Ewolucja organów władzy ustawodawczej i wykonawczej w ZSRR w latach 1918 - 1991

I. Wstęp


Celem mojej pracy jest przedstawienie ewolucji organów władzy ustawodawczej
i wykonawczej w Związku Radzieckim w latach 1918 – 1991. By tego dokonać, niezbędne jest wyjaśnienie, czym w rozumieniu politologii jest ewolucja polityczna, władza ustawodawcza oraz wykonawcza.

Jak podaje Eugeniusz Młyniec, „ewolucja polityczna” jest to zmiana w dziejach państwa, która – w przeciwieństwie do rewolucji – charakteryzuje się unikaniem w procesie decyzyjnym i w działaniach politycznych gwałtownych rozwiązań, związanych z użyciem siły. Działania polityczne są podejmowane po uprzednich zmianach prawnych, dających podstawy do ich przeprowadzenia .
Ewolucja polityczna jest charakteryzowana jako proces dotyczący dużych grup społecznych, którego istotą są przemiany systemu politycznego, a inspiratorem ośrodki władzy politycznej lub inne podmioty życia politycznego. Obejmuje procesy transformacji politycznej, czyli przejścia z jednego systemu politycznego do drugiego, odmiennego w swoich programowych założeniach . Zjawisko ewolucji politycznej można było zaobserwować na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku w Polsce, Czechosłowacji i na Węgrzech. W państwach tych w sposób ewolucyjny doszło do obalenia komunizmu w wyniku przejęcia władzy przez obozy demokratyczne na drodze wyborów.
Politolodzy podkreślają, że ocena kierunków i skutków ewolucji politycznej możliwa jest dopiero po dłuższym czasie. Przyczyną tego jest przekonanie, że tak głębokie przemiany polityczne, powodują zmiany w gospodarce i znajdują swoje odbicie w kondycji społeczeństwa. Co ważne, procesy ewolucji politycznej mogą być zaplanowane lub przebiegać mimo woli uczestników życia politycznego .
Jak zostało wspomniane powyżej, proces ewolucji politycznej dotyczy przemian ustroju politycznego, a co za tym idzie również organów władzy działających w tymże systemie. Według tradycyjnego, spopularyzowanego w XVIII wieku przez francuskiego myśliciela – Karola Monteskiusza, podziału sfer funkcjonowania państwa wyróżnia się trzy rodzaje władzy: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
Władza ustawodawcza, inaczej prawodawcza – legislatywa, współcześnie reprezentowana jest najczęściej przez parlament, w kompetencji którego leży stanowienie obowiązującego prawa. W państwach demokratycznych tworzenie prawa jest elementarnym zadaniem parlamentu, ale nie jest to jedyny organ władzy do tego upoważniony. Natomiast w wyłącznej kompetencji parlamentu jest tworzenie najwyższych aktów prawnych, czyli ustaw, na podstawie których kodyfikuje się inne akty prawne .
Władza wykonawcza, inaczej egzekutywa, spoczywa w rekach króla, monarchy, prezydenta lub rządu, jest władzą bezpośrednio kierującą sprawami państwa. Jej zadaniem jest wprowadzanie prawa w życie, w tym praw i obowiązków obywateli, jeśli te są zgodne z konstytucją .
Władza sądownicza, czyli judykatywa, obejmuje system organów sądowych w danym państwie. Sądy i trybunały, jako organy judykatywy rozsądzają spory i wydają wyroki na podstawie obowiązującego prawa .

II. Konstytucja Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (10 lipca 1918 r.)

Tuż po rewolucji lutowej 1917 roku w kraju z dużą prędkością zaczęły rozprzestrzeniać się rady delegatów – robotniczych, żołnierskich, czerwonoarmijskich.
W maju 1917 roku odbył się I Zjazd Delegatów Chłopskich, a w czerwcu – Robotniczych i Żołnierskich. Na II Zjeździe Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, rozpoczynającym się 25 października 1917 roku, proklamowano przejęcie władzy w Rosji. Wybrany w tym czasie Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy stał się posiadaczem kompetencji ustawodawczych.
W czasie III Wszechrosyjskiego Zjazdu w styczniu 1918 roku przyjęte zostały dwa postanowienia o znaczeniu konstytucyjnym: Deklaracja praw ludu pracującego i wyzyskiwanego (Декларация прав трудящегося и эксплуатируемого народа) oraz rezolucja o federalnych instytucjach rosyjskiej republiki (О федеральных учреждениях Российской республики), gdzie oficjalnie zostało usankcjonowane powstanie Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, (Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика – РСФСР) .
W lipcu 1918 roku V Zjazd Delegatów uchwalił Konstytucję Rosyjskiej FSRR, która usankcjonowała politykę bolszewickich władz rewolucyjnych, określiła strukturę państwa dyktatury proletariatu. Najwyższą władzę sprawował Wszechrosyjski Zjazd Rad Delegatów Robotniczych, Chłopskich i Żołnierskich. Miał on być zwoływany minimum dwa razy w roku. Posiadał nieograniczone kompetencje – decydował w sprawach o znaczeniu ogólnopaństwowym, na przykład zatwierdzał i wprowadzał zmiany w konstytucji, prowadził politykę wewnętrzną i zewnętrzną. Był niczym nieograniczonym organem władzy absolutnej .
W okresie między zjazdami najwyższą władzę sprawował Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy, który był organem ustawodawczym, zarządzającym i kontrolnym państwa . Do jego kompetencji należało między innymi powoływanie rządu bolszewickiego, czyli Rady Komisarzy Ludowych. W okresie pomiędzy Zjazdami przejmował wszystkie ich kompetencje za wyjątkiem zmian w konstytucji RSFSR i ratyfikowaniem traktatów pokojowych. Przewodniczącymi WCKW byli Lew Kamieniew, Jakow Swierdłow, Michaił Kalinin.
Konstytucja lipcowa nie uwzględniała monteskiuszowskiego podziału władzy na wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą, wprowadzała za to chaos prawny: nie było ustalonej głowy państwa, a władza spoczywała w rękach trzech organów władzy centralnej: Wszechrosyjskiego Zjazdu Sowietów, Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego i Rady Komisarzy Ludowych.

III. Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich (31 stycznia 1924 roku)

30 grudnia 1922 na mocy deklaracji podpisanej przez Ukrainę, Białoruś, Rosję i Federację Zakaukaską został powołany do życia Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich. Deklaracja ta weszła w skład pierwszej radzieckiej konstytucji o charakterze federalnym, uchwalonej 31 stycznia 1924 roku. Nadmienić należy, że konstytucja ta obowiązywała już od 6 lipca 1923 roku, ponieważ w tym dniu projekt konstytucji, opracowany przez odnośne komisje partyjno – sowieckie, został jednogłośnie uchwalony przez II Sesję CWK Związku i niezwłocznie wprowadzony w życie .
Konstytucja nie wprowadziła znaczących zmian w interesującej nas kwestii – wszystkie organy republik zostały połączone za pomocą nadrzędnych organów związkowych: Wszechzwiązkowego Zjazdu Sowietów, Centralnego Komitetu Wykonawczego, Prezydium CKW oraz Rady Komisarzy Ludowych (zasada centralizmu).
Do kompetencji Zjazdu jako zwierzchniego organu władzy, należały między innymi sprawy reprezentacji polityki międzynarodowej, kwestie zmiany granic Związku i przyjmowanie nowych republik, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju, zagraniczne i wewnętrzne kredyty, kierowanie handlem zagranicznym, ustalanie handlu wewnętrznego, organizacja i kierownictwo sił zbrojnych oraz zatwierdzanie jednolitego budżetu i ustalanie podatków. Zjazd Sowietów tworzyli przedstawiciele sowietów miejskich i sowietów osiedli wiejskich w liczbie jeden delegat na 25 tysięcy wyborców. Delegaci wybierani byli pośrednio, na gubernialnych zjazdach sowietów . Zjazd odbywał się raz w roku, a od 1927 roku – raz na dwa lata.
Centralny Komitet Wykonawczy zbierał się na sesji trzy razy do roku. Składał się z dwu izb: Rady Związkowej i Rady Narodowościowej. W skład pierwszej wchodziło 371 członków, w skład drugiej – po pięciu przedstawicieli z republik związkowych oraz jeden z każdego okręgu autonomicznego. Rady wyłaniały prezydia w liczbie siedmiu członków.
W okresie między sesjami CKW zwierzchnim organem władzy ustawodawczej, wykonawczej i administracyjnej było Prezydium, złożone z dwudziestu jeden członków. Tworzyły go dwa pełne składy obydwu Rad CKW, pozostałych siedmiu członków wybierano na wspólnym posiedzeniu. Prezydium było organem stałym, obradującym w permanencji, odpowiedzialnym przed CKW .
Czwartym organem władzy, określonym w konstytucji jako wykonawczy i administracyjny była Rada Komisarzy Ludowych. W rzeczywistości był to rząd rewolucyjny powołany w czasie rewolucji październikowej w 1917 roku, nazwa zaś została wymyślona przez Lwa Trockiego. Przewodniczącymi Rady Komisarzy Ludowych byli kolejno: Włodzimierz Lenin (1917-1924), Aleksiej Rykow (1924-1930), Wiaczesław Mołotow (1930-1941) i Józef Stalin (1941-1946). W 1946 roku RKL, na polecenie Stalina, została przekształcona w Radę Ministrów ZSRR .

IV. Konstytucja stalinowska (5 grudnia 1936 roku)

VIII Wszechzwiązkowy Zjazd Sowietów przyjął nową konstytucję ZSRS. Wprowadzała ona ogólne, bezpośrednie i równe wybory przy zachowaniu tajności głosowania. Zjazd Rad i Centralny Komitet Wykonawczy zastąpiony został Radą Najwyższą ZSRS, powoływaną na czteroletnią kadencję. W myśl artykułu 32 Rada Najwyższa posiadała wyłączną władzę ustawodawczą , co oznaczało, że konstytucja stalinowska przyjęła zasadę prymatu legislatywy i w sposób wyraźny zerwała z dotychczasową praktyką stanowienia ustaw przez cały szereg organów.
Rada Najwyższa dzieliła się na dwie izby – Radę Związku i Radę Narodowości. Zbierała się na sesji raz do roku, rozpatrywała projekty ustaw i zatwierdzała dekrety swojego Prezydium.
Rada Związku posiadała prawo inicjatywy ustawodawczej, była organem w założeniu wybieralnym – jeden deputowany reprezentował 300 tysięcy mieszkańców, jednak jej członkami byli jedynie ludzie wytypowani i popierani przez KPZR.
W odróżnieniu od Izby Narodowości, nie była reprezentacją poszczególnych republik związkowych, reprezentowała natomiast interesy całego Związku, poszczególnych narodowości zamieszkujących jego terytorium.
Wybierano ją na podstawie tego samego systemu, co Radę Związku, czyli z udziałem wszystkich obywateli ZSRS, ale okręgi wyborcze tworzone były według republik związkowych, autonomicznych, obwodów autonomicznych i okręgów narodowościowych, co wiązało się ze ściśle określoną ilością deputowanych: dwudziestu pięciu z każdej republiki związkowej, po jedenastu z republik autonomicznych, pięciu z obwodów autonomicznych, po jednym z okręgów narodowościowych .
Prezydium Rady Najwyższej było wybierane przez Radę na wspólnym posiedzeniu obu izb w składzie: 11 zastępców, sekretarz i 24 członków. Kompetencje Rady, jako kolegialnej głowy państwa, były analogiczne do uprawnień prezydenta w republice parlamentarnej, w ich skład wchodziło między innymi: zwoływanie sesji Rady, jako ciała ustawodawczego, ewentualnie rozwiązanie Rady i zarządzenie nowych wyborów, zarządzanie referendum, komentowanie ustaw, wydawanie dekretów, kasowanie postanowień Rady Komisarzy Ludowych w okresie między sesjami Rady, wykonywanie prawa łaski, nagradzanie orderami, mianowanie i odwoływanie naczelnego dowództwa sił zbrojnych, wypowiadanie wojny, zarządzanie mobilizacji i stanu wojennego, ratyfikacja traktatów, mianowanie i odwoływanie ambasadorów .
Pozycja Rady Komisarzy Ludowych w nowej konstytucji była zasadniczo różna od tej, jaką ten organ posiadał uprzednio. Artykuł 37 konstytucji z 1924 roku określał RKL jako „organ wykonawczy CKW Związku”, natomiast artykuł 64 konstytucji stalinowskiej nazwał ją zwierzchnim organem wykonawczym i zarządzającym Republik Rad.
Rada Komisarzy Ludowych była tworzona przez Radę Najwyższą na wspólnym posiedzeniu izb w składzie: prezes Rady Komisarzy Ludowych, jego zastępcy oraz prezesi (Państwowej Komisji Planowania, Komisji Kontroli Sowieckiej, Komitetu Zaopatrzeń, Komitetu ds. Sztuki, Komitetu ds. Szkół Wyższych i Komisarzy Ludowych) .
Konstytucja stalinowska upodobniła RKL do rządu państw o ustrojach parlamentarnych, ale uczyniła ją odpowiedzialną przed Radą Najwyższą ZSRS i podległą jej kontroli. Zatem rząd został przekształcony w komitet wykonawczy parlamentu – mianowany i odwoływany przez parlament.

V. Konstytucja „rozwiniętego socjalizmu”(7 października 1977 roku)

Prace nad nową konstytucją trwały od 1962 roku, kiedy to 25 kwietnia Rada Najwyższa powołała dziewięćdziesięciosiedmioosobową komisję konstytucyjną, wyznaczając Chruszczowa na jej przewodniczącym. W 1964 roku, po odsunięciu Chruszczowa od władzy, funkcję tę przejął Leonid Breżniew.
Pierwsze czytanie projektu nowej konstytucji odbyło się w dniach 4-6 października 1977 roku, na posiedzeniu obydwu izb Rady Najwyższej. Dzień później, 7 października, Rada Najwyższa uchwaliła nową ustawę zasadniczą, do której wprowadzono między innymi nowy rozdział – «Советы народных депутатов и порядок их избрания». Kadencja Rady Najwyższej została wydłużona z 4 do 5 lat, zaś rad terenowych – z 2 do 2,5. Struktura i kompetencje władzy ustawodawczej i wykonawczej pozostały bez zmian .
W czasie obowiązywania Konstytucji z 1977 roku, aż sześciokrotnie były do niej wprowadzane poprawki i nowelizacje. Pierwsza już 24 czerwca 1981 roku, kiedy do artykułu 132 dodano zapis, iż w skład Prezydium mogli wchodzić – po uzyskaniu zgody Rady Ministrów – również inni członkowie rządu .
W maju 1988 roku na plenum KC KPZR Gorbaczow przedstawił swoje propozycje demokratyzacji systemu politycznego. Postulował miedzy innymi rozdzielenie stanowisk partyjnych i państwowych, sprawowanie funkcji do 10 lat, wzmocnienie władzy genseka, ograniczenie przewodniej i kierowniczej roli KPZR w państwie, zniesienie cenzury, oddzielenie władzy partyjnej od państwowej, rozwiązanie Rady Najwyższej i powołanie Zjazdu Deputowanych Ludowych jako najwyższej władzy ustawodawczej w państwie, wreszcie powołanie urzędu prezydenta .
1 grudnia 1988 roku wprowadzono nowelizację konstytucji – poprawki i uzupełnienia dotyczyły aż trzech jej rozdziałów, w całości poświęconych systemowi wyborczemu. Na jej mocy powstał zapowiadany przez Gorbaczowa organ władzy – Zjazd Deputowanych Ludowych . Jego członkowie wybierali najwyższy organ ustawodawczy państwa – Radę Najwyższą. W ZDL zasiadało 2250 deputowanych. Półtora tysiąca z nich wybierano w bezpośrednich wyborach powszechnych, kolejnych 750 miejsc zarezerwowanych było dla kontrolowanych przez KPZR „organizacji społecznych” (na przykład Komsomoł), w tym 100 dla samej partii komunistycznej .
W 1989 roku zorganizowano wybory do nowego parlamentu radzieckiego, nie były one „wolne” w pojęciu zachodnim, gdyż aż 90% kandydatów było członkami rządzącej partii komunistycznej, a żadna inna partia nie miała prawa brać udziału w wyborach. Były to jednak wybory najbardziej zbliżone do prawdziwie wolnych wyborów od czasu przejęcia władzy przez komunistów w 1917 roku, a deputowanymi zostało wielu ówczesnych dysydentów.
W marcu 1990 roku wprowadzono kolejną nowelizację konstytucji, na mocy której zniesiono zapis o jednopartyjności i kierowniczej roli partii, a także wprowadzono urząd prezydenta ZSRR. Wybory prezydenckie odbyły się 15 marca 1990, nowo ustanowiony urząd prezydenta objął sam Michaił Gorbaczow. Była to próba prawnego określenia kompetencji Sekretarza Generalnego.
Prezydent miał być głową państwa, wybieraną w wyborach powszechnych na pięcioletni okres, przy czym mógł sprawować swój urząd tylko dwie kadencje. Do jego kompetencji zaliczyć można: mianowanie i odwoływanie, na wniosek i za zgodą Rady Najwyższej, Prezesa Rady Ministrów, poszczególnych ministrów oraz bieżące kierowanie pracami rządu. Prezydent był główym dowódcą sił zbrojnych, najwyższym reprezentantem państwa na zewnątrz, podpisywał umowy międzynarodowe. Miał prawo wydawania dekretów i rozporządzeń, przysługiwało mu także prawo zawieszania wykonywania aktów normatywnych organów administracji państwowej niższego szczebla oraz zmiany takich aktów, jeśli byłyby one sprzeczne z ustawodawstwem centralnym .
5 września 1991 roku odbył się w Moskwie ostatni Zjazd Deputowanych Ludowych, który powołał Radę państwa, przyjął „Deklarację praw i wolności człowieka”, uznał niepodległość republik, a przychyliwszy się do propozycji Gorbaczowa, przyjął uchwałę o samorozwiązaniu.
8 grudnia w Brześciu zawarto układ Prezydentów Rosji, Ukrainy i Białorusi o rozpadzie ZSRR i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw. 23 grudnia w Mińsku jedenaście państw podpisało deklarację rozpadu ZSRR i utworzenie WNP proklamowanej 21 grudnia w Ałma -Acie. Dwa dni później- 25 grudnia Gorbaczow zrezygnował ze swojego stanowiska, podając się do dymisji. 26 grudnia Rada Państwa przyjęła deklarację o rozpadzie i likwidacji ZSRR .


VI. Podsumowanie

Ewolucja organów władzy wykonawczej i ustawodawczej w latach istnienia Związku Radzieckiego przebiegała na trzech etapach.
Pierwszym było uchwalenie konstytucji 1918 roku, w której określone zostały funkcje i zadania nowych organów władzy, sankcjonujących politykę bolszewickich władz rewolucyjnych. Z chaosu prawnego, jaki spowodowało odrzucenie/niewprowadzenie monteskiuszowskiego trójpodziału władzy, powoli zaczęła wyłaniać się dominująca rola i funkcja organów o kompetencjach ustawodawczych. Kulminacją tego zjawiska jest uchwalenie konstytucji tzw. stalinowskiej, stanowiącej drugi etap w ewolucji organów władzy ZSRR. Konstytucja z 1936 roku przyjęła zasadę prymatu legislatywy nad egzekutywą, co znaczy, że Rada Komisarzy Ludowych – de facto rząd komunistyczny – został podporządkowany zwierzchniej władzy Rady Najwyższej, czyli organowi ustawodawczemu.
Trzecim etapem ewolucji jest zapoczątkowane przez XIX plenum KC KPZR stopniowe przejmowanie inicjatywy przez organy władzy wykonawczej, aż do wprowadzenia urzędu prezydenta i przekazania mu szerokich kompetencji i uprawnień.

Przypisy:
E. Młyniec, Ewolucja polityczna [w:] Leksykon politologii, pod red. A. Antoszewskiego i R. Herbuta, Wrocław 2002, s. 217.
Tamże, s. 217.
Tamże, s. 217.
Legislatywa [w:] Mały słownik polityki, pod red. T. Malmon, T. Opoki, Radom 1998, s. 57.
Egzekutywa, jw., s. 21.
Judykatywa, jw., s. 43.
F. Ancewicz, Stalinowska koncepcja państwa na tle ewolucji ustrojowej Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich, Lublin 2001, s. 65.
Tamże, s. 89-90.
Ст. 31 Конституции РСФСР 1918 г., [в:] Сайт Конституции Российской Федерации, http://constitution.garant.ru/history/ussr-rsfsr, доступ: 31 I 2011.

F. Ancewicz, dz. cyt., s. 135.
Конституция СССР 1924 г., [в:] Сайт Конституции Российской Федерации, http://constitution.garant.ru/history/ussr-rsfsr/1924/, доступ: 31 I 2011.
F. Ancewicz, dz. cyt., s. 141-142.
Tamże, s. 142- 143.
Конституция СССР 1936 г., [в:] Сайт Конституции Российской Федерации, http://constitution.garant.ru/history/ussr-rsfsr/1936, доступ: 31 I 2011.
F. Ancewicz, dz. cyt., s. 190-193.
Tamże, s. 193.
Tamże, s. 194.
Российская Империя. История российскoго государства, http://www.rusempire.ru, доступ: 31 I 2011.
Конституция СССР 1977 г., [в:] Сайт Конституции Российской Федерации, http://constitution.garant.ru/history/ussr-rsfsr/1977, доступ: 31 I 2011.
Российская Империя, jw.
Закон СССР от 1 декабря 1988 г. N 9853-XI „Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) СССР” [в:] Сайт Конституции Российской Федерации, http://constitution.garant.ru/history/ussr-rsfsr/1977/zakony/185466/, доступ: 31 I 2011.
Конституция СССР 1977 г., jw.
Tamże, jw.
Российская Империя, jw.


Bibliografia:

Źródła:

- Конституция РСФСР 1918 г., [в:] Сайт Конституции Российской Федерации, http://constitution.garant.ru/history/ussr-rsfsr, доступ: 31 I 2011.
- Конституция СССР 1924 г., [в:] Сайт Конституции Российской Федерации, http://constitution.garant.ru/history/ussr-rsfsr/1924/, доступ: 31 I 2011.
- Конституция СССР 1936 г., [в:] Сайт Конституции Российской Федерации, http://constitution.garant.ru/history/ussr-rsfsr/1936, доступ: 31 I 2011.
- Конституция СССР 1977 г., [в:] Сайт Конституции Российской Федерации, http://constitution.garant.ru/history/ussr-rsfsr/1977, доступ: 31 I 2011.


Opracowania:

- Ancewicz F., Stalinowska koncepcja państwa na tle ewolucji ustrojowej Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich, Lublin 2001.
- Heller M., Niekricz A., Utopia u władzy. Historia Związku Sowieckiego, przeł.
A. Mietkowski, t. 2, London 1987.
- Mały słownik polityki, pod red. T. Malmon, T. Opoki, Radom 1998.
- Młyniec E., Ewolucja polityczna [w:] Leksykon politologii, pod red.
A. Antoszewskiego i R. Herbuta, Wrocław 2002.
- Российская Империя. История российскoго государства, http://www.rusempire.ru, доступ: 31 I 2011.