Działania wychowawczo-dydaktyczne w zakresie przygotowania dzieci w wieku przedszkolnym do nauki czytania i pisania

Wychowanie przedszkolne polega na planowej działalności pedagogicznej. Jej program obejmuje dostępne dziecku treści, celowo dobierane z różnorodnych dziedzin kultury oraz elementy nauczania, przenikające przebieg wychowania organizowany w wielorakich formach. Pedagogika przedszkolna włada pojęciem wychowania w obszernym tego słowa znaczeniu, które obejmuje wpływy zamierzone oraz naturalne, jak również elementy pracy dydaktycznej (Kwiatowska M., 1985; s. 7). Wychowanie przedszkolne kładzie przede wszystkim nacisk na wszechstronny rozwój dziecka oraz przygotowanie go do nauki szkolnej.
W programie pracy wychowawczo–dydaktycznej z sześciolatkami w treściach, które odnoszą się do nauki czytania i pisania, wyróżnia się dwa etapy:
- wyrabianie gotowości do czytania i pisania,
- wprowadzenie elementarnej nauki czytania i pisania.
Etapy te różnią się pokaźnie między sobą, jeśli chodzi o treść działalności dzieci, ale obustronnie się warunkują i tworzą integralną całość. Pierwsze stadium to dominowanie dźwięku, czyli głoski. Natomiast w drugim obok głoski występuje jej graficzny odpowiednik – litera (Dudzińska I., 1983; s. 475).
Przygotowanie dzieci do nauki czytania i pisania w przedszkolu jest elementem ich wszechstronnego rozwoju. Powinno ono mieć charakter planowy i systematyczny. Owe przygotowanie rozpoczyna się już w grupie dzieci trzyletnich, zaś w starszych grupach następuje kontynuacja na coraz to wyższym poziomie stawianych wymagań.
Nauka czytania oraz pisania jest czynnością czasochłonną, skomplikowaną i wymaga ona pełnej mobilizacji sił dziecka, jak również sporego zaangażowania w pracę (Kukuła D., 2001; s. 556).
Realizacja elementarnej nauki czytania oraz pisania w edukacji przedszkolnej jest wprowadzeniem do długiego procesu wychowawczo–dydaktycznego, które jest podejmowane przez nauczanie początkowe bezpośrednio po wyjściu dziecka z przedszkola. Elementarną naukę czytania i pisania w przedszkolu można więc traktować jako przygotowanie dziecka do dalszej nauki czytania i pisania, która będzie kontynuowana w szkole (Brzezińska A., 1987; s. 84). Należy pamiętać, iż praca z sześciolatkami musi mieć specjalny charakter, odróżniający ją od pracy w szkole. Trzeba zatem tak organizować działalność dzieci, żeby uczyły się podczas zabawy oraz bawiły się w trakcie nauki. Niewątpliwie nie jest to łatwym zadaniem dla nauczyciela, wymaga od niego sporej inwencji w poszukiwaniu interesujących rozwiązań oraz twórczego zaangażowania. Nauka czytania nie może być jedynie ćwiczeniem o charakterze dydaktycznym, ale musi mieć atrakcyjną treść, która działa albo na wyobraźnię, albo na intelekt dziecka (Dudzińska I., 1983; s. 479).
Przede wszystkim w realizacji elementarnej nauki czytania i pisania w przedszkolu należy wyrabiać u dzieci zdolności komunikatywnego wypowiadania się, usprawniać ich procesy poznawcze, rozbudzać zainteresowanie książką oraz słowem pisanym (Brzezińska A., 1987; s. 84). „Obraz i tekst współdziałają w rozwijaniu coraz bliższych kontaktów dziecka z książką, która sześcioletniemu dziecku dostarcza wiadomości o nie znanych mu sprawach z bliższego otoczenia” (Mystkowska H., 1983; s. 423). Należy stwarzać sytuacje, w których dzieci będą czuć niedosyt informacji dostarczanych przez obrazek, a tym samym będą kroczyć ku poznaniu słowa drukowanego. U młodego człowieka, który przekona się, jak cenna jest umiejętność czytania, zaistnieją dodatkowe motywy do opanowania tej umiejętności, ponieważ będzie on pragnął uniezależnić się od dorosłych jako pośredników przy korzystaniu z książki.
Sześciolatki „nabywają początkowe umiejętności czytania, tj. odczytywania całych wyrazów o prostej budowie fonetycznej, zgodnie z zapisem i podawanych z odpowiednią ilustracją” (Szefler E., 1991; s. 273). W codzienne życie przedszkola wprowadza się drukowane oraz pisane wyrazy, które oznaczają dobrze znane przedmioty lub miejsca. Mogą one służyć jako wywieszki informujące, np. Telefon, Klocki, Lalka, itp. Obcowanie z tego rodzaju napisami rozbudza zainteresowanie literą oraz wyrazem.
Rozmowy na temat książek nauczyciel prowadzi najczęściej indywidualnie, bądź w małych zespołach. Odgrywają one olbrzymią rolę w rozwijaniu mowy, a także myślenia dzieci (Mystkowska H., 1983; s. 338). W trakcie rozmów, różnorodnych zabaw, książek czytanych dzieciom przez nauczyciela, bądź ich własnych opowiadań, dobrze jest zapisywać ciekawe sformułowania na tablicy. Dzieci powinny być świadkami powstawania tych zapisów oraz głośnego ich odczytywania. Wszelkie korespondencje z rodzicami dzieci powinno się pisać również w obecności wychowanków. Są to sposoby ukazywania podopiecznym związku między ustnym a pisanym tekstem oraz ich komunikacyjnej roli w procesie porozumiewania się między ludźmi.
Jedną z metod, które wyzwalają zainteresowanie czytaniem i pisaniem może być płynne zastępowanie informacji rysunkowych napisami. Aby ułatwić dzieciom naukę należy przyswoić im takie pojęcia, jak: wyraz, zdanie. Przy podpisywaniu prac plastycznych można zachęcać je, żeby raz formułowały ich treść jednym wyrazem, następnym razem zdaniem, a jeszcze innym razem, aby powiedziały coś więcej na temat rysunku (Dudzińska I., 1983; s. 462).
Sprawność manualną dziecko zdobywa w toku wykonywania różnorodnych zadań, a w szczególności tych, które wymagają ruchów przedmiotowo–narzędziowych. Są to między innymi: wycinanie, naklejanie, wyszywanie, nawlekanie, zginanie, rysowanie, malowanie tudzież wszelkie prace konstrukcyjne, które angażują drobne ruchy palców (Cackowska M., 1984; s. 39–40).
W przedszkolu są organizowane zajęcia na odwzorowywanie znaków, stosowane w formie dowolnej zabawy. To przede wszystkim wszelkiego rodzaju układanki według wzoru, mozaiki geometryczne, czy też rysowanie znaków podobnych do znaków alfabetu. Zmuszają one dzieci do pracy umysłowej, w której występują procesy analizy oraz syntezy.
Istotne znaczenie dla opanowania procesu pisania, jest sposób trzymania przez dziecko ołówka i posługiwania się nim. Dobrze jest, gdy dzieci, które mają ochotę pisać, robią to w sposób celowy. Pierwszymi literami, które piszą są litery z wyrazu mama, tata oraz litery ze swojego imienia. Kreślą je czasem w dziwaczny sposób. Te pierwsze sposoby kreślenia i łączenia utrwalają się. Jeśli są one błędne, mogą prowadzić w przyszłości do brzydkiego pisma (Rocławski R., 2004; s. 149). W trakcie prób kreślenia liter, nie można dopuszczać do posługiwania się literami drukowanymi, ponieważ to bardzo utrudni dziecku dalszą naukę pisania.
Ważnym zadaniem przedszkola w przygotowaniu dzieci do nauki czytania i pisania, jak również do roli ucznia, jest dobra znajomość każdego wychowanka, a przede wszystkim jego rozwoju umysłowego, emocjonalno–społecznego i sprawności motorycznych.
Istotne jest również poznanie warunków środowiska rodzinnego, w jakich dziecko się rozwija. „Sytuacja dziecka w rodzinie, poziom kultury jego środowiska, warunki materialne – to czynniki wywierające duży wpływ na ogólny rozwój dziecka, jego aktywność, zainteresowania wiadomości, czynniki, które mogą ułatwić lub utrudnić pracę wychowawczo–dydaktyczną z dzieckiem na terenie przedszkola, a później szkoły” (Dudzińska I., 1983; s. 472). Gotowość szkolna „jest to osiągnięcie przez dziecko takiego stopnia rozwoju umysłowego, społecznego oraz fizycznego, który umożliwia mu opanowanie treści określonych przez program klasy pierwszej oraz udział w życiu szkolnym” (Encyklopedia Popularna, 1982; s. 167).
Rolą nauczyciela jest uświadomienie dziecku istoty czytania oraz pisania, toteż operacji, które składają się na te czynności. Wprawdzie formy tych czynności zewnętrznie znacznie się różnią, to w istocie rzeczy posiadają wiele cech wspólnych. W głównej mierze są to sprzężone mechanizmy psychofizjologiczne, pozwalające traktować je łącznie oraz wyjaśniają celowość równoczesnego ich kształtowania w procesie dydaktycznym, jako że mogą się one korzystnie wspierać (Cackowska M., 1984; s. 11).
Naukę czytania i pisania trzeba traktować w głównej mierze jako elementy stymulujące ogólny rozwój dziecka. Opanowywanie przez dzieci tych umiejętności nie powinno stanowić odrębnego fragmentu pracy, która dotyczy poznawania liter, czytania wyrazów bądź tekstów, jak również zapisywania ich (Kamińska K., 1999; s. 34).
Zadaniem nauczyciela jest stwarzanie warunków do spontanicznej oraz zróżnicowanej aktywności w zakresie czytania. Niewyczuwalne sterowanie procesem nauki czytania powinno usunąć dziecięce mechaniczne zapamiętywanie, a także werbalny przekaz nauczyciela, jak również upodobnić naukę czytania do zabawy. Podczas organizowania zajęć, w których znajdować się będą elementy nauki czytania, nauczyciel powinien pamiętać o tym, ażeby zachować ich swoisty charakter, odpowiadający zainteresowaniom dzieci. Opanowywanie umiejętności czytania musi iść w parze z ćwiczeniami kształcącymi mowę oraz myślenie dzieci. Realizowanie różnorakich zabaw tematycznych, ruchowych, ćwiczeń umuzykalniających, zajęć plastycznych, zawierających w sobie przeróżne formy pracy z tekstem własnym czy też literackim bądź książką, powinno być rezultatem dziecięcej dociekliwości, a także motywacji do konkretnej aktywności (Kamińska K., 1999; s. 34–35).
Pozytywne nastawienie emocjonalno–społeczne jest warunkiem uzyskania przez dzieci motorycznej oraz umysłowej gotowości do nauki czytania i pisania, jak również osiągnięcia pozytywnych rezultatów po podjęciu samej nauki szkolnej (Dmochowska M., 1988; s. 395).
Wdrożenie nauki czytania i pisania do Programu Wychowania w Przedszkolu podyktowane było spontanicznym zainteresowaniem przedszkolaków, jak również akceleracją ich wszechstronnego rozwoju (Kamińska K., 1999; s. 34).

mgr Marta Zarębska