Bawimy się muzyką

Jest rzeczą konieczną przede wszystkim, abyście
lubili swoje lekcje, abyście lubili swoich uczniów,
a Waszym wielkim nieustannym dążeniem niechaj
będzie budzenie w nich potrzeby wyrażania siebie
i wyrażania muzyki, tej przemożnej siły porządkującej,
budzącej wzruszenia, która pociąga istoty w stronę
Piękna.

Emil Jaques – Dalcroze (1865-1950)

Wstęp

Współczesne metody wychowania i kształcenia muzycznego oraz dydaktycznego, zawsze dążą do jednego wspólnego celu. Jest nim wyposażenie każdego dziecka w taką wrażliwość i wyobraźnię, które trwale pobudzać będą jego zainteresowania muzyczne. U jednych dzieci będzie to czynne uprawianie muzyki – śpiew czy gra na instrumencie – u innych tylko aktywne i emocjonalne jej słuchanie.
W każdym systemie wychowania muzycznego można wyodrębnić dominującą formę aktywności muzycznej . Na przykład w metodzie Zoltana Kodaly’a rolę taką spełnia śpiew. Natomiast w systemie edukacji muzycznej Carla Orffa główną formą zajęć jest gra na instrumentach , zachęcam jednak, aby wszystkie przykłady były wzbogacone innymi formami aktywności: mową, śpiewem, efektami akustycznymi, ruchem czy wreszcie słuchaniem muzyki, bowiem tylko integracja wszystkich tych form będzie właściwym kierunkiem realizacji idei pedagogicznej C. Orffa.
Założenia dydaktyczne metody Orffa sprecyzować można krótko jako twórcze podejście dzieci do wszystkich zaproponowanych przez nauczyciela zadań muzycznych. Zaznaczyć przy tym należy, że „podejście twórcze”, to nie dowolna, nie podlegająca żadnej dyscyplinie, improwizacja. Wartość tej metody polega na tym, że każdy zaplanowany przez nauczyciela nowy materiał muzyczny ma być realizowany przy aktywnym udziale ucznia. Zachowanie własnej aktywności przy poznawaniu nowych zjawisk muzycznych czyni je bogatszymi. Metoda Carla Orffa pozwala na twórczą samodzielność dzieci, poszukiwanie różnych rozwiązań, odkrywanie coraz to innych, bogatszych środków wyrazu. Taka aktywność prowadzi do intensywnego rozbudzenia wyobraźni i wrażliwości w ogólnym i muzycznym znaczeniu, do wejścia w bogaty świat muzyki , nawet przy niewielkiej wiedzy muzycznej ucznia.
Metoda Orffa pozwala również na odwrócenie uwagi dziecka od problemów trudnych, złożonych, wymagających określonych umiejętności i zdolności, umożliwia swobodę działania, w którym- w ocenie ucznia- zabawa przeważa nad nauką.
Pedagogika zabawy jest metodą , która proponuje działanie stwarzające uczestnikom klasy (grupy) możliwość rozwoju w atmosferze akceptacji i zaufania, bez względu na wiek i umiejętności. Zabawa ułatwia kontakty między ludźmi, wyzwala aktywność twórczą, stymuluje do podejmowania działań wtedy, gdy respektuje zasady :

- dobrowolność uczestnictwa;
- uwzględniania możliwie wszystkich poziomów komunikacji;
- uznawania przeżyć za ważne;
- świadomej rezygnacji z rywalizacji;
- wykorzystania różnorodnych środków wyrazu.

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie etapów twórczego realizowania zadań muzycznych przy zastosowaniu instrumentów dziecięcych, bowiem w metodzie Orffa rozwój aktywności muzycznej uwidacznia się w takim działaniu najpełniej.

Rozdział I

BARWA DŻWIĘKU

Wprowadzenie

Świat, który nas otacza, bezustannie wytwarza różne efekty dźwiękowe. Podobnie każdy rodzaj pracy ludzkiej charakteryzuje się właściwą sobie aurą dźwiękową. Gdy mówimy o pracy kowala, brzmi nam w uszach metaliczne kucie młota. Żniwiarze na polach kojarzą się nam z rytmicznym turkotem traktorów i maszyn, a niekiedy jeszcze z brzdękiem kos. Również cała przyroda to nie tylko piękno krajobrazu, ale również różnorodność barw dźwiękowych. Wystarczy np. wsłuchać się w pozorną ciszę lasu, aby usłyszeć szum drzew, śpiew ptaków, szelest gałęzi, odgłosy zwierząt. Inny obraz pozornego spokoju to łąka nad jeziorem, tętniąca życiem i odgłosami swoich mieszkańców (rechocące żaby, klekocący bocian, szum wody, odgłosy wodnego ptactwa, zwierzęta pasące się na łące i pobrzękujące dzwoneczkami, szczekanie psa skrzypienie przejeżdżającego wozu itd.).
Spokój przyrody sprzyja koncentracji w słuchaniu i odnajdywaniu różnych odmian dźwięków. Trudniej o to w dużym mieście, bo tam siła i różnorodność efektów dźwiękowych nakładają się na siebie, tworząc przeważnie tylko szum i hałas. Chronimy się przed nim do mieszkań, lecz i tam czekają już na nas nowe szmery (odgłosy zegarów, hałasy kuchenne, woda szumiąca w rurach, dzwonek telefonu, skrzypiące drzwi itp.).
Cały ten świat dźwięków jest tłem naszego codziennego życia. Czy możemy doszukać się w nim pewnych cech wspólnych z „prawdziwą” muzyką? To właśnie stanie się pierwszym pytaniem skierowanym do dzieci.

A. Poszukiwanie efektów akustycznych z wykorzystaniem źródeł pozamuzycznych

Pracę nad poszukiwaniem różnych brzmień, czyli coraz to innej barwy dźwięku, należy rozpocząć od ćwiczeń, które powinny wykorzystywać rozmaite pozamuzyczne źródła dźwięku. Każdy uczeń powinien wykonać swoje zadanie (ćwiczenie) oddzielnie. Ułatwi to utrzymanie dyscypliny. Zajmie to na początku nieco więcej czasu, ale jest celowe i prowadzi do pełnej dyscypliny i aktywności grających dzieci. W następnym etapie można łączyć w ćwiczeniach dwoje, troje i więcej grających. Ćwiczenie końcowe jest najczęściej zbiorową „ kompozycją” .

Przykłady efektów akustycznych

1. Poszukiwanie szmerów i efektów wydobywanych przy pomocy własnego ciała;
Rąk – klaskanie, pstrykanie,
Nóg – stukanie palcami, piętami, całą stopą, szuranie stopami,
Głosu – wydawanie nieartykułowanych dźwięków: długich, krótkich, ciągłych, przerywanych, wysokich, niskich ,jasnych, ciemnych itp.
2. Poszukiwanie szmerów i efektów przez kontakt człowieka z przedmiotem – np. poprzez różne sposoby uderzania ręką:
- pukanie zgiętym palcem w : szybę, podłogę, drzwi, pianino, blat stoły, kartkę papieru, tekturę, gazetę, pergamin, celofan, książkę, styropian itp.
- pukanie pałeczką –jak wyżej,
- pocieranie dłonią – z płaskimi palcami lub przy lekko zgiętych palcach.
3. Poszukiwanie szmerów i efektów uzyskanych przez spadanie różnych przedmiotów na różne podłoże:
przedmioty: piłka pingpongowa, piłka tenisowa, piłka nożna, klucze, but, dzwonek, pałeczka drewniana itp.
Podłoże: podłoga drewniana, pokryta wykładziną, papier, karton.
4.Poszukiwanie szmerów i efektów uzyskiwania przez poruszanie kartek papieru:
Pocieranie dwóch kartek, wolne lub szybkie darcie pasków dużego arkusza, szeleszczenie papierem, wolne i szybkie zgniatanie dużego arkusza gazet, pocieranie o siebie dwóch zgniecionych kartek itp.
5. Poszukiwanie szmerów i efektów dźwiękowych na instrumentach – zabawkach przyniesionych przez uczniów: gwizdki, pudełka grzechotki, bąk, instrumenty plastikowe,
-- instrumenty – zabawki wykonane przez uczniów: kapsle od butelek umieszczone na długim kiju, plastikowe kubki obciągnięte gumą, łupiny orzechów umieszczone na drewnianym pręcie, puszki a przymocowanymi luźna blaszkami itp.
Wszystkie zaproponowane ćwiczenia opatrzone są tytułami , które określają problem zawarty w ćwiczeniu. Zaleca się stosowanie w każdym ćwiczeniu różnych rodzajów efektów podanych wyżej.

Ćwiczenia

1. Wszystko gra

Zabawa polega na samodzielnym poszukiwaniu przez dzieci różnych możliwości tworzenia szmeru lub dźwięku. Na wstępie mówimy o tym, że dźwięki w naszym otoczeniu różnią się między sobą barwą. Barwa i jej zmiany zależą od źródła dźwięku i od sposobów tego wydobycia. Im większa liczba tych źródeł, tym więcej barw możemy stworzyć. Można pokazać kilka ciekawych przykładów wywołania efektu akustycznego, co zainspiruje dzieci do dalszych samodzielnych poszukiwań. Powinny się one odbywać indywidualnie – np. każde dziecko, swobodnie chodzące po Sali, szuka nowego brzmienia uderzając coraz to inaczej w różne przedmioty. Należy przy tym wspólnie słuchać zmian pod wpływem zmiany miejsca uderzenia.
Po samodzielnym poszukiwaniu „własnego” efektu dźwiękowego można pokierować wspólną próbą połączenia kilku ciekawych i różnorodnych efektów akustycznych. Prowadzący ćwiczenia sam może wybierać kolejnych wykonawców włączając ich do gry. Również same dzieci mogą dowolnie włączać się do zabawy w momentach, które uznają za właściwe.

2. GRAMY BEZ INSTRUMENTÓW

Kolejnym ćwiczeniem kieruje uczeń lub nauczyciel. Ustalamy liczbę wykonawców, np. 14.
Numery od 1 do 14 zapisujemy na tablicy w „rozsypce”.
Każdy grający wybiera dowolny numer, nie podając go do wiadomości innym (zdarza się, że niektóre numery będą „ciszą”, a inne duetem, triem itd. Brzmi to tym ciekawiej).
Dyrygent prowadzący wykonanie „kompozycji” ustala również dodatkowe sposoby wykonania, które przybliżają grającym pojecie grup instrumentalnych w orkiestrze i grę t u t t i.

Prowadzący sam ustala tempo gry „wywołując” instrumenty przez wskazanie pałeczką numeru lub znaku.
W ćwiczeniu tym istnieje nieskończona liczba kombinacji brzmieniowych.
Będą one tym ciekawsze, im bardziej zróżnicowane wykonania i źródła dźwięku wybiorą uczniowie.

A oto przykładowa realizacja ćwiczeń:
1--- głos nieartykułowany, wysoki dźwięk przerywany,
2----pukanie palcem w szybę,
3---zgniatanie gazety,
4---bębnienie palcami po tablicy,
5—upuszczenie piłeczki do ping-ponga na powierzchnię stołu,
6—naśladowanie głosem spadającej kropli: „kap”,
7---cisza,
8---nieregularne pukanie pałeczką w celofan,
9---brzęk kluczy,
10---szybkie uderzanie dłonią o ławkę,
11---gwizdanie gwizdkiem,
12---darcie długich pasków papieru,
13---potrząsanie kapslami zawieszonymi na sznurku,
14---wołanie imienia np. „Zosiu”
W czasie wykonywania ćwiczenia najciekawsze efekty brzmieniowe powinien prowadzący „zatrzymać” dłużej lub częściej powtarzać. Pod koniec ćwiczenia można łączyć grę w duetach, np. nr 1 z 6, 2 z 4, 9 z 5, 3 z 12, 13 z 11 itd. Zakończyć ćwiczenie - „kompozycję” można bądź grą t u t t i lub odwrotnie, pojedynczym wykonaniem – np. 5 z 6 lub 14. Podany przykład realizacji jest tylko propozycją, nigdy zaś obowiązującym wzorem.

B. Poszukiwanie efektów dźwiękowych na instrumentach perkusyjnych

Kontynuując proces rozwoju wyobrażeń słuchowych dotyczących barwy dźwięku, wprowadzamy do ćwiczeń różne rodzaje instrumentów perkusyjnych.
Grupa instrumentów o nieokreślonej wysokości dźwięku:
a) Membranofony:
- bębenek uderzany ręką
- bębenek uderzany pałeczką
b) Idiofony metalowe:
- talerze
- trójkąt
- janczary
c) idiofony drewniane:
- drewienka
- blok akustyczny prostokątny
- kołatka
- grzechotka – marakas
- tarka
- drabinka

Grupa instrumentów perkusyjnych o określonej wysokości dźwięku:
a) Idiofony metalowe sztabkowe:
- dzwonki chromatyczne
Są to najbardziej popularne instrumenty perkusyjne dostępne w szkolnych placówkach.
Różne sposoby uderzania w instrument i wydobywania coraz to innych efektów dźwiękowych będą bowiem potrzebne dzieciom przy poznawaniu kolejnych pojęć muzycznych.
W czasie ćwiczeń bardzo ważne jest to, aby każde dziecko mogło uczestniczyć w danej zabawie muzycznej. Nie należy przydzielać instrumentów tylko niektórym dzieciom na zasadzie wyróżnienia lub nagrody, podczas gdy spora grupa uczniów zostaje odsunięta od ćwiczeń i obserwuje grę „wybranych „ czuje się bierna i zawiedziona. Każde dziecko powinno mieć możliwość aktywnego uczestniczenia w ćwiczeniach, które będzie przebiegało ciekawie i sprawnie, jeśli wszyscy uczniowie będą siedzieli w kole – najlepiej na podłodze – widząc nauczyciela i siebie nawzajem.

Ćwiczenia

1. Przedstaw się za pomocą instrumentu

Każdy uczeń oddzielnie „przedstawia się”, grając na wybranym instrumencie. Można zasugerować dwu częściowość wykonania, nawiązującą do nazwiska i imienia, można też podsunąć pomysł, aby przedstawić się według swojego usposobienia np. grając wesoło, cicho, wolno, spokojnie lub żywo.
Można pamiętać o specjalnym miejscu – kole, w którym ćwiczenie wykonujemy, kilkakrotnie w połączeniu z ruchem i mimiką.
Podstawowym celem ćwiczenia jest lepsze zapoznanie dzieci z różnorodnymi instrumentami, różnicą w ich budowie, brzmieniu i sposobie gry, ale przede wszystkim jest zachęcenie wszystkich uczniów do nieskrępowanej, spontanicznej improwizacji.
Ważne jest również wprowadzenie zasady kolejnego zapoznawania się z nowymi instrumentami np. instrumenty przekazywane są o jedno miejsce w prawo lub w lewo.

2. Tworzymy orkiestrę

Warunki tego ćwiczenia wprowadzamy podobnie jak w poprzednim, by dzieciom kojarzyło się już, to z dobrą, znaną zabawą. Treścią ma być dowolna gra każdego ucznia na wybranym lub przydzielonym instrumencie, jednak w sposób zorganizowany. Do gry wprowadzamy kolejne instrumenty w ten sposób, aby zespół powiększał się ilościowo i brzmieniowo. Najciekawiej słychać zmiany brzmienia poprzez włączanie coraz to nowych instrumentów, ewentualnie efektów dźwiękowych. Jednym z celów ćwiczenia powinno być wsłuchiwanie się w jakościową różnicę brzmienia i wybór instrumentu bądź efektu wprowadzającego najciekawszą zmianę brzmienia. Włączanie do gry wszystkich grających oraz instrumentów powinno odbywać się spokojnie i wolno. Po stworzeniu pełnej orkiestry rozpoczynamy proces odwrotny wyłączając instrumenty od pierwszego. Ćwiczeniem mogą kierować sami uczniowie poprzez wskazanie ruchem głowy momentu włączenia się lub wyłączenia z gry. Prowadzący powinien decydować, w których momentach wskazać dzieciom konieczność zwolnienia gry, a w których przemyślanego przyspieszenia. Przemyślane zmiany tempa dają zdecydowanie ciekawe efekty brzmieniowe i bardzo pozytywnie wpływają na umiejętność koncentracji uwagi.

Bibliografia

1. Krystyna Stasińska „Instrumentarium Orffa w szkole”
2. Maria Wieman „A czy wy tak potraficie?”