Motyw anioła w kulturze - projekt edukacyjny

Projekt jest propozycją dla uczniów szkół średnich. Może być wykorzystany na zajęciach pozalekcyjnych, w ramach koła humanistycznego. Mógłby być realizowany we współpracy z katechetą, nauczycielem filozofii, polonistą i nauczycielem wiedzy o kulturze. To forma zachęcenia młodzieży do głębszej refleksji na temat funkcjonowania wybranego motywu w kulturze, kształcenia umiejętności dostrzegania różnic w wykorzystaniu tego samego motywu przez twórców różnych epok.

Lekcja 1

Temat: Aniołowie- kim są? Skąd się wzięli?

Cele lekcji:
Lekcja dotyczy natury aniołów-etymologii pojęcia, określenia ich funkcji, genealogii i uzasadnienia określonych wyobrażeń w tradycji katolickiej. Uczniowie doskonalą umiejętność czytania tekstów filozoficzno- teologicznych. Lekcja jest przygotowaniem do świadomej i pełniejszej analizy wizerunków aniołów w kulturze.

Środki dydaktyczne:
Kserokopie z fragm. tekstów:
D.Oleksy Przeraźliwie przejrzysta doskonałość- angelologia Herberta a angelologia katolicka,s.216-217.
Zajęcia trwają 1 godzinę lekcyjną

Przebieg lekcji:

1.Kim są aniołowie?
Wypisz swoje skojarzenia ze słowem anioł.

Ćwiczenie ma charakter wprowadzający. Różnorodne skojarzenia uczniowskie, odnoszące się do wyglądu, wyobrażeń utrwalonych w sztuce, pozwolą na zebranie wstępnych wniosków.

W wielu religiach istniały istoty „pośrednie” usytuowane na drabinie bytów między światem ludzi i boskim. Wiara w anioły jest istotnym elementem religii chrześcijańskiej, judaistycznej i mahometańskiej.

Kim jest anioł w religii katolickiej? Poszukaj odpowiedzi w poniższym tekście.
Kim są zatem Aniołowie i jaka jest ich natura? Greckie słowo angelos oznacza posłańca, zwiastuna, podobnie jak występujące w Starym Testamencie hebrajskie malakh oznaczające posła bądź ambasadora. Nazwa zatem „anioł” wskazywać miałaby przede wszystkim na funkcję tych duchowych stworzeń, którą jest pośredniczenie między Bogiem a ludźmi.
„W całym swoim bycie Aniołowie są sługami i wysłannikami Boga.”...

Anioł to określenie funkcji, jaką sprawuje to duchowe stworzenie. Pośrednik między Bogiem a ludźmi, sługa Boży, posłannik, ambasador.
Angelologia to dział teologii dotyczący wiedzy aniołach.

2.Skąd się wzięli aniołowie?
Biblia nie wspomina momentu narodzin aniołów. Literaturze apokryficzna mówi o stworzeniu tych bytów przez Boga w momencie powstawania świata (tuż po stworzeniu nieba lub w piątym dniu kosmogonii, przed stworzeniem człowieka.) Kościół Katolicki przyjmuje dogmat, że Bóg na początku stworzył aniołów i świat ziemski. Aniołowie zostali stworzeni przed człowiekiem.

Przeczytaj poniższy tekst będący kwintesencją angelologii katolickiej. Odpowiedz na pytania:
1. Człowiek – anioł. Wskaż podobieństwa i różnice.
2. Jak kościół katolicki wyjaśnia pochodzenie złych duchów? Komu podlegają złe duchy?
3. Wskaż przykładowe zadania aniołów.

Jako stworzenia natury duchowej Aniołowie posiadają tak jak człowiek rozum i wolną wolę, jednak w stopniu skończenie doskonałym, a jako byty osobowe tak jak człowiek stanowią obraz i podobieństwo Boga. Nie posiadając ciała, są nieśmiertelni. Doskonałość natury duchowej aniołów powołuje ich od początku istnienia do poznania prawdy i miłowania dobra, poznania pełniejszego i doskonalszego aniżeli dostępne człowiekowi. Umiłowanie prawdy i dobra jest aktem dobrej woli, którą Aniołowie zostali obdarzeni, tak jak i aktem dobrej woli staje się grzech upadłych Aniołów. Diabeł i inne złe duchy zostały stworzone przez Boga jako dobre z natury, lecz same uczyniły się złymi...
Upadek Aniołów przyczynił się do podziału świata czystych duchów na dobre i złe. Jednakże te złe z szatanem na czele pozostają nadal stworzeniami ograniczonymi i podległymi woli i panowaniu Boga. I działanie ich w świecie jest możliwe o tyle, o ile dopuszcza je Boska Opatrzność. I jakkolwiek działanie szatana wyrządza człowiekowi wiele szkód natury duchowej, a pośrednio i fizycznej, nie jest w stanie unicestwić Dobra- ostatecznego celu człowieka i całego stworzenia.
Centrum świata Aniołów stanowi Chrystus. Aniołowie należą do Niego, ponieważ zostali stworzeni przez niego i dla Niego, i są posłańcami jego zamysłu zbawienia(...)Anielski śpiew uwielbienia rozbrzmiewa przy narodzeniu Chrystusa, Aniołowie strzegą Jezusa w dzieciństwie, służą mu na pustyni, umacniają w agonii, będą również obecni w czasie powrotu Chrystusa, służąc Mu podczas Sądu Ostatecznego.
Święci Aniołowie, którzy uczestniczą w życiu Trójcy Świętej, powołani są także do tego, aby uczestniczyć w dziejach zbawienia ludzi, dlatego Kościół wyznaje wiarę w Aniołów jako stróżów człowieka, czcząc ich w liturgii specjalnym świętem i zalecając do nich częstą modlitwę. W Katechizmie Kościoła Katolickiego czytamy, iż życie ludzkie od narodzin do śmierci otoczone jest opieką i wstawiennictem Aniołów. Każdy wierny ma u swego boku Anioła Stróża.”

Uczniowie zwracają uwagę na podobieństwa i różnice między aniołami a ludźmi. Te dwa byty łączą dary- rozumu i wolnej woli. Zostały stworzone na obraz i podobieństwo Boga.
Aniołowie jednak nie posiadają ciał, są nieśmiertelni. Jako istotom doskonalszym dostępne jest im pełniejsze poznanie dobra i prawdy.
Bóg jest stwórcą jedynie istot dobrych z natury, ale część z nich z własnego wyboru odrzuciła dobro. Działanie złych duchów ograniczone jest wolą Boga. To on jest ponad wszelkimi stworzeniami.
Aniołowie są posłańcami Boga-Chrystusa. Były obecne podczas jego narodzin, przy jego śmierci, będą jego towarzyszami podczas Sądu Ostatecznego. Przekazują polecenia Boże. Każdy człowiek zdaje się mieć własnego anioła stróża.

3. Hierarchia anielska
Wybrany wcześniej uczeń mógł przygotować krótkie wystąpienie dotyczące hierarchii anielskiej.

Według Pseudo-Dionizego Areopagity istnieją trzy hierarchie anielskie, każda z nich zawiera trzy chóry. Pierwszą tworzą Serafiny, Cherubiny ( strzegą tronu Boga) Trony (podtrzymują Boski tron). Serafiny mają czerwone szaty, cherubiny zaś niebieskie ,złote lub szafirowe. Druga hierarchia to Państwa, Księstwa i Zwierzchności. Strzegą Boskiego prawa i własności, często przedstawiane są z symbolami władzy. Mocarstwa, archaniołowie i aniołowie to trzecia hierarchia. Ci mają najaktywniejszy kontakt z ludźmi.

Jako podsumowanie proponujemy uczniom zebranie wniosków. Które informacje pogłębiły ich wiedzę na temat aniołów?


Lekcja 2

Temat: Wizerunek istot niebiańskich w sztuce

Cele lekcji:
Zajęcia umożliwiają porównanie wizerunków anielskich na przestrzeni epok, pozwalają dostrzec ewolucję ikonografii anielskiej. Uczniowie kojarzą wyobrażenia anielskie z symboliką, odwołując się do fragm. pism Pseudo-Dionizego Areopagity.

Środki dydaktyczne
Hierarchia Niebiańska: XV, 3-4 [w:] Dzieła Dionizyusza Areopagity, tłum. S. Bułhak, Kraków 1932, reprodukcje z wizerunkami aniołów przygotowane wcześniej przez uczniów

Zajęcia trwają 2 godziny lekcyjne

1.Jak wyglądają aniołowie?

Wyobrażenia wysłanników boskich zmieniały się na przestrzeni wieków .
Najstarsze wizerunki ukazują anioły bez skrzydeł. To najczęściej wizerunki mężczyzn lub chłopców, ubranych w długą tunikę z rękawami.. Na początku V w. zaczęto przedstawiać je z charakterystycznymi do dnia dzisiejszego atrybutami: skrzydłami i aureolą. Badacze podkreślają związek wczesnochrześcijańskich wyobrażeń z bóstwami o proweniencji grecko-rzymskiej, szczególnie z uskrzydloną boginią zwycięstwa. Charakterystyczny wygląd znajduje uzasadnienie w traktacie filozoficzno-teologicznym Pseudo-Dionizego Areopagity.
(Pojawiające się w tekście słowo inteligibilny rozumieć należy jako czysto intelektualny, niematerialny, możliwy do poznania tylko poprzez rozum, nigdy zaś zmysły).

Scharakteryzuj wyobrażenie anioła. Uzasadnij, jaką symbolikę mają poszczególne elementy.

[...] każda z wielu części ludzkiego ciała może dostarczyć nam wizerunków odpowiadającym mocom niebiańskim [...] władza widzenia wyraża ich zdolność wznoszenia się w bardziej przezroczystym oglądzie do boskich światłości [...]. Zmysł powonienia pozwala im na odbieranie w pełni [...] wspaniałych woni inteligibilnych) [...]. Władze słuchu wyrażają uczestnictwo w dobrodziejstwach natchnień Boskiej Zwierzchności [...]. Smak symbolizuje ich napełnienie się pokarmem inteligibilnym [...]. Powieki i rzęsy pokazują ich wierność w przechowywaniu wiedzy [...]. Wiek młodzieńczy i młodość wskazują na nieustanny rozkwit ich mocy witalnych. Zęby mają związek z doskonałością [...]. Plecy, ramiona, a także ręce oznaczają [...] spełnienie przypisanych im zadań. Serce jest symbolem życia boskiego [...] podczas gdy nogi wskazują na [...] ruch ich biegu skierowanego ku rzeczom boskim. [...] skrzydła oznaczają ich gotowość do wznoszenia się w górę i ich upodobanie do nieba [...]. Lekkość ich skrzydeł symbolizuje, że nie mają żadnych skłonności ziemskich [...]. Nagość ich stóp [...] – że są wolni [...], i najbardziej upodobnieni do boskiej Prostoty. [...] jaśniejąca blaskami i płonąca ogniem szata symbolizuje ich boską formę. Wyobraża ogień i ich moc dawania światła, którą posiadają z racji ich dziedzictwa w niebie.

Wizerunek anioła ma związek z określoną symboliką:

- Części ludzkiego ciała pozwalają nam wyobrazić sobie moce niebiańskie
- Powieki i rzęsy symbolizują wierność w przechowywaniu wiedzy
- Młodość – siły witalne
- Zęby oznaczają doskonałość
- Plecy, ramiona, ręce – gotowość do realizacji powierzonych im zadań
- Skrzydła symbolizują to, co niebiańskie, gotowość do drogi, ekstazę, siłę unoszącą do góry
- Brak obuwia to symbol wyzwolenia i oderwania
- Szaty w kolorze światła i ognia oznaczają podobieństwo do Boga, niebiańską siłę, światło niebiańskie,
- Ogień to symbol postrzeganej zmysłami Boskiej działalności

2. Praca w grupach
Kilka dni przed zajęciami uczniowie w wyznaczonych grupach przygotowują reprodukcje z wizerunkami aniołów ze wskazanego okresu. Nauczyciel może zasugerować uczniom nazwiska artystów, których obrazy uczniowie mogliby analizować.

W dostępnych źródłach wyszukaj reprodukcje obrazów lub rzeźb ze wskazanej epoki, przedstawiające wizerunki aniołów. Przygotuj 10-minutową prezentację, uwzględniającą m.in.
- objaśnienie namalowanej sceny (np. odniesienie do Biblii)
- przedstawienie anioła (ułożenie ciała, rodzaj i kolor szat)
- charakterystyczne dla epoki cechy (podobieństwa i różnice w wizerunkach aniołów)

Uczniowie prezentują zebrany przez siebie materiał.

Grupa 1

Aniołowie na obrazach średniowiecznych (np. Cimabue, Giotto)

Aniołowie pojawiają się w wielu schematach kompozycyjnych nawiązujących do Biblii. W gotyku dostrzec można mocno wyeksponowane skrzydła. Mocniej podkreśla się związek między treścią fabularną przedstawienia a posłańcem niebieskim. XII-wieczni aniołowie są często ukazywani jako postacie potężne, wzbudzające strach. Pod koniec XII w. pojawiają się aniołowie w strojach charakterystycznych dla tego okresu, zwykle rycerskich lub dworskich. Od czasu gotyku obraz anioła zaczyna być tożsamy z kanonem piękna w danej epoce. Do XIV w. anioł bywał przedstawiany jako mężczyzna. Artysta często dąży do zatarcia płci anioła .

Grupa 2

Aniołowie w sztuce renesansu

Przedstawienia Wiktorii i Nike to wzór dla artystycznych wyobrażeń w renesansie. Na obrazach włoskich mistrzów to istoty płci żeńskiej, częste na obrazach Botticellego, Lippich. Piękne dziewczęta o długich, kręconych włosach, ubrane w chitony bez rękawów. Popularny jest typ dziecięcy, wyraźnie nawiązujący do antycznego Amora. W epoce tej powstanie wiele wizerunków aniołów anioła grającego – stąd wizerunki aniołów tańczących, grających na lutni, harfie czy trombitach. Wyrażają nastrój nadziemskiego szczęścia i harmonii.

Grupa 3

Aniołowie w sztuce baroku (np. obrazy Rembrandta)
W wizerunkach aniołów barokowych dostrzec można charakterystyczne dla tej epoki cechy: ruch i dramatyzm. Popularny typ dziecięcy nabiera „rubensowskich kształtów”- putta. W motywach dekoracyjnych dominują przedstawienia uskrzydlonych główek i amorków. Aniołowie-dzieci tworzą iluzję zaludnionego nieba. Ubierane w skąpe szaty lub krótkie koszulki, utrwalone w najdziwniejszych pozach, mogą podtrzymywać szarfy, na których umieszczono słowny komentarz.

Grupa 4

Aniołowie w XIX wieku
Wyraźne nawiązanie do starszych wyobrażeń ikonograficznych, antycznych i średniowiecznych, choć wzbogaconych o nowe środki wyrazu. Ilustracje Gustawa Dorego podkreślają często nieziemskość tych istot, ich kosmiczność. U Williama Blake’a też dostrzegamy próbę umiejscowienia aniołów w nierzeczywistej atmosferze.

Grupa 5

Aniołowie w sztuce XX wieku
Sztuka XX wieku podjęła próbę zerwania z tradycyjnymi środkami wyrazu. Wiele wizerunków zaskakuje, próbuje „przedstawiać to, czego nie da się przedstawić, jako właśnie nie dające się zobrazować”, np. technika przemalowywania. Resztki anioła to obraz anioła, którego trudno dostrzec, gdyż został zamalowany na czarno mocnymi pociągnięciami pędzla. Innym zaskakującym pomysłem jest zaprezentowane na wystawie poświęconej aniołom dzieła, sugerującego niemożność „zobrazowania niewidocznego” – na gwoździu została powieszona biała szata.
Można przeanalizować wybrane wizerunki Paula Klee o intrygujących tytułach, np. Anioł jeszcze szkaradny , Anioł jeszcze żeński lub charakterystyczne anioły na obrazach Marca Chagalla.

Na koniec lekcji uczniowie przygotowują pierwszą część wystawy „Anioł w sztuce”, której dopełnieniem będzie wystawa kończąca cykl poświęcony aniołom – Anioł w Warszawie.


Lekcja 3
Temat: O trzech Archaniołach- Gabrielu, Michale i Rafale

Cele lekcji

Lekcja jest poświęcona rozszerzeniu wiadomości dotyczących trzech znanych z Biblii z imienia archaniołów – Gabriela, Michała i Rafała. Uczniowie poznają etymologię ich imion, charakterystyczne atrybuty, ich symbolikę. Wzbogacają wiedzę o danej postaci, sytuując je nie tylko w kontekście biblijnym, ale także w tradycji pozakatolickiej oraz literackiej. Zajęcia służą także doskonaleniu umiejętności analizy dzieł malarskich, w szczególności interpretacji wizerunku anioła na przestrzeni wieków.

Środki dydaktyczne:
Biblia
G. Davidson, Słownik aniołów w tym aniołów upadłych, Poznań1998
W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury
reprodukcje obrazów: Dante Gabriel Rosetti, Zwiastowanie; Ilustracje z Godzinek Sforzy; Simone Martini Zwiastowanie; Hans Memling, Sąd Ostateczny; Verrocchio Tobiasz i anioł

Przebieg lekcji:

I. Mianem archaniołów określa się wszystkie duchy, stojące w hierarchii niebieskiej wyżej niż chór aniołów, to także nazwa jednego z chórów anielskich. W Piśmie św. imiona własne aniołów spotykamy stosunkowo rzadko. Częściej pojawiają się w literaturze apokryficznej.
W tradycji żydowskiej mowa jest o 4 archaniołach: Urielu, Rafale, Michale i Gabrielu. W Koranie wymienia się czterech archaniołów, jednak tylko dwaj nazwani są z imienia: Gabriel i Michał.. Stosunkowo częste są głosy mówiące o siedmiu aniołach znanych z imienia. W Biblii wspomina się imiona 3 archaniołów: Gabriela, Michała i Rafała.

II. Klasa pracuje w 3 grupach – ok. 20min – przygotowanie,ok.20 min-prezentacja
Archanioł Gabriel w kulturze – grupa I

1.Wyszukaj w Słowniku mitów i tradycji kultury W. Kopalińskiego i/lub w Słowniku aniołów, w tym aniołów upadłych G. Davidsona informacje na temat archanioła Gabriela.

2. Odczytaj fragment Biblii-Łk 1, 26-38, Zwiastowanie Maryi. Jakie informacje na temat anioła Gabriela pojawiają się we fragmencie biblijnym? Jakie odczucia towarzyszą Marii w scenie zwiastowania?
Gabriel
• Z hebr. Gabhriel – „Mąż Boży”, „wojownik Boży”, „Bóg jest moją siłą”
• Postać występuje w żydowskim, chrześcijańskim i muzułmańskim systemie wiary
• W judaizmie niekiedy wyobrażany jako anioł śmierci; według legendy żydowskiej był aniołem, który z rozkazu Boga zniszczył grzeszne miasta, m.in. Sodomę i Gomorę,według tradycji żydowskiej Gabriel stoczył walkę z Lewiatanem
• W islamie główny z 4 archaniołów, objawił Mahometowi Koran w imieniu Allaha, utożsamiany z duchem prawdy
• W Nowym Testamencie zapowiada narodzenie Jana Chrzciciela
• Najczęściej kojarzony ze sceną zwiastowania Marii dobrej nowiny

W szóstym miesiącu posłał Bóg anioła Gabriela do miasta w Galilei, zwanego Nazaret, do dziewicy poślubionej mężowi, imieniem Józef, z rodu Dawida; a Dziewicy było na imię Maryja. Anioł wszedł do niej i rzekł: „Bądź pozdrowiona, pełna łaski, Pan z Tobą, Błogosławiona jesteś między niewiastami.”
Ona zmieszała się na te słowa i rozważała, co miałoby znaczyć to pozdrowienie. Lecz anioł rzekł do Niej: „ Nie bój się, Maryjo, znalazłaś bowiem łaskę u Boga. Oto poczniesz i porodzisz Syna, któremu nadasz imię Jezus (...)
Na to Maryja rzekła do anioła:
„Jakże się to stanie, skoro nie znam męża?”
Anioł Jej odpowiedział: „Duch Święty stąpi na Ciebie i moc Najwyższego osłoni Cię(...) Na to rzekła Maryja: Oto ja służebnica Pańska, niech mi się stanie według Twego słowa! Wtedy odszedł od Niej anioł. Łk 1,26 -38

Wizerunek anioła:
• anioł wysłany przez Boga, jest Jego wysłannikiem, heroldem
• wypowiada słynne pozdrowienie
• próbuje uspokoić Maryję
• przekazuje Maryi wiadomość o narodzinach Jezusa
• tekst nie konkretyzuje wizerunku anioła, nie wiadomo, jak wygląda Gabriel

Wizerunek Marii:
zmieszana, być może odczuwa lęk, zdziwienie, niezrozumienie, na końcu pokorę i bezwzględne posłuszeństwo

Archanioł Michał w kulturze-grupa II
1.Wyszukaj w Słowniku mitów i tradycji kultury W. Kopalińskiego i/lub w Słowniku aniołów, w tym aniołów upadłych G. Davidsona informacji na temat Archanioła Michała

2.Odczytaj fragment biblijny Ap.12,7-9. Jakie informacje na temat anioła Michała pojawiają się we fragmencie biblijnym?

3 Jak uzasadnisz pojawienie się Michała Archanioła w scenie śmierci Rolanda?

Archanioł Michał

• Hebr.mikha el – znaczy „któż, jak Bóg”, hebr. jakal „zwyciężać”, „być potężnym”
• Uważany za najpotężniejszego z aniołów w kilku kręgach kulturowych, tj. w
tradycji chrześcijańskiej, żydowskiej i muzułmańskiej
• W Apokalipsie św. Jana przewodzi zastępom niebiańskim walczącym ze smokiem – Szatanem, stając się jednocześnie jego pogromcą
• Dla chrześcijan jest patronem dobrej śmierci, prowadzącym dusze zbawionych do nieba; towarzyszy duszy człowieka w drodze do Boga, chroniąc ją przed demonami
• W tradycji żydowskiej jest wodzem archaniołów, aniołem sprawiedliwości i miłosierdzia; jest także aniołem opiekuńczym Izraela, wicekrólem niebios
• W islamie- Mika-il –wybawiciel wierzących-odpowiednik zbawiciela; Michała utożsamiano z aniołem, który powstrzymał dłoń Abrahama, kiedy ten chciał złożyć w ofierze Izaaka; według wczesnej tradycji islamu ma szmaragdowe skrzydła i szafranowe włosy, „ z których każdy ma miliony twarzy i ust, i tyleż samo języków, które w milionie dialektów błagają Allaha o zmiłowanie”; to anioł wojownik wspierający w walce wyznawców Allaha
• w legendach pojawia się jako postać zwiastująca Maryi śmierć
• W ikonografii najczęsciej przedstawiany ze skrzydłami jako wojownik Boży i pogromca smoka
• Często spotykany jako anioł ważący dusze w dniu Sądu Ostatecznego, trzyma wagę sprawiedliwości
• Przedstawiany w tunice, szatach władcy, wojownik w zbroi z atrybutami: berłem, krzyżem, mieczem ,tarczą i wagą

Uczniowie odczytują fragment Biblii:
I rozegrała się wielka bitwa na niebie: Michał i aniołowie jego stoczyli bój ze smokiem...I zrzucony został ogromny smok, wąż starodawny, zwany diabłem i szatanem, który zwodzi cały świat.
To biblijne uzasadnienie wizerunku Michała jako pogromcy smoka –szatana.

Michał jako patron dobrej śmierci, wysłany przez Boga, stanie się przewodnikiem Rolanda w drodze do raju. Jego pojawienie się jest znakiem akceptacji postawy bohatera przez Boga.

Archanioł Rafał- grupa III

1.Wyszukaj w Słowniku mitów i tradycji kultury W. Kopalińskiego i/lub w Słowniku aniołów, w tym aniołów upadłych G. Davidsona informacji na temat Archanioła Rafała.

2 Jaką funkcję spełnia Rafał w historii biblijnej Tb6,1-9;11,6-12;12,13-22?

Rafał
- imię znaczące- „Bóg uleczył”
- Jeden z trzech archaniołów-pojawia się w księdze Tobiasza (pozakanoniczna w judaizmie, apokryficzna w protestantyzmie, kanoniczna w katolicyzmie)
- Rafał zostaje w niej towarzyszem i przewodnikiem Tobiasza podczas jego wędrówki
- W literaturze apokryficznej jest jednym z aniołów, którzy zasadzili rajski ogród, jest stróżem drzewa życia w Edenie
- Jest aniołem zdrowia- w żydowskich legendach wspomina się m.in. o uleczeniu stawu biodrowego Jakuba zwichniętego w czasie walki z bezimiennym aniołem (lub Bogiem)
- W katolicyzmie to anioł podróży oraz pocieszyciel męczenników za wiarę
- Na obrazach malarzy Rafał przedstawiany z kosturem pielgrzymim i rybą w ręku

W analizowanym fragmencie biblijnym anioł Rafał towarzyszy Tobiaszowi w wędrówce (anioł podróżnych). Młody chłopiec posłusznie wykonuje polecenia przewodnika, dzięki czemu podróż kończy się szczęśliwie, a Tobiasz za sprawą Rafała przywraca swemu ojcu wzrok. Ten epizod przede wszystkim uzasadnia etymologię imienia archanioła. Ten jednocześnie mówi o sobie jako o jednym z siedmiu aniołów „stojących w pogotowiu i wchodzących przed majestat Pański”. Przypomina, że jego działania są zgodne z wolą Boga i nakazuje uwielbianie Najwyższego. Rafał staje się pierwowzorem anioła stróża. Posłany przez Boga, by pomagać ludziom.

III. Wyobrażenia archaniołów w malarstwie
Uczniowie pracują w tych samych grupach. Analizują co najmniej 2 reprodukcje, ukazujące wyobrażenie anioła. Po 20 minutach uczniowie prezentują swoje wnioski.

Trzej archaniołowie inspirowali przez wieki ogromną ilość artystów, w szczególności malarzy. Jak ci wyobrażali sobie aniołów? Porównaj wizerunek wysłanników Bożych w ujęciu twórców różnych epok. Opisz scenerię. Zwróć uwagę na sposób ukazania anioła -ułożenie ciała, szatę, jej barwę, wyraz twarzy, ułożenie stóp, dłoni, gesty. Opisz charakterystyczne atrybuty.

Grupa I- wizerunek Archanioła Gabriela w malarstwie
Simone Martini, Zwiastowanie
W scenie zwiastowania pojawiają się trzy postacie: Gabriel, Maria oraz gołębica, symbolizująca Ducha św.
Maryja ubrana jest w niebieską szatę – symbol niebios. Okazuje zmieszanie, lęk. Wzdraga się, osłania szatą.. Jest zasmucona.
Unoszone nieziemskim podmuchem poły płaszcza i uniesione skrzydła sugerują, że malarz przedstawia moment przybycia zwiastuna. Anioł w złocistej szacie pozdrawia Maryję. Tekst pozdrowienia wyryty jest na obrazie. Złocista szata delikatnie wyróżniająca się na tle złotego tła to odniesienie do boskości, niebieskiej chwały, to także symbol radości i miłości. Posłaniec trzyma w ręku gałązkę oliwną – ta sama roślina oplata jego głowę, podkreślając jednocześnie rozświetlony nad jego głową nimb. Zwraca uwagę spokojny, choć nieco surowy wyraz twarzy anioła. Ten ostatni podkreślony jest przez anielski gest – wzniesiony przez artystę palec. Siostra Wendy Beckett pisze: Maria...nawet w chwili głębokiej rozterki duchowej ukazana jest z gotyckim wdziękiem, tak charakterystycznym dla Simona(...)Widz zdaje sobie sprawę, że uczestniczy w świętym spotkaniu, w którym połączone zostają niebo i ziemia.”

Dante Gabriel Rosetti,Zwiastowanie,1850.

Nad ziemią unosi się muskularny, bezskrzydły anioł. Jego nieziemską moc podkreślają języki ognia przy nagich stopach. Delikatnie zaznaczony złocistą barwą nimb nad jego głową bardzo dyskretnie odcina się od koloru włosów. Na obrazie dominuje biel – biała jest zarówno prosta i luźno opadająca szata anioła, jak również subtelnie pofałdowana szata Marii. To symbol dziewiczej czystości. Gabriel wręcza lilię z trzema kwiatami – symbol potrójnej dziewiczości.

Maria to subtelna, delikatna dziewczyna. Kuli się, odsuwa z przestrachem, a spuszczony wzrok sugeruje nieśmiałość i lęk przed bożym posłańcem.

Grupa II- wizerunek Michała Archanioła w malarstwie

Hans Memling, Sąd Ostateczny
Michał Archanioł stoi na rozległej równinie. Ubrany w ciemną zbroję, ma rozpostarte skrzydła. W ręku trzyma pastorał i charakterystyczny atrybut – wagę. Na szalach dwie nagie postacie. Ta, na której znajduje się grzesznik, unosi się do góry. Wyobrażenie nawiązuje do sceny Sądu Ostatecznego. Michał jako wysłannik Boga oddziela dusze błogosławionych od potępionych.

Ilustracje z Godzinek Sforzy (ok.1520r.)
Kolejne nawiązanie do sceny Sądu Ostatecznego, tym razem do wyobrażenia Michała jako pogromcy smoka-diabła. Przedstawiony w zbroi i z mieczem w jednej ręce, uosabia wojownika -opiekuna kościoła walczącego. Depcze smoka. Waga z duszami na obu szalach przypomina, że to także obrońca sprawiedliwych w godzinie śmierci.

Grupa III- wizerunek Archanioła Rafała w malarstwie

Verrocchio Tobiasz i anioł
Archanioł Rafał towarzyszy młodemu aniołowi w podróży. Skrzynka, którą niesie Rafał, być może zawiera wnętrzności ryby, które mają przywrócić wzrok ojcu Tobiasza.
Stroje, podobnie ja uczesanie, charakterystyczne dla renesansu i mody florenckiej.

Tycjan Tobiasz i anioł

Tobiasz to młody i bezbronny chłopiec, niemal dziecko. Spogląda wysoko na swego strażnika, trzymającego jego dłoń. Rozwinięte skrzydła sugerują lot, a wskazujący gest prawej ręki zdaje się świadczyć, ze dom jest w pobliżu.

IV Zakończenie
Na zakończenie nauczyciel prezentuje wizerunki archaniołów w innej niż katolicka tradycji, np. islamskiej. Uczniowie próbują uchwycić podobieństwa i różnice.


Lekcja 4

Temat: Jakub zmagający się z aniołem w wyobraźni malarzy i muzyków.

Cele lekcji:
Uczniowie analizują fragment biblijny – walkę Jakuba z aniołem, poznają postać patriarchy, potrafią zaprezentować interpretacje tej sceny, dostrzegają podobieństwa i różnice w konkretyzacjach malarskich, analizują wyobrażenie zmagań Jakuba z aniołem w piosence J. Kaczmarskiego.

Środki dydaktyczne:
Reprodukcje obrazów: Gustaw Moreau Walka Jakuba z aniołem, Rembrandt van Rijn Walka Jakuba z aniołem, Eugene Delacroix Walka Jakuba z aniołem;
Nagranie piosenki Walka Jakuba z aniołem, sł. J. Kaczmarski , muz. P. Gintrowski

Przebieg lekcji:

1.Kim jest Jakub?

To patriarcha biblijny, syn Izaaka i Rebeki, brat bliźniak Ezawa, który za miskę soczewicy sprzedał mu swoje pierworództwo. Podając się za Ezawa, wyłudził od ojca błogosławieństwo. Wyobraźnię artystów inspirowały szczególnie dwa epizody w biografii bohatera. Pierwszy dotyczy snu Jakuba. Przyśniła mu się „drabina do nieba” – ustawiona na ziemi, drugim końcem dotykała nieba. Po niej schodzili i wchodzili aniołowie. Na szczycie drabiny stał Jahwe, który obiecał Jakubowi ziemie i liczne potomstwo. Drugi epizod określony został w tradycji jako walka Jakuba z aniołem, chociaż w Księdze Rodzaju nie wskazuje się, że przeciwnikiem Jakuba był anioł. Jeden z badaczy tłumaczy to w taki sposób:
„ W księdze proroka Ozeasza znaleźć możemy następujące wersety dotyczące nocnej walki: „w pełni sił będąc, walczył z Bogiem. Walcząc z Aniołem, zwyciężył, płakał i błagał go o łaskę.” Wyraźnie Bóg i anioł zostają ze sobą utożsamieni – anioł nie jest jedynie wysłannikiem Boga oznajmiającym Jego wolę czy pośrednikiem między Bogiem a człowiekiem, lecz oznacza samego Boga(...) Bóg chce umożliwić człowiekowi bezpośrednie spotkanie z nim i jak gdyby zniża się do niego, właśnie pod postacią anioła. Jednocześnie poprzez zastąpienie słowa „Bóg” słowem „anioł” podkreślone zostaje, iż człowiek nie jest tak naprawdę w stanie w pełni zgłębić istoty boskości.”

2. Przeczytaj fragment z Księgi Rodzaju, Rdz 32,25-31, i scharakteryzuj walczących:
Jakub
sam jeden, ta samotność jest podyktowana obawą przed zemstą brata;
izolacja sprzyja kontemplacji, modlitwie; jest silny i wytrwały, dzielnie zmaga się z przeciwnikiem, żąda błogosławieństwa od Boga,
jest świadomy, że widział Boga „twarzą w twarz”, zmieni imię – Izrael oznacza walczącego z Bogiem, po walce utyka na jedną nogę

Przeciwnik Jakuba
Nie może pokonać Jakuba, dlatego zwichnął jego staw biodrowy, nakazuje zmianę imienia, nie ujawnia swojego imienia, spełnia żądanie Jakuba – błogosławi mu.

W tradycji pojawiły się różne wielorakie interpretacje tej sceny:
„Zdziwienie i wewnętrzny opór budzić musi sytuacja, w której człowiek ma przewagę nad wszechmocnym Bogiem. Zgodnie z tradycją kościoła walka ta stanowi symbol modlitwy jako walki wiary i zwycięstwa wytrwałości.
- Trudy walki tłumaczy św. Augustyn następująco: „to, co otrzymane z łatwością, ludzie też łatwo tracą, natomiast przeciwnie dzieje się z tym, co wymaga trudu i wysiłku”
- Św. Augustyn tłumaczy też: „Bóg sprawił, aby tenże Jakub walczył z aniołem. W osobie tego anioła to sam Pan prowadził walkę. Trzymał się, wysilał się, żeby utrzymać, napastował w tym celu: z miłosierdzia pozwolił się zatrzymać, nie ze słabości”.
Przypomnijcie bohatera walczącego z Bogiem. Czy można go porównywać z biblijnym Jakubem? (Uczniowie mogliby przywołać kontekst literacki i porównać sytuację Konrada z III cz. Dziadów)

3. W jaki sposób malarze wyobrazili sobie walkę Jakuba z aniołem?
Opisz wyobrażenie walki Jakuba z aniołem. Zanalizuj układ postaci względem siebie, a także ułożenie ciała obydwu bohaterów.

a. Gustaw Moreau Walka Jakuba z aniołem, akwarela 1878
Przeciwnicy nie ścierają się ze sobą. Układ rąk i nóg Jakuba, napięcie jego mięśni sugerują, że walczy z kimś, kogo nikt poza nim nie dostrzega. „Niezwykle natężone i skupione spojrzenie Jakuba skierowane jest w świat dostępny tylko jemu, całkowicie wykraczający poza sferę materialną.” To rozminięcie się walczących uwypukla niedookreśloność przeciwnika i zmusza odbiorcę do szukania odpowiedzi na pytanie o tego, z którym się zmagał. Gwałtowną ekspresję tego wydarzenia podkreślają poszarpane szaty i rozwiane włosy Jakuba.
Boski wysłannik delikatnie spogląda na szamoczącego się młodego człowieka. Tylko jego naprężona ręka skierowana w stronę uda przypomina o tym, co wydarzy się za chwilę. Staw biodrowy zostanie zwichnięty, człowiek zostanie naznaczony kalectwem, ale przecież jego żądanie zostanie spełnione.

b. Rembrandt van Rijn Walka Jakuba z aniołem
Skoncentrowana kompozycja została podkreślona przez bliskość bohaterów. O sile Jakuba mogą świadczyć jego rozłożyste plecy, ale zwraca uwagę bezwładność jego ciała, które anioł wydaje się podtrzymywać. Ręka na szyi Jakuba odczytywana może być jako gest czułości i opiekuńczości. Patriarcha ma przymknięte oczy, nie widzimy jego rąk, niewiele wskazuje na to, że toczy dramatyczną walkę.. Jedynie lewa ręka anioła spoczywająca na biodrze przypomina o okaleczeniu. Wizerunek anioła przyciąga swoją delikatnością, łagodnością i słodyczą spojrzenia. Nie dziwi więc, że wielu interpretatorów odczytuje tę scenę jako miłosne zbliżenie. „wszystko sprawia, że scena sugeruje raczej obejmowanie się niż mocowanie, miłosne zbliżenie a nie walkę, przywodząc na myśl Jeremiasza: Uwiodłeś mnie Panie, a ja pozwoliłem się uwieść: ujarzmiłeś mnie i przemogłeś.”

c. Eugene Delacroix Walka Jakuba z aniołem
To jedyny spośród zaprezentowanych obrazów, na którym walka przypomina fizyczne zmagania przeciwników. Walczące postaci umieszczone na tle pejzażu, siłują się pod rozłożystymi dwoma drzewami. Naprężone ciało Jakuba sugeruje ogromny wysiłek człowieka, a dynamizm i ekspresję podkreślają uniesione nogi rywali. Ostrze porzuconej włóczni wymierzone jest w stronę patriarchy, co jeszcze bardziej podkreśla ostrość konfliktu i kieruje w wzrok odbiorcy w centrum wydarzeń.

Obrazy odwołujące się do tego samego tekstu biblijnego są przykładem indywidualnego i podejścia artystów do tekstu kulturowego.
Czym różnią się wyobrażenia tych trzech artystów?

4. Ten fragment biblijny zainspirował także Jacka Kaczmarskiego.
Po wysłuchaniu piosenki uczniowie dzielą się spostrzeżeniami. Udowadniają, że w kreacji bohaterów dominuje kontrast. Wyjaśniają pointę tekstu – co oznaczają słowa „wolnych poznać po tym, że kulawi”?

Walka Jakuba z aniołem

A kiedy walczył Jakub z aniołem
I kiedy pojął że walczy z Bogiem
Skrzydło świetliste bódł spoconym czołem
Ciało nieziemskie kalał pyłem z drogi

I wołał – Daj mi Panie bo nie puszczę
Błogosławieństwo na teraz i na potem –
A kaftan jego cuchnął kozim tłuszczem
A szaty Pana mieniły się złotem

On sam zaś Pasterz, lecz o rękach gładkich,
W zapasach wołał – Łamiesz moje prawa
I żądasz jeszcze, abym sam z nich zakpił,
Ciebie, co bluźnisz, grozisz, błogosławił! –

A szaty Pana mieniły się złotem,
Kaftan Jakuba cuchnął kozim tłuszczem

W niewoli praw twych i w ludzkiej niewoli
Żyłem wśród zwierząt obce karmiąc plemię
Jeśli na drodze do wolności stoisz
Prawa odrzucę precz a Boga zmienię!

I w tym spotkaniu na bydlęcej drodze
Bóg uległ i Jakuba błogosławił
Wprzód mu odjąwszy władzę w jednej nodze
By wolnych poznać po tym że kulawi


Lekcja 5
Temat: Warszawie... – ślady anielskie w Twoim mieście

Cele projektu: uczniowie lepiej poznają wybrane miejsca w swojej miejscowości, przede wszystkim cmentarze i kościoły, ale także przestrzenie wybrane przez siebie. Są zmobilizowani do uważnego przyglądania się detalom architektonicznym swego miasta. Utrwalają i poszerzają wiedzę o aniołach, sposobach ich przedstawiania. Wyszukują potrzebne informacje, np. na temat znalezionych przez siebie wizerunków aniołów, ich symboliki, opisywanego przez siebie nagrobka, czy też miejsca, w którym dany wizerunek odnaleziono. Przygotowują prezentację (fotografie, reprodukcje i opis w formie ustnej i pisemnej ). Projektują wystawę zebranych przez siebie materiałów.
Zajęcia trwają 2 godziny. Uczniowie mają na wykonanie zadania ok. 2 tygodni

Wyrusz na poszukiwanie aniołów w Twoim mieście. Dzięki temu lepiej je poznasz i utrwalisz wiedzę o aniołach, ich atrybutach i związaną z nimi symboliką.

Uczniowie zostają podzieleni na grupy. Każda z nich ma do wykonania zadania, odpowiednio punktowane:
Odnalezienie wizerunku anioła w mieście, przygotowanie jego ikonografii (zdjęcie, reprodukcja) 5 pkt
Opis wizerunków anielskich 5 pkt
Dodatkowe istotne informacje lub ciekawostki związane z prezentowanym przez siebie
materiałem 3 pkt
Wizerunki anielskie spoza wskazanych miejsc 5 pkt
Szczególne walory prezentacji 2 pkt

Grupa 1
Wyrusz na poszukiwanie wizerunków anielskich na Cmentarz Powązkowski. Wyszukaj je (co najmniej 6), sfotografuj i opisz. Warto w opisie uwzględnić: materiał, z którego wykonano figurę, kolor, umiejscowienie w przestrzeni nagrobka, płeć, wiek, wygląd aniołów – sylwetkę, uczesanie, strój i przede wszystkim atrybuty i symbole. Spróbuj w dostępnych źródłach odnaleźć interesujące informacje, ciekawostki dotyczące analizowanego materiału.
Dodatkowe punkty możecie otrzymać za odnalezienie, sfotografowanie i i opisanie wizerunków anielskich w Warszawie w miejscach nie wyznaczonych przez nauczyciela.
Przygotuj 15-minutowe wystąpienie na temat „Anioł w Warszawie”, prezentując zgromadzony przez siebie materiał.

Grupa 2
Wyrusz na poszukiwanie wizerunków anielskich na Cmentarz Bródnowski. Wyszukaj je (co najmniej 6), sfotografuj i opisz. Warto w opisie uwzględnić: materiał, z którego wykonano figurę, kolor, umiejscowienie w przestrzeni nagrobka, płeć, wiek, wygląd aniołów-sylwetkę, uczesanie, strój i przede wszystkim atrybuty i symbole.
Dodatkowe punkty możecie otrzymać za odnalezienie, sfotografowanie i i opisanie wizerunków anielskich w Warszawie, w miejscach nie wyznaczonych przez nauczyciela dla żadnej z grup.
Przygotuj 15-minutowe wystąpienie na temat „Anioł w Warszawie”, prezentując zgromadzony przez siebie materiał.

Grupa 3
Wyrusz na poszukiwanie wizerunków anielskich do Muzeum Narodowego. Wyszukaj je (co najmniej 6), i opisz. Spróbuj odnaleźć reprodukcję wybranych przez siebie wizerunków. Warto w opisie uwzględnić:, płeć, wiek, wygląd aniołów-sylwetkę, uczesanie, strój i przede wszystkim atrybuty i symbole.
Dodatkowe punkty możecie otrzymać za odnalezienie, sfotografowanie i i opisanie wizerunków anielskich w Warszawie, w miejscach nie wyznaczonych przez nauczyciela dla żadnej z grup.
Przygotuj 15-minutowe wystąpienie na temat „Anioł w Warszawie”, prezentując zgromadzony przez siebie materiał.

Grupa 4
Wyrusz na poszukiwanie aniołów do warszawskich kościołów:
św. Anny, Wniebowzięcia NMP (Karmelitów Bosych), Opieki św. Józefa (Wizytek), św. Krzyża .Wyszukaj wizerunki anielskie (co najmniej 6) i opisz. Spróbuj odnaleźć reprodukcje dzieł, niektóre z nich można sfotografować. Warto w opisie uwzględnić: kolory, płeć, wiek, wygląd aniołów-sylwetkę, uczesanie, strój i przede wszystkim atrybuty i symbole.
Dodatkowe punkty możecie otrzymać za odnalezienie, sfotografowanie i i opisanie wizerunków anielskich w Warszawie, w miejscach niewyznaczonych przez nauczyciela dla żadnej z grup.

Prezentacja zadania
Poszczególne grupy kolejno prezentują odnalezione przez siebie wizerunki(ok. 15min. każda grupa). Komisja składająca się z jednego ucznia z każdej grupy i nauczyciela przydziela punkty
19- 20 celujący
16-18 bardzo dobry
13-15 dobry
10-12 dostateczny
7-9 dopuszczający
0-6 niedostateczny

Na koniec wskazani uczniowie przygotowują wystawę ze zgromadzonych materiałów.
Prosimy uczniów o ocenę cyklu zajęć.