Program kółka ekologiczno - turystycznego" Mały Ekoturysta"

„NIE MIJAM”

Skrzywdzonego kota nie mijam
I psa z kulawą nogą,
Ani motyla leżącego na szynach.
Nie mijam ptaka z połamanym skrzyłem,
Zerwany kwiat odnoszę do domu,
Nad zbłąkana mrówką się schylam.
Widzę za oknem dzieci:
Zaczynają już one rozumieć ten wiek.
Czy nie mijają?
Czy odnoszą do domu?
Czy się schylają?
Myślę, dziwną zdjęty trwogą.
/Cz. Janczarski/

WSTĘP

Rzeczywistość dnia codziennego milionów ludzi zmusza do zwracania bacznej uwagi na przyrodę, rozumienia jej praw i potrzeb, do poszanowania daru, jaki nam z siebie daje. Dlatego też kształtowanie świadomości ekologicznej i czynnej postawy opiekuńczej wobec przyrody może i powinno odbywać się już najwcześniejszych lat życia człowieka. Człowiek powinien zdawać sobie sprawę z tego, że nie ma moralnego prawa do niszczenia przyrody- jest przecież jego częścią. Dlatego też ochrona przyrody to problemy, które stały się sprawą całej ludzkości. Również i nas samych.
Edukacja ekologiczna to konkretne działania w środowisku i dla środowiska. Dzieci mogą być pełnowartościowymi partnerami dorosłych w walce o ochronę środowiska. Są one, bowiem bacznymi obserwatorami tego wszystkiego, co się wokół nich dzieje. Należy dać im tylko szansę, a wyrośnie z nich pokolenie, które umiejętnie będzie korzystało z darów Ziemi i rozwijającej się cywilizacji. Dzieci nie mają jeszcze wykształconych stereotypów, dlatego stosując odpowiednie formy i metody pracy można skutecznie i efektywnie kształtować ich postawę zgodną z etyką ekologiczną.
Obowiązkiem nauczycieli jest stwarzanie dzieciom takiej sytuacji, aby samodzielnie dochodziły do pewnych prawd i zasad, aby umiały wyciągnąć wnioski, a w szczególności, aby umiały perspektywicznie myśleć.
Pierwszym krokiem w edukacji ekologicznej małych dzieci powinno być danie im możliwości odczuwania radości z kontaktu z przyrodą. Jest to możliwe poprzez stały, regularny, bezpośredni kontakt ze środowiskiem przyrodniczym a co za tym idzie polisensoryczne poznanie świata poprzez wzrok, słuch, zapach, smak i dotyk.
Wobec realnego zagrożenia naszej planety nie można pozostać obojętnym. Trzeba dążyć do powstrzymania dalszej dewastacji przyrody, do ochrony istniejących zasobów, do odnowy środowiska naturalnego.
Wszyscy powinniśmy pamiętać, że świat, w którym żyjemy zasługuje na lepsze traktowanie.

CHARAKTERYSTYKA PROGRAMU

W celu uzupełnienia i polepszenia edukacji ekologicznej w I etapie kształcenia za zgodą Dyrektora szkoły, w ramach nauczania zintegrowanego i zajęć pozalekcyjnych utworzone zostało Szkolne Kółko Ekologiczno - Turystyczne pod nazwą „Mały Ekoturysta”. Członkami „Małego Ekoturysty” mogą być chętni uczniowie klas II i III. Główny nacisk w tym programie jest położony na konkretne działanie dzieci w środowisku i dla środowiska.
Ma on wyposażyć uczniów w określone wiadomości, umiejętności i postawy, w przystępny sposób przybliżyć dzieciom świat przyrody, uświadomić, że są jej częścią oraz uwrażliwić na przejawy degradacji środowiska i rozwijać pozytywne zachowania wobec ochrony przyrody.
Wiele działań ekologicznych zawartych w tym programie realizowane były w roku szkolnym 2005/2006 na w/w kółku prowadzonym przez panią Zofię Porwolik. W ciągu roku zauważono, że jest duże zainteresowanie tematyka ekologiczną. Mając na uwadze ważność problemu zrodziła się myśl kontynuacji Małego Ekoturysty w naszej szkole i napisanie programu działań.
Program będzie realizowany w klasach III przez panią mgr Zofię Porwolik w roku szkolnym 2006/2007 i przez panią mgr Urszulę Kwapień w klasie II w roku szkolnym 2006/2007 oraz w klasie III w roku szkolnym 2007/ 2008. .
Treści zawarte w w/w programie mogą być realizowane w dowolnej kolejności i modyfikowane w zależności od potrzeb środowiska, w którym mieszkamy oraz możliwości dzieci.
Spotkania będą opierały się głównie o następujące zagadnienia:
• Ekologia jako nauka.
• Obserwacja przyrody – pory roku.
• Wędrówki ptaków i zagrożenia jakie stwarzają
• Rośliny w naszym środowisku.
• Zwierzęta w naszym środowisku
• Las i jego rola w przyrodzie
• Rośliny i zwierzęta chronione.
• Poznanie rodzajów zanieczyszczeń w środowisku
• Gospodarka opadami.

Cele główne

Kształtowanie postaw proekologicznych i budzenie szacunku do przyrody.
Rozwijanie zdolności poznawczych dziecka i wrażliwości na problemy środowiska przyrodniczego poprzez bezpośredni kontakt z przyrodą.
Rozwijanie umiejętności poszukiwania, odnajdywania oraz dostrzegania piękna w przyrodzie.
Popularyzacja wiedzy ekologicznej i rozwijanie zainteresowań przyrodniczych.

Cele szczegółowe

• Zapoznanie z podstawowymi pojęciami ekologicznymi.
• Poznanie różnych form ochrony przyrody.
• Rozwijanie umiejętności dostrzegania piękna przyrody.
• Kształtowanie poczucia odpowiedzialności za stan środowiska przyrodniczego.
• Wdrażanie do prac praktycznych na rzecz ochrony i kształtowania środowiska.
• Zapoznanie z rolą roślin w tworzeniu mikroklimatu.
• Zapoznanie z różnymi gatunkami roślin i zwierząt chronionych.
• Kształtowanie przyjaznego stosunku do roślin i zwierząt.
• Stwarzanie okazji do bezpośrednich kontaktów z przyrodą i obserwacji zjawisk przyrodniczych. (wycieczki i spacery do różnych ekosystemów, instytucji, zakładów pracy, muzeów itp.).
• Wdrażanie do systematycznej opieki nad zwierzętami domowymi.
• Uświadomienie uczniom potrzeby i sposoby ochrony zwierząt.
• Zorganizowanie zbiórki karmy dla piesków ze schroniska.
• Propagowanie aktywnych form spędzania wolnego czasu na świeżym powietrzu.
• Poszerzanie wiedzy o środowisku przyrodniczym poprzez kontakt „Pasjonatami przyrody”.
• Dostarczanie dzieciom wiadomości na temat przyczyn zanieczyszczania wody, powietrza, gleby i lasów oraz sposobów zapobiegania tym zanieczyszczeniom.
• Obserwacja, zjawisk i procesów przyrodniczych w bezpośrednim kontakcie z przyrodą, bez zakłócania jej spokoju.
• Poznanie warunków panujących w lesie, życia zwierząt i roślin oraz wpływu człowieka na środowisko leśne.
• Wdrażanie do udziału w akcjach związanych z ochroną naturalnego środowiska człowieka (konkursy i uroczystości o tematyce ekologicznej).
• Kształtowanie zachowań ukierunkowanych na ochronę lasów.
• Zapoznanie uczniów z różnymi formami ochrony terenów zielonych (parki narodowe, parki krajoznawcze, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody)
• Wyrabianie poczucia szacunku dla zawodu leśnika.
• Znajomość ogólnych właściwości powietrza oraz sposobów zapobiegania zanieczyszczeniom powietrza.
• Zapoznanie z krążeniem wody w przyrodzie.
• Poznanie niezwykłych właściwości wody oraz sposobów jej oszczędzania.
• Zapoznanie z możliwościami wykorzystania odpadów.
• Dostrzeganie potrzeby segregacji i ponownego wykorzystania odpadów.
• Dostrzeganie zmian w otaczającym środowisku
• Podnoszenie aktywności ruchowej poprzez różne formy rekreacji( ekozabawy, ekospacery, ekowycieczki itp.).
• Propagowanie zdrowego trybu życia.
• Wdrażanie postaw przyjaznych środowisku poprzez sztukę, poezję.
• Wyrabianie trwałych zainteresowań i nawyków ekologicznych.
• Doskonalenie umiejętność korzystania z różnych źródeł informacji, współdziałanie w pracy zespołowej, w grupie.

Procedury osiągania celów

- Gromadzenie materiałów, informacji dotyczących ekologii,
- Korzystanie z różnych źródeł informacji, czasopism, Internetu, albumów czytanie ich i omawianie.
- Demonstracja wybranych znaków ekologicznych.
- Założenie hodowli roślin doniczkowych w klasie.
- Posadzenie drzewka oraz sprawowanie nad nim opieki.
- Obserwacja przyrody w różnych porach roku.
- Obserwacja fauny i flory w najbliższym otoczeniu.
- Obserwacja różnych gatunków roślin będących pod ochroną.
- Rozmowy na temat potrzeb i warunków życia zwierząt omowych i bezdomnych (wycieczki do sklepu zoologicznego, schroniska la zwierząt, lecznicy, rozmowy z weterynarzem).
- Przedstawienie informacji zgromadzonych przez nauczyciela i uczniów o różnych gatunkach zwierząt chronionych.
- Rozmowy z dziećmi na temat różnych form ochrony terenów zielonych (parki narodowe, parki krajoznawcze, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody)
- Poznanie wybranych parków narodowych i głównych rezerwatów przyrody
- Poznanie flory fauny charakterystycznych la danego parku, rezerwatu.
- Praca z mapą.
- Poznanie pomników przyrody w naszej miejscowości i innych regionach (dąb Bartek itp.)
- Rozmowy na temat „Zielona bariera”- ochrona przed hałasem, spalinami, oczyszcza powietrze.
- Przedstawienie krążenia wody w przyrodzie
- Wykonanie plansz krążenia wody.
- Pogadanka na temat źródeł zanieczyszczenia wody (ścieki komunalne, ścieki przemysłowe, kwaśne deszcze, złe zabezpieczenie wysypisk).
- Pogadanka na temat źródeł zanieczyszczania powietrza.
- Pogadanka na temat najczęściej występujących zagrożeń gleby oraz ich skutki.
- Dyskusja na temat rodzaju odpadów oraz sposobów i celowości segregacji śmieci.
- Wyjście do zakładu segregacji śmieci, oczyszczalni ścieków.
- Oglądanie filmów na temat segregacji odpadów i recyklingu.
- Aktywne spędzanie wolnego czasu na świeżym powietrzu poprzez: wycieczki, spacery, rajdy piesze, gry i zabawy.
- Oglądanie prezentacji i wypowiedzi zaproszonych gości.
- Wykonanie plakatów- konkurs plastyczny.
- Aktywny udział w sprzątaniu świata

Metody pracy
1. Metody asymilacji wiedzy
• Pogadanka
• Praca z książką
2. Metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy
• Metoda problemowa - rozwiązywanie problemów ekologicznych w ciągłej interakcji między nauczycielem a dziećmi
• metoda sytuacyjna - wprowadzenie dzieci w konkretną sytuację, dzieci muszą ją zrozumieć i podjąć decyzje związane z jej rozwiązaniem oraz przewidzieć skutki tych decyzji,
• Burza mózgów - rozwiązywanie określonego zadania lub problemu zespołowo, dzieci podają jak najwięcej pomysłów,
• gry dydaktyczne - wykorzystywane na zajęciach i podczas samodzielnego działania dzieci, występuje w nich element zabawowy,
3.Metody waloryzacyjnych ( eksponujących)
• metody impresyjne - polegają one na uczestniczeniu dzieci w eksponowanych wartościach związanych z ochroną i kształtowaniem naturalnego środowiska,
• Metody ekspresyjne - polegają one na wyrażaniu własnych przeżyć, doznań, uczuć w konkretnej działalności na rzecz środowiska a także w twórczości plastycznej, konstrukcyjnej i słownej,
4.Metody praktyczne
• Eksperyment - prowadzony przez dzieci w warunkach naturalnych lub w kąciku przyrody.
5. Metody podające
• Opowiadanie i opis,
Dobór określonych metod zależy od treści przekazywanych dzieciom. W celu uatrakcyjnienia zajęć często łączy się dwie lub trzy metody na jednym zajęciu.

Formy pracy
• praca w grupie
• indywidualna
• zbiorowa

Środki dydaktyczne
Również ważnym czynnikiem w edukacji ekologicznej są środki dydaktyczne. Pełnią one wiele funkcji. Służą zdobywaniu wiadomości i wyrabianiu właściwych postaw wobec przyrody i kształtowania środowiska.
• Okazy naturalne,
• Środki wizualne: filmy, fotografie, ilustracje, obrazy, reprodukcje obrazów, rysunki,
• Środki słuchowe: audycje radiowe, piosenki, wiersze, opowiadania, inscenizacje i inne teksty literackie, odgłosy zwierząt, ptaków,
• Środki manipulacyjne: karty, domino, gry planszowe, loteryjki itp.,
• Środki i urządzenia techniczne: lupa, akwaria, różne naczynia i sprzęt do obserwacji.

Ewaluacja osiągnięć
- Urządzanie kącika „Młodego Ekoturysty”.
- Ankieta dla uczniów.
- Konkurs plastyczny.
- Konkurs międzyszkolny wiedzy ekologicznej dla klas II i III.

TEMATYKA SPOTKAŃ

I Ekologia jako nauka

1. Ekologia jako nauka. Wybrane pojęcia ekologiczne – ( 2 spotkanie )

Cel :
• Zapoznanie uczniów z definicja – ekologia
• Zapoznanie z patronem ekologów
• Zapoznanie z wybranymi pojęciami ekologicznymi (środowisko, ochrona przyrody, segregacja opadów, dziura ozonowa, recykling, park narodowy, rezerwat przyrody, oczyszczalnia ścieków)

Uczeń potrafi:
Wyjaśnić w kilku zdaniach wyjaśnić pojęcie ekologia
Zna znaczenie podstawowe terminy ekologiczne (środowisko, ochrona przyrody, segregacja opadów, dziura ozonowa, segregacja opadów, park narodowy, rezerwat przyrody, oczyszczalnia).

Przebieg:
• Utworzenie kręgu.
- Wysłanie „iskierki” - powitanie się nawzajem przez uścisk dłoni.
- Mówienie komplementów - dzieci losują naklejki w formie listka z imieniem kolegi, mówią mu komplement i dają naklejkę, którą ten sobie przykleja.
• Rozwiązywanie zagadek ( wpisz odgadnięte wyrazy pod każdą zagadką, a następnie litery oznaczone cyframi przenieś do klucz i odczytaj hasło „Ekologia”
• Wyszukiwanie w encyklopedii definicji ekologia
• Odczytanie wyszukanej informacji
• Zabawa dydaktyczna „Skąd wyłania się nauka zwana ekologią”
• Zabawy ruchowe przy piosence „Ekologia słowo znane”
• Program multimedialny „Ekologia” – zapoznanie z pojęciami ekologicznymi
• Wykonanie plakatu-
• Spotkanie z ekologiem- pracownik Urzędu Miejskiego

Ewaluacja
• Praca w grupach – wyszukiwanie z wielu haseł, haseł związanych z ekologią, naklejanie na arkusz papieru

2. Znaki ekologiczne- (1 spotkanie)

Cele:
• Zapoznanie z wybranymi znakami ekologicznymi oraz ze znaczeniem ich dla środowiska.

Uczeń potrafi:

Zna znaczki przyjazne środowisku.
Rozumie znaczenie stosowania dezodorantów w pojemnikach niezawierających szkodliwych gazów dla środowiska.

Przebieg:
• Układanie puzzli
• Pogadanka, „Co to za znaczek”
• Prezentacja wybranych znaczków ekologicznych oraz wyjaśnienie ich znaczenia
• Wyszukiwanie znaków ekologicznych na opakowaniach.
• Kolorowanie przygotowanych znaczków ekologicznych.
• Wystawka opakowań z przyjaznymi znaczkami dla środowiska.

Ewaluacja: prace dzieci


II Obserwacja przyrody – pory roku

1. Obserwacja roślin na działce podczas pór roku (po 2 spotkania w każdej porze roku)

Cele:
• Rozwijanie umiejętności dostrzegania zmian na działce w zależności od pory roku
• Zapoznanie z zachowaniem się roślin i człowieka w zależności od pór roku

Uczeń potrafi:

• Dostrzegać zachodzące zmiany na działce w zależności od pory roku
• Określa zachowania się roślin i człowieka w zależności od pór roku

Jesień
• Wycieczka -obserwacja prac oraz ogródków działkowych jesienią
• Mierzenie temperatury
• Rozmowa na temat „Co dzieje się z roślinami jesienią?”,
„Co robią ludzie? „
• Założenie zeszytu obserwacji zmian zachodzących na działce w porach roku
• Wyróżnianie części jadalnych roślin nadziemnych i podziemnych – segregowanie
• Zabawa dydaktyczna, „Co to za owoc, co to za warzywo”- rozpoznawanie za pomocą wzroku, smaku, węchu
• Praca plastyczna-tworzenie kukiełek z warzyw do teatrzyku
• Inscenizacja „Na straganie”

Zima
• Wycieczka -obserwacja ogródków działkowych zimą
• Zawieszanie kawałków słoniny na gałęziach drzew dla sikorek
• Rozmowa z uczniami „Co dzieje się z roślinami zimą?”,
„Co robią ludzie? „
• Praca plastyczna

Wiosna
• Wycieczka -obserwacja ogródków działkowych wiosną
• Prace praktyczne – sianie wspólnie z nauczycielką nasion kwiatów i warzyw
• Rozmowa z uczniami „Co dzieje się z roślinami wiosną?”,
„Co robią ludzie? „
• Praca plastyczna- malowanie farbami klejowymi techniką czterech palców

Lato
• Wycieczka -obserwacja ogródków działkowych latem
• Nazywanie krzewów i drzew owocowych
• Degustacja owoców lata
• Rozmowa z uczniami „Co dzieje się z roślinami latem?”,
„Co robią ludzie? „
• Praca plastyczna- rysowanie kredkami „Kwiaty w wazonie”

Ewaluacja: zeszyt obserwacji, kącik przyrody, prace plastyczne


2. Obserwacja roślin i zwierząt w parku podczas pór roku (po 2 spotkania w każdej pory roku)

Cele:
• Rozwijanie umiejętności dostrzegania zjawisk fenologicznych zachodzących w parku w zależności od pory roku
• Zapoznanie z florą i fauną w parku

Uczeń potrafi:

• Rozpoznawać rośliny i zwierzęta w parku
• Wymienić florę i faunę w parku
• Obserwować zjawiska fenologiczne

Jesień
Cele:
• Doskonalenie umiejętności rozpoznawania i nazywania drzew rosnących w parku
• Rozwijanie umiejętności posługiwania się atlasem przyrodniczym

Uczeń potrafi:
• Rozpoznawać i nazywać drzewa rosnące w parku
• Posługiwać się atlasem przyrodniczym

Przebieg:
• Pogadanka „Park jesienią”
• Wycieczka do parku – obserwowanie i porównywanie sylwetek drzew, wskazywanie podobieństw i różnic (wysokość, grubość pnia, układ i wielkość gałęzi, kształt korony)
• Zbieranie liści, nasion i owoców poznawanych drzew
• Obserwowanie unerwienia liści przez lupę
• Kalkowanie korony drzewa
• Wykonywanie zdjęć
• Słuchanie odgłosów przyrody
• Suszenie nasion liści – rozpoznawanie, z jakiego drzewa pochodzą
• Posługiwanie się przewodnikiem i atlasem przyrodniczym w celu identyfikowania drzew i wzbogacania wiedzy o drzewach
• Identyfikacja owocu z drzewem
• Wykonanie albumu
• Wysiew nasion dębu do skrzynki – kącik przyrody

Zima
Cel:
• Rozumienie istoty i konieczności przystosowania przyrody do zimy, która też odpoczywa, ale nie zamiera
• Poznania ochronnej roli śniegu
Uczeń potrafi:
• Wie, że przyroda odpoczywa podczas zimy
• Wie, jaką rolę odgrywa śnieg dla roślin

• Wycieczka do parku- obserwacja zmian zachodzących zimą i wiązanie ich z aktualną porą roku – ( brak roślinności, cisza, niska temperatura)
• Szukanie śladów na śniegu
• Praca plastyczna technika kolaż pt. „Park zimą”

Wiosna
Cel
• Kształtowanie umiejętności rozpoznawania zwiastunów wiosny
• Wyrabianie umiejętności rozróżniania pąków liściowych i kwiatowych

Uczeń potrafi:

• Wymienić zwiastuny wiosny
• Rozróżniać rodzaje pąków drzew

Przebieg:
• Wycieczka do parku- obserwacja paków na drzewach i krzewach
• Obserwacja budzącej się przyrody (kiełkowanie, kwitnienie) – za pomocą lupy
• Obserwacja zmian w zachowaniu zwierząt – śpiew ptaków
• Sadzenie wyhodowanych w kąciku przyrody sadzonek dębu

Lato
Cel:

• Wycieczka do paku – obserwacja kwiatów zwracanie uwagi na wygląd, zapach-kolory lata

Ewaluacja: prace plastyczne , kącik przyrody, zeszyt obserwacji


III Wędrówki ptaków i zagrożenia jakie stwarzają

1.Migracja ptaków (2 spotkania)

Cel
• Zapoznanie uczniów z zagrożeniami wynikającymi z kontaktu z chorym ptakiem
• Zapoznanie uczniów z wędrówkami ptaków

Uczeń potrafi:

• Wymienić zagrożenia wynikające z kontaktu z chorym ptakiem.
• Wypowiedzieć się na temat celu i istoty wędrówek ptaków
• wie, dlaczego ptaki odbywają jesienne wędrówki

Przebieg:
• Rozwiązywanie krzyżówki
• Wyszukiwanie informacji na temat „Ptasiej grypa” z przygotowanych materiałów
• Rozmowa na temat „Jak powinniśmy się zachować, aby ustrzec się przed chorobą
• Zabawa ruchowa „Ptaki”
• Projekcja filmu „Podniebny taniec-makrokosmos”
• Wykonywanie ulotek odnośnie „Ptasiej grypy”
Ewaluacja: plakat


III Rośliny w naszym środowisku

o Rośliny zielone w klasie i w szkole (3 spotkania)

Cel:
• Zapoznanie z potrzebami roślin oraz sposobem pielęgnacji

Uczeń potrafi:
• Dbać o rośliny zielone w klasie.
• Wykonać prace pielęgnacyjne przy roślinach.
• Wymienić sprzyjające warunki rozwoju i wzrostu roślin
• Omówić wpływ temperatury, wody, światła na rośliny.

Przebieg:
• Pogadanka
• Wykonanie doświadczenia: uprawiani rzeżuchy w różnych warunkach
- w ciemności
- w świetle
- w niskiej temperaturze
- bez podlewania
- bez podlewania
- w glebie i bez gleby
• Obserwacja rzeżuchy uprawianej w różnych warunkach
• Pokaz uprzednio wykonanego doświadczenia
• Wyciąganie wniosków
• Założenie hodowli roślin ozdobnych w klasie i w szkole
• Rozmowa na temat obserwowanych okazów roślin (rośliny zdrowe, rośliny zniszczone)
• Wycieczka do szklarni
• Obserwacja roślin hodowanych
- metodą tradycyjną –w doniczkach
- metodą hydroponiczną- w wodzie z dodatkiem składników odżywczych
- poznanie podstawowych sposobów pielęgnowania roślin ozdobnych
• Ćwiczenia praktyczne uczniów w pielęgnacji roślin ozdobnych w klasie (podlewanie, nawożenie, usuwanie zeschłych liści, pędów kwiatów, oczyszczanie kurzu z liści, przesadzanie)

2. W gospodarstwie przyrodniczym ( 3 spotkania)

Cel
• Poznanie sposobów uzyskiwania ekologicznej żywności
• Poznanie sposobów walki ze szkodnikami

Uczeń potrafi:

• Docenić znaczenie ekologicznej żywności.
• Wymienić ekologiczne sposoby walki ze szkodnikami.

Przebieg
• Rozwiązywanie krzyżówka multimedialna „Wiem, co jem”
• Dyskusja na temat, „Z czym Ci się kojarzy to hasło”
• Wyjście do sklepu z ekologiczną żywnością
• Rozmowa ze sprzedawcą
• Plakat propagujący zdrową żywność
• Gra zręcznościowa –program multimedialny
• Spotkanie z pielęgniarką „Zdrowy styl życia”

IV Zwierzęta w naszym środowisku.

1. Zwierzęta domowe i bezdomne (3 spotkania)

Cel
• Nabywanie opiekuńczego stosunku do zwierząt
• Zapoznanie uczniów z rolą zwierząt w życiu człowieka
• Kształtowanie postawy przyjacielskiej wobec zwierząt oraz ostrożności przy spotkaniu z obcym zwierzęciem
Uczeń potrafi:

• Dostrzec potrzeby zwierząt hodowanych w domu, czuje się odpowiedzialny za los powierzonego zwierzęcia.
• Wie, jak zwierzęta pomagają człowiekowi
• Odpowiednio zachować się w lesie.

Przebieg
• Oglądanie albumów i czasopism o zwierzętach
• Wypowiedzi na temat „Jak dbamy o swoje zwierzęta”
• Wycieczka do schroniska dla zwierząt – rozmowa z pracownikiem schroniska
• Spotkanie z panem Pajakiem „Pasjonat przyrody) - zwierzęta hodowane w naszym domu
• Prezentacja uczniów „Moje zwierze” na podstawie zdjęć, filmów wideo opisu
• Rozmowa na temat roli jakie pełnią zwierzęta w życiu człowieka
• Nauka piosenki „Kundel bury”
• Podsumowanie zajęć – zwrócenie uwagi dzieciom, że zwierzę to nie tylko przyjemność, ale i obowiązek

Ewaluacja- zdjęcia


V Las i jego rola w przyrodzie

1. Poznajemy piękno i rolę lasu (1spotkanie)

Cel
• Kształtowanie więzi z przyrodą i właściwego stosunku do niej
• Rozumienie konieczności przestrzegania zasad ochrony lasu
• Zapoznanie ze znaczeniem drzew i zieleni jako filtra
• Zapoznanie z zasadami zachowania się w lesie
• Poznanie warstwowego układu roślin w lesie
• Wyrabianie umiejętności rozpoznawania drzew iglastych liściastych i krzewów

Uczeń potrafi:
• Zna zasady ochrony lasu
• Właściwie zachować się w lesie
• Wie , jakie znaczenie ma las dla ludzi i zwierząt
• Zna warstwy lasu
• Nazwać drzewa iglaste , liściaste i krzewy

Przebieg
• Wycieczka do lasu- spotkanie z leśniczym
- rozmowy na temat znaczenia drzew i zieleni jako filtra
- rozmowa na temat znaczenia lasu dla ludzi i dla gospodarki
- rozmowa na temat rodzajów drzew w lesie
- poznawanie warstw lasu i roślinności
• Przemarsz szlakiem ścieżki ekologicznej

Ewaluacja: konkurs wiedzy o lesie – mini test

2. Po co są drzewa? (1 spotkanie)

Cel:
• Uświadomienie uczniom roli jaką ogrywają drzewa w przyrodzie i ich znaczenie dla człowieka

Uczeń potrafi:
• Wypowiedzieć się na temat roli jaką pełnia drzewa w przyrodzie i dla człowieka

• Rozmowa na temat, „ Czym różnią się ilustracje”
I ilustracja – osiedle zadrzewione
II ilustracja – osiedle bez drzew
• Omówienie w/w ilustracji
• Zabawa integrująca ze śpiewem „Drzewa”
• Praca w terenie – wybór miejsca do pracy wskazanego przez nauczyciela (boisko, miejsce zadrzewione)
• Pogadanka na temat znaczenia drzew w przyrodzie
• Wypisywanie na wcześniej przygotowanych listkach haseł dotyczących funkcji jakie pełnią drzewa w przyrodzie
• Przyklejanie haseł na kontur drzewa

Ewaluacja praca plastyczna

3. Sadzenie drzewka (1 spotkanie)

Cel
• Przekonanie uczniów do szacunku i dbania o przyrodę
• Nauka sadzenia i hodowania drzewka

Uczeń potrafi:

• Opiekować się drzewkiem zasadzonym we wrześniu
• Dostrzega pozytywne znaczenie zieleni dla człowieka

Przebieg
• Dyskusja na temat „Czy uważacie, że powinniśmy mieć drzewa wokół boiska szkolnego
• Przedstawienie drzew, które nie powinny znajdować się na terenie szkoły – topola uczula i jest drzewem bardzo łamliwym
• Wybór miejsca, gdzie mają być posadzone drzewka
• Uczniowie z pomocą nauczyciela kopią dołki i sadzą drzewka

4. Ochrona terenów zielonych (1 spotkanie)

Cel:
• Zrozumienie potrzeby ochrony przyrody przed negatywnym wpływem człowieka.

Uczeń potrafi:
• Wie, jaką role pełnią Parki Narodowe

Przebieg:
• Wycieczka do Ojcowskiego Parku Narodowego – zapoznanie z różnymi formami ochrony przyrody, Jaskinia Łokietka, maczuga Herkulesa, z roślinnością i zwierzętami)

Ewaluacja : zdjęcia karta pracy w formie testu

5. Las- zielone płuca Ziemi (1 spotkanie)

Przebieg

• Piosenka Leśne duszki.
• Opowiadanie „Dwa drzewa” J. Pecia
• Rozmowa na temat w/w opowiadania
• Zabawa ruchowa, „Do czego potrzebne są rośliny?"
Wybrane dzieci są podzielone na dwie grupy: dzieci "rośliny" ubierane w zielone szarfy, dzieci "zwierzątka". "Rośliny" rozstawiamy po sali. "Zwierzątka" mogą oddychać tylko obok rośliny. Na dany znak muszą zmienić roślinę (przybiegającym dzieciom od jednej rośliny do drugiej nie wolno oddychać). Prowadząca zabawę jest "wrogiem roślin" - ścina drzewa. W trakcie zabawy zmniejsza się ilość roślin, przy których mogą oddychać zwierzęta, robi się coraz ciaśniej wokół pozostałych roślin. Zwiększa się też odległość między roślinami, którą należy przebyć na wstrzymanym oddechu. Kiedy wszystkie dzieci zgromadzą się wokół ostatniej "rośliny", należy zadać pytania:, Po co potrzebne są rośliny?, Co należy robić, aby było łatwiej oddychać?
• Układanie historyjki obrazkowej
• Śpiewanie piosenki „Kasztanki”
• Uzupełnienie karty pracy „Przyczyny radości i smutku drzew”

Ewaluacja: Karty pracy


VI Rośliny i zwierzęta chronione

1.Chronione gatunki roślin (1 spotkanie)

Cel:
• Zapoznanie z roślinami chronionymi

Uczeń potrafi:
• Wymienić niektóre rośliny chronione.
• Rozumie potrzebę ochrony roślin zagrożonych wyginięciem.


Przebieg:
• Oglądanie filmu na wideo rośliny pod ochroną
• Pogadanka na temat filmu
• Wyszukiwanie wiadomości i informacji na temat roślin chronionych w literaturze
• Praca w grupach – losowanie przez przedstawiciela grupy zadania do wykonania
• Wykonanie plansz
I grupa- rośliny chronione w górach
II grupa roślinność nadmorska
III grupa rośliny chronione w lesie
• Prezentacja prac

Ewaluacja : plansze roślin chronionych wykonane przez dzieci

2. Ochrona gatunkowa zwierząt.(2 spotkanie)

Cel:
• Zapoznanie ze zwierzętami będącymi pod ochroną w Polsce

Uczeń potrafi:

• Wymienić gatunki zwierząt, którym grozi wyginięcie.
• Wyjaśnić potrzebę ochrony zwierząt.

Przebieg:
• Rozwiązanie szyfrogramu
• Oglądanie filmu edukacyjnego „Zwierzęta pod ochroną”
• Zabawa naśladowcza „Zwierzęta”
• Pogadanka na temat filmu – podział zwierząt chronionych na podgrupy
a) Płazy i gady ( ropucha, żmija zygzakowata, zaskroniec
b) Ptaki ( sowa , orzeł bielik, sokół, bocian
c) Ssaki ( nietoperz, sarna, dzik, jeż, jeleń, łoś , kozice świstak
• Szukanie okazów zwierząt chronionych w dostępnych środkach przekazu informacji (Internet, encyklopedii multimedialnej, leksykonach itp
• Wykonywanie albumu Zwierzęta pod ochroną – praca w grupach

• Wycieczka do Leśnego Parku Rozrywki w Ustroniu

Ewaluacja – plansza wykonane przez dzieci, zdjęcia z wycieczki


VII Poznanie rodzajów zanieczyszczeń w środowisku

1. Co zanieczyszcza nasze powietrze? (2 spotkania)
Cel:
• Zapoznanie uczniów ze znaczeniem powietrza dla każdego żywego organizmu
• Uzmysłowienie uczniom potrzeby ochrony powietrza przed zanieczyszczeniem
• Zapoznanie ze źródłem zanieczyszczeń w swojej miejscowości
Uczeń potrafi:
• Omówić znaczenie powietrza w życiu człowieka
• Wie, czym jest powietrze
• Rozumie potrzebę ochrony powietrza przed zanieczyszczeniem
• Przeprowadza doświadczenia i wyciąga wnioski

Przebieg:
• Zabawa „Kto najszybciej nadmucha balon”- balony w trzech kolorach
Uwaga kolor balonu określa przynależność do grupy
• Rozwiązywanie zagadek w grupach, uzupełnienie schematu , odczytanie hasła –POWIETRZE
• Słuchanie wiersza „Powietrze”
• Stwarzanie sytuacji problemowej
- Czy można nadmuchać się balon w butelce, wybrany uczeń wykonuje zadanie
• Burza mózgów – propozycje różnych sposobów nadmuchana balonu , wyciąganie wniosków
• Marsz ze śpiewem piosenki pt. „Wiatr psotnik”.
• Doświadczenia
I grupa -trzy palące się świece. Dwie palące się świece nakryj rożnej wielkości słoikami, jedną pozostaw odkrytą. Która świeca zgasła pierwsza? Dlaczego świeca pod mniejszym słoikiem zgasła pierwsza a świeca nie przykryta paliła się najdłużej?

II grupa- przystawcie ucho do zegara i posłuchajcie jego tykania, następnie stopniowo oddalajcie zegarek aż tykanie będzie niesłyszalne. Zmierzcie odległość na jaką oddaliliście zegarek od ucha. Następnie połóżcie zegarek na ławce w tej samej odległości i przystawcie ucho do ławki. Sprawdźcie czy słychać tykanie. Dlaczego tak się dzieje?

III grupa- puśćcie piórko w różnych częściach Sali. Znajdźcie takie miejsce gdzie piórko będzie się unosić .

• Wyciągniecie wniosków

a) Powietrze potrzebne jest do spalania
b) Powietrze przenosi dźwięk
c) Ciepłe powietrze unosi się do góry
• Rozmowa na temat „ Czy człowiekowi potrzebne jest powietrze”, „ Komu jeszcze powietrze jest niezbędne”
• Gry i zabawy balonami
• Przyczyny zanieczyszczeń powietrza
• Wycieczka szukanie miejsc zanieczyszczeń powietrza
• Praca plastyczna „Chcę , aby na moim niebie świeciło słońce”

Ewaluacja: prace plastyczne

2. Krążenie wody w przyrodzie (1 spotkanie)

Cel:
• Zapoznanie z zamkniętym obiegiem wody w przyrodzie i jego znaczeniem
• Uświadomienie,że woda to skarb, bez którego nie mogłoby istnieć życie na Ziemi.

Uczeń potrafi:
• Omówić kolejne etapy krążenia wody w przyrodzie
• Wie, że bez wody nie ma życia na Ziemi
Przebieg
• Wiersz „Zielony deszcz”
• Rozmowa- skąd się bierze deszcz
• Doświadczenie –skraplanie wody
• Zabawa „Kropla” W. Rice, M. Yaconelli
• Wiersz „Woda”
• Omówienie krążenia wody na podstawie planszy
• Kara pracy – obieg wody podpisywanie kolejnych etapów krążenia wody , kolorowanie

Ewaluacja: karty pracy

3. Co zanieczyszcza nasze wody? (2 spotkania)

Cel:

• Zapoznanie ze sposobami zanieczyszczania wody
• Kształtowanie poczucia odpowiedzialności za stan czystości wód i obowiązku zachowania ich dla przyszłych pokoleń

Uczeń potrafi:
• Powiedzieć, jakie są przyczyny zanieczyszczeń wód
• Wie, jakie są sposoby zapobiegania zanieczyszczeń wód


Przebieg:
• Opowiadanie pt „Zmartwienie łososia i mewy” J. Pecia
• Rozmowa na temat w/w opowiadania
• Zabawa „Kropla” W. Rice, M. Yaconelli
• Kolorowanie ilustracji „Jak pomóc foczce” „Jak zostać przyjacielem wody”
• Wycieczka do oczyszczalni ścieków – krótka charakterystyka oczyszczalni, układ technologiczny oczyszczalni, zapoznanie z biologicznym, mechanicznym i chemicznym oczyszczaniem ścieków,sposoby zagospodarowania produktów powstałych podczas procesu oczyszczania)

Ewaluacja: rozmowa „Czy ta wycieczka była potrzebna”, „Co ona mi dała”, zdjęcia

4. Jak oszczędzać wodę?
Cel:
• Zapoznanie ze sposobami racjonalnego i oszczędnego korzystania z wody
•
Uczeń potrafi:
• Wymienić sposoby racjonalnego korzystania z wody

Przebieg:
• Teatrzyk „Wróżka z kryształowego jeziora” J. Pecia
• Układanie historyki obrazkowej
• Zabawa przy muzyce „Praczki”
• Wykonanie znaczków informacyjnych „Jak oszczędzać wodę”

Ewaluacja: znaczki wykonane przez dzieci

5. Hałas – jego wpływ na zdrowie ludzi i zwierząt. (1 spotkanie)

Cele:
• Uświadomienie znaczenia szkodliwych odgłosów ich negatywnego wpływu na zdrowie ludzi.

Uczeń potrafi
• Wie, w jaki sposób należy się zachować, aby nie przeszkadzać innym

Przebieg:
• Układanie historyjki obrazkowej
• Omówienie w/w historyjki
• Wyciągniecie wniosków „ Nie hałasuj, nie przeszkadzaj”
• Słuchanie muzyki relaksacyjnej
• Taniec przy muzyce spokojnej
• Słuchanie wiersza „Kot Felinek”
• Malowanie farbami plakatowymi, „O czym marzy Felinek”
• Zakończenie – „Krąg ciszy” – uczniowie przekazują sobie w ciszy naczynie z wodą

Ewaluacja – praca plastyczna

6. Zagrożenia gleby oraz ich skutki (1 spotkanie)

Cele:
• Zapoznanie z warunkami sprzyjającymi i niesprzyjającymi wzrostowi roślin
• Zapoznanie z rolą dżdżownicy w środowisku przyrodniczym

Uczeń potrafi:
• Zna warunki sprzyjające i niesprzyjające wzrostowi roślin
• Wie, jaką rolę odgrywa dżdżownica w środowisku przyrodniczym

Przebieg:
• Rozwiązanie rebusu
• Szmaciana zabawka dżdżownica zaprasza do wysłuchania opowiadania
• Słuchanie opowiadania J. Pycia Pt. „Paskuda”
• Zabawa ruchowa do piosenki „Stonoga”
• Rozmowa na temat opowiadania
• Praca w terenie- zaproszenie przez zabawkę do ogrodu obserwacja pracy dżdżownicy , uczniowie rozkopują ziemie na grządkach. Widać wąskie korytarzyki, korzenie roślin ozdobnych, umykające małe kremowe kulki przypominające jajka
Dżdżownica opowiada o miejscu, w którym żyje i o czynnościach wykonywanych przez nią i jej sąsiadów
Przejście do kompostownia – pokazanie przez dżdżownice domu rodzinnego oraz roli, jaką tu pełnią te małe zwierzątka.
Obserwacja pracy dżdżownicy – wsypanie przez uczniów ziemi do dużego słoika, na przemian z warstwą piasku. Wrzucają liście, suchą trawę i kawałki łodyg oraz wkładają kilkanaście dżdżownic. Słój stawiają w kąciku przyrody. Będą mogły obserwować jak z odpadów powstaje żyzna ziemia, którą uzupełnią doniczki z kwiatami. Uczniowie pamiętają, że dżdżownice należy odnieść w to samo miejsce, skąd je wzięły.
• Wykonanie dżdżownicy ze szmatek
• Oglądanie filmu edukacyjnego
• Rozmowa na temat zanieczyszczeń gleby oraz jak temu zaradzić
Ewaluacja: prace dzieci zdjęcia

VII Gospodarka odpadami

1. Rodzaje odpadów i sposoby ich segregacji. (4 spotkania)
Cel
• Kształtowanie umiejętności podejmowania praktycznych działań: segregowanie makulatury, opakowań plastikowych, szklanych
• Uświadomienie konieczności selektywnej zbiórki surowców wtórnych
• Zapoznanie z rodzajami recyklingu i znaczeniem dla środowiska.

Uczeń potrafi:

• Wymienia rodzaje odpadów oraz podaje sposoby ich segregacji.
• Aktywnie uczestniczyć w akcjach mających na celu zbiórkę i segregację odpadów
• Powiedzieć, co to jest recykling.
• Wymienić rodzaje recyklingu i ich znaczenie dla środowiska.

Przebieg
• Wycieczka do stacji segregacji odpadów
• Inscenizacja „ Na wysypisku śmieci”
• Udział w akcji „Sprzątanie świata”
• Konkurs plastyczny p.t. "Segregujesz - zyskujesz!"

Ewaluacja : prace plastyczne, przedstawienie dla rodziców i uczniów klas I-III


TEMATYKA SPOTKAŃ

I Ekologia jako nauka

Ekologia jako nauka
Wybrane pojęcia ekologiczne.
Znaki ekologiczne.

Uczeń potrafi:

Wyjaśnić w kilku zdaniach wyjaśnić pojęcie ekologia
Zna podstawowe terminy ekologiczne (środowisko, ochrona przyrody, segregacja opadów, dziura ozonowa, segregacja opadów, park narodowy, rezerwat przyrody, oczyszczalnia).
Rozumie znaczenie stosowania dezodorantów w pojemnikach nie zawierających szkodliwych gazów dla środowiska.
Zna znaczki przyjazne środowisku.

II Obserwacja przyrody – pory dnia i roku

• Obserwacja roślin i zwierząt podczas pór roku.
• Obserwacja życia w lesie, w wodzie, na łące i na polu.
• Wędrówki ptaków i ich zagrożenia.
• Wpływ temperatury, wody, światła oraz zanieczyszczeń na rośliny.
• Wpływ zjawisk towarzyszących zmianom pór roku na przyrodę.

Uczeń potrafi:

• Dostrzegać zmian w przyrodzie w zależności od pory roku.
• Rozpoznawać rośliny i zwierzęta poszczególnych środowisk.
• Wymienić zagrożenia kontaktu z chorym ptakiem.
• Omówić wpływ temperatury, wody, światła oraz zanieczyszczeń na rośliny.

III Rośliny i zwierzęta w naszym środowisku

• Rośliny zielone w szkole i klasie.
• W ogrodzie szkolnym, w parku, wokół nas.
• W gospodarstwie ogrodniczym.
• Las i jego rola w przyrodzie.
• Zwierzęta domowe i bezdomne.
• Opieka nad zwierzętami zimą.

Uczeń potrafi:
• Dbać o rośliny zielone w klasie.
• Wykonać prace pielęgnacyjne przy roślinach.
• Wymienić sprzyjające warunki rozwoju i wzrostu roślin.
• Wymienić florę i faunę w najbliższej okolicy.
• Opiekować się drzewkiem zasadzonym we wrześniu.
• Docenić znaczenie ekologicznej żywności.
• Wymienić ekologiczne sposoby walki ze szkodnikami.
• Odpowiednio zachować się w lesie.
• Dostrzega pozytywne znaczenie zieleni dla człowieka.
• Dostrzec potrzeby zwierząt hodowanych w domu, czuje się odpowiedzialny za los powierzonego zwierzęcia.
• Rozumie konieczność dokarmiania zwierząt zimą.
• Zachęcać innych do podjęcia akcji dokarmiania zwierząt.

IV Rośliny i zwierzęta chronione

• Chronione gatunki roślin.
• Ochrona gatunkowa zwierząt.

Uczeń potrafi:
• Wymienić niektóre rośliny chronione.
• Rozumie potrzebę ochrony roślin zagrożonych wyginięciem.
• Wymienić gatunki zwierząt, którym grozi wyginięcie.
• Wyjaśnić potrzebę ochrony zwierząt.

V Poznanie rodzajów zanieczyszczeń w środowisku, gospodarka opadami

• Co zanieczyszcza nasze powietrze?
• Co zanieczyszcza nasze wody?
• Hałas –jego wpływ na zdrowie ludzi i zwierząt.
• Zagrożenie gleby oraz ich skutki dla środowiska.
• Rodzaje opadów i sposoby ich segregacji.
• Co to jest recykling?

Uczeń potrafi:
• Wymienić rodzaje opadów atmosferycznych w zależności od pory roku.
• Wymienić źródła zanieczyszczeń.
• Rozumie potrzebę oczyszczania wody i budowanie oczyszczalni ścieków.
• Wskazać w swojej okolicy źródła zanieczyszczeń powietrza.
• Rozumie znaczenie powietrza dla życia żywych organizmów.
• Wie, w jaki sposób należy zachowywać się, aby nie przeszkadzać innym.
• Wie, że gleba jest niezbędna dla rozwoju roślin.
• Rozumie potrzebę jej ochrony.
• Wymienia rodzaje odpadów oraz podaje sposoby ich segregacji.
• Aktywnie uczestniczyć w akcjach mających na celu zbiórkę i segregację odpadów.
• Powiedzieć, co to jest recykling.
• Wymienić rodzaje recyklingu i ich znaczenie dla środowiska.

VI Spotkania z ciekawymi ludźmi

• Spotkanie z leśniczym.
• Spotkanie z ekologiem.
• Spotkanie z ogrodnikiem.
• Spotkanie z pielęgniarką.
• Spotkanie z przedstawicielem Zakładu Segregacji i Kompostowni w Zabrzu.


Uczeń potrafi:
• Przestrzegać zasad kulturalnej rozmowy.
• Być tolerancyjnym.
• Prawidłowo formułować pytania do zaproszonych gości
• Stosować formy grzecznościowe.
• Uważnie słuchać wypowiedzi zaproszonych gości.

VII Wycieczki

• Wycieczka szlakiem turystycznym w calu praktycznego poznania walorów miasta.
• Wycieczka do gospodarstwa ekologicznego.
• Wycieczka na ogródki działkowe.
• Wycieczka do parku.
• Wycieczka do lasu- przemarsz szlakiem ścieżki ekologiczne.
• Wycieczka na wysypisko śmieci i stacji segregacji odpadów.
• Wycieczka do oczyszczalni ścieków.
• Wycieczka do Ośrodka Edukacji Ekologicznej w Istebnej.
• Wycieczka do Domu Przyrodnika im. E. ST. Forysiów w Bielsku- Białej.
• Wycieczka do Ojcowskiego Parku Narodowego.
• Wycieczka do Leśnego Parku rozrywki w Ustroniu.
• Wycieczka do ZOO w Chorzowie.
• Wycieczka na Szyndzielnię – przejście szlakiem górskim na Klimczok.

Uczeń potrafi:
• Dokładnie obserwować i wyciągać wnioski z obserwacji w czasie wycieczki.
• Odpowiednio zachować się podczas wycieczki.
• Przestrzegać zasad bezpieczeństwa.

VIII Uroczystości szkolne

• Akcja „Sprzątanie Świata”.
• Zorganizowanie Dnia Ziemi.
• Konkurs plastyczny.
• Sadzenie sadzonek drzew iglastych wokół szkoły.
• Konkurs wiedzy ekologicznej.
• Inscenizacja ekologiczna dla klas I-III

Bibliografia

1. Krzyżewski J., Aktywizujace metody i techniki w edukacji wczesnoszkonej, AU OMEGA Suwałki 1998.
2. Dymara B., Michałowski S., Wollman-Mazurkiewicz L. (2000):
Dziecko w świecie przyrody; Impuls, Kraków,
3. Braun Ch., Past S. –„ Wychowanie ekologiczne w szkole i poza nią z artykułami Ulrike Unterbruner: Wiedeń 1991
4. Morsztyn D. „edukacja ekologiczna w szkole”
5. „Eko –Logik. Edukacja ekologiczna. Metody i przykłady” Wyd. Polski Klub Ekologiczny Gdańsk
6. Seria: „Świat wokół nas”, „Recykling”, „Samochody zatruwają środowisko”, „Kwaśny deszcz”
7. Seria: „Odkrywam swój świat”, „Ziemia”, „Powietrze”, „Pogoda”, „Rośliny i zwierzęta”,
8. Myczkowski S. Przyroda-Cywilizacja-Człowiek
9. Frączakowie E. i J. „Ochrona i kształtowanie środowiska w edukacji dzieci przedszkolnych, LPO, Warszawa 1994
10. Pecia J. „Zostań przyjacielem przyrody” wyd. „Zielone Brygady” Kraków 2003.
11. Artykuły z czasopism „Kropla”, „Ekoświat”