, powstają precyzyjniejsze aparaty wzmacniające dźwięki. Pojawienie się i rozwój coraz to doskonalszych środków elektroakustycznych pozwala wykorzystać nawet resztki słuchu.
• Usprawnianie tzw. trening słuchowym, polegającym na uwrażliwianiu istniejących resztek słuchu i wykorzystywanie ich do pełnego rozwoju dziecka. Trening kształtuje uwagę słuchową, pamięć słuchową, uczy rozróżniania dźwięków, kojarzenia dźwięków i całych słów. Ćwiczenia słuchu przeprowadza się przy użyciu głosu i innych dźwięków w naturalnych postaciach oraz wzmocnionych przy pomocy aparatu słuchowego. Trening słuchowy to również ćwiczenia rytmiczne, wyczulanie dziecka na płynność mowy, na swobodne wydawanie głosu, na koordynację oddechu, myślenia i mówienia. Doskonalenie tych umiejętności pozwoli dziecku na uczenie się mowy zrozumiałej dla otoczenia.
• Wspomaganie obejmuje dynamizowanie, wzmacnianie czynników sprzyjających lub utrwalanie korzystnych sił, mechanizmów i tendencji, w odróżnieniu od dokonywania zmian i przekształceń w psychice, które należą już do psychoterapii .

2. Funkcjonowanie dziecka z deficytem słuchu w szkole podstawowej.
2.1. Uzasadnienie wyboru przypadku do badań.
Do analizy wybrałam przypadek Oliwera. Chłopiec jest uczniem klasy piątej szkoły podstawowej. W klasie I i II byłam wychowawczynią Oliwera. Analizując przypadek chłopca chciałam uzyskać informacje na temat jego obecnego funkcjonowania w sferze intelektualnej, społecznej i emocjonalnej. Jednocześnie chciałam dowiedzieć się jaki stosunek do niepełnosprawności przejawiają uczniowie z klasy Oliwera. Przeanalizuję dotychczas zastosowane wobec chłopca formy pomocy i zaproponuję dalsze oddziaływania.
Analizując przypadek Oliwera nasunęły mi się następujące problemy badawcze:
1. Jak obecnie funkcjonuje chłopiec w sferze intelektualnej, społecznej i emocjonalnej?
2. Jaki stosunek do niepełnosprawności przejawiają uczniowie z klasy chłopca?
3. Jaka jest prognoza dotycząca dalszego rozwoju dziecka?
Aby rzetelnie i kompleksowo opisać przypadek Oliwera posłużyłam się metodą studium indywidualnego przypadku. Informacje na temat przypadku uzyskiwałam za pomocą takich technik badawczych jak: analiza dokumentacji zawierającej diagnozy, szczegółowe obserwacje matki, wywiad z matką i wychowawcą klasy oraz rozmowy z nauczycielami uczącymi chłopca, własne obserwacje podczas zajęć, analiza ankiet.
2.2. Geneza i dynamika zjawiska.
Oliwer urodził się siłami natury o czasie. Uzyskał 10 punktów w skali Apgar. W czasie ciąży matka chorowała na anemię. Uczeń we wczesnym dzieciństwie przechodził poważne zapalenie płuc i zapalenie oskrzeli (w wieku 1,5 miesiąca oraz 2-3 lata). Rozwój psychofizyczny oraz mowy dziecka przebiegał zgodnie z normą. Oliwer pominął etap raczkowania. Matka we wczesnym dzieciństwie dostrzegała niepokojące sygnały, mogące świadczyć o problemach ze słuchem. Niepokojący był brak reakcji np. na trzask drzwi czy okna. Badania słuchu nie wykonywano u dziecka, ponieważ Oliwer bardzo często chorował. W okresie wolnym od choroby matka wykonała trzykrotnie badanie audiologiczne. Wyniki nie były prawidłowe, ale lekarze twierdzili, że dziecko jest małe i wyniki nie są wiarygodne. W wieku 7 lat wykonano badanie audiologiczne i badanie Bera, które potwierdziło znaczny ubytek słuchu. U Oliwera stwierdzono uszkodzenie nerwu słuchowego ucha prawnego i ubytek słuchu w znacznym stopniu (na poziomie 90 dB). Stwierdzono u niego także astmę oskrzelową z zaostrzeniami. Uczeń został zaopatrzony w aparat słuchowy firmy Wiolex. Matka podaje, że Oliwer niechętnie zakłada aparat.
2.3. Opis funkcjonowania dziecka w sferze intelektualnej, emocjonalnej i społecznej.
Uszkodzenie słuchu nie jest jednoznaczne z ograniczeniem rozwoju umysłowego. Na podstawie badań opartych na testach wykonawczych ustalono, że pod względem ilościowym populacja osób z uszkodzonym słuchem reprezentuje przeciętny poziom inteligencji, analogicznie do populacji słyszących. Takie badania przeprowadzili: N. H. Springer (1938), H. Lane i K. Schneider (1941), Mac Person i Lane (1948), H. R. Myklebust (1953) . Z. Sękowska podkreśla, że inteligencja osób niesłyszących pod względem ilościowym jest na poziomie przeciętnym. Natomiast dzieci niesłyszące, które nie mają opanowanego języka, mają oczywiste problemy z ujawnieniem swoich możliwości intelektualnych.
Z orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego wynika, że Oliwer uzyskał wyniki wskazujące, iż jego możliwości umysłowe kształtują się globalnie w normie dla wieku życia, na poziomie przeciętnym. Większość badanych funkcji mieści się w tym obszarze, tj. czynnik przestrzenno-spostrzeżeniowy, inteligencja, a zwłaszcza spostrzegawczość wzrokowa oraz analiza i synteza wzrokowa, koordynacja wzrokowo-ruchowa, pamięć wzrokowa z myśleniem przyczynowo-skutkowym i rozumienie słowne (zasób słownictwa i rozumienia treści pojęć, znajomość i rozumienie obowiązujących zasad i norm życia społecznego, przeprowadzanie operacji myślowych porównywania, uogólniania, abstrahowania, klasyfikowania). Osłabiona jest pamięć słuchowa, a także zdolność rozumowania arytmetycznego, przetwarzania sekwencyjnego oraz posługiwania się liczbami. W zakresie artykulacji obserwuje się deformację głosek s, z, c, dz. Oliwer często mówi w przyspieszonym tempie, słabo pracuje wargami, co powoduje obniżenie wyrazistości mówienia. Budowa narządów mowy u chłopca jest prawidłowa, ich sprawność motoryczna – przeciętna. Oliwer rozumie kierowane do niego polecenia, ma trudności z zapamiętaniem poleceń wieloczłonowych. Prezentuje przeciętny zasób słownictwa, buduje poprawne pod względem gramatycznym wypowiedzi.
Z arkusza obserwacji do oceny poziomu i zachowania się dziecka opracowanego przez Marię Przetacznikową wypełnionego przez matkę i wychowawcę klasy oraz z informacji pozyskanych w czasie rozmów z matką i samym uczniem wynika, że Oliwer jest bardzo żywy i ruchliwy. Łatwo się podnieca i wzrusza. Przejawia lęk tylko w uzasadnionych przypadkach. Jest umiarkowanie hałaśliwy, krzyk i płacz występuje u niego krótkotrwale. Jest zazwyczaj umiarkowanie rozmowny. Przejawia żywe zainteresowanie przyrodą i informatyką. Lubi eksperymentować w zakresie fizyki i chemii. Przejawia zdolności manualne. Przeważnie łatwo i szybko orientuje się w sytuacji. Jest raczej rozproszony i nieuważny, chyba, że dzieje się coś ważnego, szczególnie interesującego go. Ma dobrą pamięć, zapamiętuje szybko ruchy, wiersze, polecenia. Cechuje go przeciętna wyobraźnia, oraz przeciętny jak na jego wiek zasób słów i pojęć. Ma trudności z wypowiadaniem się, robi błędy językowe. Dość łatwo nawiązuje kontakty, początkowo jest onieśmielony, ale szybko mija u niego to uczucie. Chętnie współpracuje z innymi. Zwykle nie narzuca swojej woli innym, podporządkowuje się wymogom. Cechuje go opiekuńczość, staje w obronie słabszych w razie potrzeby. Jest raczej ustępliwy, reaguje ostrzej tylko na wyraźną zaczepkę. Raczej niechętnie zwraca na siebie uwagę. Jest bardzo czuły i tkliwy wobec innych, lubi wciąż się pieścić, szuka kontaktu fizycznego lub słownego. Dziecko związane jest silnie emocjonalnie z mamą i babcią. Najczęściej mamie opowiada wydarzenia ze szkoły, zwierza się bez przymusu. Często przytula się, całuje, siada na kolanach. Oliwer sprząta tylko wtedy, gdy mu się każe i to ociąga się. Jest samodzielny, jeśli czegoś nie potrafi, to próbuje się tego nauczyć. Uczeń wykazuje przeciętną inicjatywę. Przeważnie podejmuje decyzje śmiało i łatwo. Jest przeciętnie wytrwały jak na swój wiek. Umiarkowanie posłuszny, raczej uparty. Czasami upiera się, podając rację lub bez powodu. Przeważnie mówi prawdę, kłamie rzadko, raczej dla zabawy lub żartu albo ze szlachetnych pobudek. Przejawia cechy nerwowości. Oliwer przejawia pozytywny stosunek do osób dorosłych, zwraca się zawsze z szacunkiem i posłusznie wypełnia polecenia. Przestrzega norm społeczno-moralnych. Chłopca cechuje mała wiara we własne możliwości. Niekiedy zbyt szybko poddaje się i nie wykonuje zadania. Nie ma jasno sprecyzowanego celu, nie wie co chciałby robić w przyszłości.
W rozwoju dziecka głuchego sfera emocjonalna odgrywa rolę pierwszoplanową i nie można jej pominąć przy rozpatrywaniu czynników kształtujących poziom intelektualny i przystosowanie społeczne. Prawidłowo przebiegający rozwój emocjonalny stanowi podstawę do osiągnięcia przez dziecko zdolności przystosowania do otoczenia. Emocjonalne doświadczenia z okresu wczesnego dzieciństwa mocno i trwale zapisują się w psychice, dając znać o sobie w wielu momentach dorosłego życia. Bardzo istotnym czynnikiem wzmacniającym kształtującą się osobowość dziecka jest więź emocjonalna z rodzicami. Dziecko z silną identyfikacją łatwiej akceptuje normy i polecenia osób dorosłych, rozwija się w nim poczucie bezpieczeństwa i zaufania.
Rozwój emocjonalny dziecka niesłyszącego natrafia na dość duże trudności w tych rodzinach, w których rodzice nie umieją właściwie zareagować na kalectwo swego dziecka. Rodzice, którzy nie rozumieją praw rządzących rozwojem dziecka głuchego oczekują na szybkie efekty swej pracy z dzieckiem i zmuszają go do prób wypowiadania się, nazywania przedmiotów i czynności, mimo że wyraźnie przekracza to jego możliwości. Wskutek zbyt dużego nacisku wywieranego na dziecko i nadmiernego obciążenia ćwiczeniami niejednokrotnie wybiera ono drogę odtrącenia i unikania przykrych dla niego bodźców i sytuacji. Jest wówczas bardzo trudno przełamać powstały opór i zmienić jego nastawienie do tych sytuacji, które we wcześniejszych doświadczeniach łączyły się z niepowodzeniem i zmęczeniem.
Matka Oliwera przyznała, że w początkowym okresie informacja o niepełnosprawności syna wywołała u niej uczucie bezradności i przerażenia. Szybko jednak stała się siłą napędową do działania. Matka stwierdziła, że podejmowała i nadal podejmuje się różnych metod usprawniania dziecka. Od początku starała się stworzyć odpowiednie warunki do nauki i rehabilitacji syna. Uczestniczyła w warsztatach dla rodziców w poradni psychologiczno-pedagogicznej w celu podniesienia swoich kompetencji wychowawczych i zdobycia wiedzy na temat pracy z dzieckiem. Zaakceptowała fakt, że dziecko jest niepełnosprawne, ale nie zaakceptowała faktu, że dziecku nie można bardziej pomóc. Rodzice traktują Oliwera jak osobę pełnosprawną. Pozwalają mu na dużą samodzielność. Nadal nie przestają w wysiłkach, aby pomagać w minimalizowaniu skutków niepełnosprawności.
Wielu autorów zajmujących się surdopedagogiką stwierdzają, że dzieci z wadami słuchu narażone są na częstsze i silniejsze konflikty w porównaniu ze słyszącym rówieśnikami. Sytuacja ta bardziej dotyczy dzieci niedosłyszących niż głuchych. Potoczne obserwacje wskazują, że głusi żyjący w środowisku głuchych są bardziej zrównoważeni emocjonalnie, niż niedosłyszący, którzy żyją na pograniczu dwóch światów: świata ludzi słyszących i świata ludzi z uszkodzonym słuchem .
Chcąc uzyskać informacje na temat stosunku uczniów z klasy Oliwera do niepełnosprawności oraz jego funkcjonowania społecznego przeprowadziłam ankietę wśród uczniów, rozmowę z wychowawcą klasy, nauczycielami uczących ucznia i matką.
Z analizy ankiet wynika, że generalnie uczniowie przejawiają pozytywny stosunek do osoby niepełnosprawnej. Dla większości badanych osoba niepełnosprawna to normalna osoba ze swoimi planami i marzeniami, zaletami i słabościami. 40 % badanych odpowiedziało, że osoba niepełnosprawna to taka, która wymaga jedynie pewnego rodzaju pomocy. Wśród badanych dzieci istnieje duża wiedza na temat tego, kim jest osoba niepełnosprawna. Uczniowie deklarowali pomoc osobie niepełnosprawnej, chęć kontaktowania się z nią, zawiązywania przyjaźni, spędzania z nią czasu wolnego. Wszyscy badani zareagowaliby na sytuację krzywdzenia niepełnosprawnego rówieśnika. Wszystkie badane osoby stwierdziły, że niepełnosprawni w szkole biorą aktywny udział w życiu klasy i szkoły.
Po analizie ankiet nasuwa się wniosek, że Oliwer może rozwijać się w sprzyjającym mu środowisku rówieśniczym. Uczniowie posiadają wiedzę na temat niepełnosprawności. Cechuje ich życzliwe podejście do osób niepełnosprawnych, oferują swoją pomoc. Z informacji od wychowawcy klasy wynika, że Oliwer łatwo nawiązuje kontakty z rówieśnikami, chętnie współpracuje z innymi dziećmi, jest opiekuńczy w stosunku do młodszych kolegów i lubiany w grupie rówieśniczej.
2.4. Prognozy dotyczące dalszego rozwoju dziecka.
Oliwer pozostaje pod opieką laryngologa, alergologa, neurologa, poradni psychologiczno-pedagogicznej. Do chwili obecnej uczeń uczestniczył w następujących terapiach: logopedycznej, biofeedback, Tomatis, bajkoterapia, akupunktura. Obecnie uczestniczy w zajęciach rewalidacyjnych na terenie szkoły, zajęciach logopedycznych, zajęciach wyrównawczych. Z informacji od matki wynika, że dotychczas podejmowane terapie przynosiły pożądane rezultaty. Dzięki uczestnictwu w zajęciach logopedycznych zwiększyła się sprawność narządów mowy chłopca. Oliwer właściwie kontroluje położenie narządów mowy podczas wypowiadania się. Dba o wyrazistość wymowy. Dzięki metodzie Tomatis u chłopca polepszyło się rozumienie poleceń i przekazywanych treści, zwiększyła się aktywność i zainteresowanie pracą na lekcjach i innych zajęciach, nastąpiła poprawa koncentracji uwagi, koordynacja wzrokowo-ruchowa i orientacja w przestrzeni.
Prognoza pozytywna.
Starania podejmowane przez matkę, dotychczas podejmowane różnorodne formy terapii przyczyniają się do rozwoju dziecka, poprawy jego mowy, wzbogacenia słownictwa. Chłopiec lepiej radzi sobie z umiejętnością czytania i pisania, wypowiadania się na określony temat. Poprawia się u Oliwera koncentracja uwagi, potrafi on skupić się przez dłużej na określonych zadaniu. Na zajęciach nauczyciele indywidualizacją pracę z Oliwerem, uwzględniają jego ograniczenia wynikające z wady słuchu. Pozytywny stosunek rodziców ucznia, sprzyjające środowisko rówieśnicze pozwala na właściwy rozwój sfery emocjonalnej dziecka. Wszelkie sytuacje mogące wywołać stres u dziecka są rozpoznane. Uczeń otrzymuje wsparcie od wychowawcy i pedagoga szkolnego w ocenie rzeczywistości, rozpoznawaniu emocji i radzeniu sobie z sytuacją trudną. Prowadzenie dalszej pracy rewalidacyjnej, terapeutycznej i wyrównawczej pozwoli na właściwy rozwój dziecka.

Prognoza negatywna.
Zaniechanie oddziaływań rewalidacyjnych przyczyni się do pogorszenia funkcjonowania Oliwera we wszystkich sferach. Dotychczas nabyte wiadomości i umiejętności nie będą dalej rozwijane, co spowoduje zahamowanie rozwoju poznawczego i zaburzenia w sferze emocjonalnej. Konsekwencją tego mogą być zaburzenia zachowania.

Podsumowanie
Skutki ubytku słuchu są tym poważniejsze im głębsza jest wada. Dla prawidłowego rozwoju dzieci z wadą słuchu niezwykle istotne są: wczesna diagnostyka, zaopatrzenie w aparat słuchowy lub system implantu ślimakowego oraz intensywna rehabilitacja słuchu i wspomaganie rozwoju mowy, a poza tym uwrażliwianie pozostałych nieuszkodzonych zmysłów. Przykład Oliwera potwierdza znaczenie rodziny w rozwoju dziecka z niedosłuchem. Choć wadę wykryto dość późno, to zaangażowanie matki, jej postawa pełna akceptacji i zrozumienia dla dziecka oraz chęć zapewnienia mu odpowiedniej stymulacji i rehabilitacji spowodowała, że chłopiec właściwie funkcjonuje w środowisku społecznym. Jest akceptowany przez grupę rówieśników, posiada odpowiednią motywację do nauki, postrzega siebie jako osobę zdolną, nie przerażają go ograniczenia wynikające z ubytku słuchu.


Bibliografia
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 kwietnia 2013 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. nr 2013, poz. 532).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych (Dz. U. 228, poz. 1490).
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 2 sierpnia 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych (Dz. U. nr 2013, poz. 957).
Dykcik W., Pedagogika specjalna, UAM, Poznań 2001.
Eckert U., Stacewicz A., Dziecko z wadą słuchu i jego problemy, PAM, Szczecin 1998.
Hoffman B., Rewalidacja niesłyszących. Podstawy postępowania pedagogicznego, PWN, Warszawa 1979.
Hołyńska B., Zabawy rozwijające mowę dziecka, IWZZ, Warszawa 1986.
Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia – pytania i odpowiedzi, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2003.
Gałkowski T., Kunicka-Kaiser I., Smoleńska J., Psychologia dziecka głuchego, PWN, Warszawa 1976.
Góralówna M., Czynniki decydujące o rozwoju językowym dziecka z uszkodzonym słuchem, PZG, Lublin 1994.
Góralówna M, Hołyńska B., Rehabilitacja małych dzieci z wadą słuchu, PZWL, Warszawa 1993.
Grzegorzewska M., Pedagogika specjalna, PIPS, Warszawa 1964.
Kosmalowa J., Rehabilitacja dzieci i młodzieży z uszkodzonym narządem słuchu, IFiPS, Warszawa 2001.
Krakowiak K., Fonogesty. Gesty wspomagające odczytywanie z ust. Poradnik dla logopedów, nauczycieli i rodziców dzieci niesłyszących, IKN ODN, Lublin 1986.
Krakowiak K., Dziurda-Multan A., Nie głos, ale słowo... Przekraczane barier w wychowaniu osób z uszkodzeniami słuchu, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006.
Kurkowska E., Dzieci niedosłyszące. Poradnik dla nauczycieli terapeutów, MENiS, Warszawa 2005.
Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1984.
Nowak S., Metodologia badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1970.
Perier O., Dziecko z uszkodzonym słuchem, tłum. T. Gałkowski, WSiP, Warszawa 1992.
Perier O., Opracowanie Międzynarodowego Biura Audiofonologii w Warszawie, 1992.
Pruszewicz A., Etiologia zaburzeń słuchu u dzieci. Zarys audiologii klinicznej, UM, Poznań 1994.
Rodak H., Nawrocka D., Od obrazka do słowa, Poradnik dla pedagogów, logopedów i rodziców dzieci z trudnościami w porozumiewaniu się, WSiP, Warszawa 2006.
Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, MEN, Warszawa 2010.
Pisula E., Psychologiczne problemy rodziców dzieci z zaburzeniami rozwoju, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1998.
Sękowska Z., Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 2001.
Szczepankowski B., Niesłyszący – głusi – głuchoniemi, WSiP, Warszawa 1999.
Wyczesany J., Dziecko w wadą słuchu w szkole podstawowej, Wydawnictwo SPONSOR, Kraków 1992.
Krukowski Z. M., Głuchota jednostronna – słyszenie jednouszne, „Audiofonologia” 2000, nr 17.
Pospiech I., Kuczkowska-Jeske K., Fuławka A., Wartość oceny czynników ryzyka w badaniu przesiewowym słuchu u noworodków, „Nowa Medycyna” 2000, nr 3. http://www.czytelniamedyczna.pl/1284, wartosc-oceny-czynnikow-ryzyka-w-badaniu-przesiewowym-sluchu-u-noworodkow.html (dostęp 01.06.2014).