Skąd bierze się i jak radzić sobie z agresją dziecka?

Wiek przedszkolny to okres wzmożonych kontaktów dziecka z grupą rówieśniczą.
W wieku 2,5 – 3 lat wchodzi ono w nowy dla siebie świat przedszkola i zaczyna funkcjonować jako członek szerszej społeczności. W przedszkolu ma okazję doświadczyć nie tylko pierwszych przyjaźni i sympatii, ale także pierwszych niepowodzeń w kontaktach towarzyskich. Przebywając w grupie musi nauczyć się liczyć z potrzebami innych osób
w jego otoczeniu, czasem przyznać im prawo do pierwszeństwa w zabawie ulubioną zabawką. Nie jest to dla dziecka w tym wieku łatwym wyzwaniem a jego reakcja w dużej mierze zależy od tego, jak funkcjonowało ono dotychczas w domu rodzinnym. Jego relacje
z domu rodzinnego stanowią zbiór doświadczeń, które w przyszłości będzie wykorzystywać w kontaktach z kolegami i szerszym środowiskiem. Warto zadbać o dobry przykład, gdyż rodzice i nauczyciele coraz częściej obserwują zachowania agresywne skierowane na rówieśników i na osoby dorosłe. Nie jest łatwo poradzić sobie z takim zachowaniem dziecka, ale istnieją sposoby, które ułatwiają nam jego zmianę. Czym zatem jest agresja?

Agresja – ten termin wywodzi się od łacińskiego słowa aggressio i oznacza w psychologii zachowanie się zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobach lub rzeczach.1
Jest to stan uczuć przeżywanych w różny sposób. W każdym z nas splatają się ze sobą dwa odmienne sposoby poznawania i rozumowania, które tworzą nasze życie psychiczne. Jeden z nich to umysł racjonalny – bardziej świadomy, rozważny, zdolny do zadumy
i refleksji, drugi – umysł emocjonalny, impulsywny i potężny, czasami działający nielogicznie. Oba działają zazwyczaj w pełnej harmonii, łącząc swoje odmienne sposoby poznawania rzeczywistości, w równowadze prowadząc nas przez życie. Czasem jednak zdarza się, że przewagę zdobywa umysł emocjonalny, który bierze górę nad umysłem racjonalnym i sprawia, że zachowujemy się w sposób impulsywny, daleki od zdroworozsądkowego myślenia.2
Każdy z nas przeżywa taki stan pobudzenia, w którym narasta poziom adrenaliny. Ten wyrzut adrenaliny do organizmu powoduje określone uczucia, które z kolei wyzwalają agresję. O tym, kiedy rozpocznie się ten proces, decydują zarówno wrodzone skłonności (np. temperament), jak i oddziaływanie środowiska (okazje, otoczenie lub subiektywne opinie).3
Wyróżniamy dwa rodzaje agresji: agresję konstruktywną i destruktywną. Agresja konstruktywna ma łagodny charakter i służy naszej obronie w przypadku zagrożenia atakiem lub wykorzystaniem. Jest agresją wrodzoną i „służącą życiu”. Agresja destruktywna charakteryzuje się wrogością i tendencją do niszczenia. Ma charakter instrumentalny. Nie jest wrodzona lecz wyuczona i często przeradza się w przemoc.4
Zachowania agresywne obserwowane są już u małych, nawet dwuletnich dzieci. W tym wieku dziecko wychodzi z fazy symbiotycznej, zaczyna odróżniać siebie od matki i testować granice, jakie w procesie wychowania stawiają mu rodzice. Często płacze i krzyczy, kiedy ktoś mu czegoś zabroni, odbierze zabawkę, którą się w danym momencie bawi. Nie potrafiąc poradzić sobie ze stresem i frustracją związaną z daną sytuacją, wybiera agresję i kieruje ją na znajdującą się najbliżej osobę. Nie wynika to z chęci bycia krnąbrnym lub złym. W ten sposób sonduje swoje możliwości w stosunku do otaczających je opieką osób i wypróbowuje, co może osiągnąć. Poprzez takie działanie nabiera nowych doświadczeń, które w przyszłości zbudują u niego przekonanie o własnych możliwościach.
Zadaniem rodziców jest jasne i stanowcze stawiane granic z zachowaniem spokoju. Pozwoli to dziecku zrozumieć, że nie zawsze wszystko będzie układać się po jego myśli i nie wszystko będzie mogło posiadać. Może się zdarzyć, że nasze „nie” spowoduje nagłą reakcję dziecka. W takiej sytuacji na nic zdadzą się próby negocjacji i przekonywania. Trzeba zadziałać zdecydowanie.
Rodzice często obserwują pojawiające się zachowania agresywne w stosunku do młodszego rodzeństwa. Dzieje się tak szczególnie w tych przypadkach, gdy różnica między dziećmi jest mniejsza niż 2 lata. U starszego z rodzeństwa, które nie wyszło jeszcze z fazy symbiotycznej, pojawia się zazdrość o matkę, o bliski z nią kontakt i całkowitą wyłączność
w stosunku do dziecka. Ważną rolę może odegrać wtedy czas poświęcony starszemu dziecku, zainteresowanie jego sprawami, nie odsuwanie go z życia rodzinnego poprzez oddanie pod opiekę babci lub opiekunki. Odpowiednia ilość uczuć, zainteresowania, czasu zaprocentuje stopniowym wygaszaniem zachowań agresywnych.5
Pojawienie się nowego członka rodziny może wywołać nie tylko agresję, ale także regres do wczesnodziecięcych sposobów zachowania się, tj. ssanie kciuka, moczenie się czy nieposłuszeństwo. Wynika to z obawy utraty swojej pozycji w rodzinie i utraty miłości ze strony rodziców.
Istnieje wiele sposobów na wyeliminowanie zazdrości o młodsze rodzeństwo, także u starszych dzieci. Należą do nich:
- nie stosowanie porównań i unikanie uwag mających na celu podkreślenie, jak grzeczne jest młodsze dziecko
- zachowanie powściągliwości w trakcie karania – dziecko odbiera karę jako znak pozbawienia miłości
- zachęcanie do bezpośredniego zajęcia się niemowlęciem – w ten sposób zaczyna się tworzyć więź między rodzeństwem
- zwrócenie uwagi na szczególną rolę ojca – ma on za zadanie zastąpić częściowo matkę w kontaktach ze starszym dzieckiem, poświęcić mu więcej uwagi niż dotychczas
- jednakowe traktowanie dzieci – nie wyróżnianie żadnego spośród nich i dbałość o to, aby nasze oczekiwania nie zamieniły się w wymagania w stosunku do starszego dziecka, którym ono nie będzie w stanie sprostać.6
Inną, trudną emocjonalnie sytuacją dla dziecka, mogącą wywołać jego zachowania agresywne może być fakt takiego przeorganizowania sytuacji rodzinnej, że dziecko i jego potrzeby stawiane są na pierwszym miejscu. Wszyscy członkowie rodziny troszczą się o jego dobre samopoczucie, nadmiernie reagują na przejawy niezadowolenia, frustracji, nie dają mu możliwości samodzielnego radzenia sobie z trudną sytuacją, nie pozwalają odczuć bólu, lęku, nudy. Dziecko powinno mieć kontakt z takimi uczuciami i czas na to, aby samodzielnie doświadczać siebie. W przeciwnym razie zamieni się w małego tyrana.7
Coraz większego znaczenia w modelowaniu zachowań dzieci nabierają wzorce zachowania czerpane przez dzieci z gier komputerowych i bajek telewizyjnych. Brak kontroli ze strony rodziców nad tym, co ogląda dziecko bardzo szybko może doprowadzić do pojawienia się agresywnych zachowań, wulgaryzmów czy brutalności. Atrakcyjność bohaterów sprawia, że ich zachowanie jest łatwo przyswajane i testowane na kolegach lub rodzeństwie. Dziecku trudno jest wtedy pojąć, dlaczego to, co dozwolone i atrakcyjne na ekranie, jest zabraniane przez dorosłych. Dlatego też warto przyjrzeć się temu, co ogląda nasze dziecko i w miarę szybko reagować na sytuacje, które budzą nasze wątpliwości.
W momencie pójścia dziecka do przedszkola coraz większą rolę zaczynają odgrywać grupy rówieśnicze. Dzieci uczą się od siebie różnych zachowań, również tych, które nie są akceptowane przez dorosłych. Chcąc zwrócić na siebie uwagę kolegów zaczynają lekceważyć obowiązujące w grupie zasady, zachowywać się niezgodnie z ustalonymi normami, używać „brzydkich” słów. W takiej sytuacji warto odwołać się do pozytywnych przykładów z literatury, nagradzać właściwe zachowanie i szybko reagować na chęć zaimponowania kolegom w negatywnym sensie tego słowa.
Agresywne zachowanie dziecka może mieć wiele innych przyczyn. Możemy do nich zaliczyć:
- rozpad związku rodziców i nieobecność ojca
- wiara dziecka w to, że poprzez agresję może uzyskać wszystko, na czym mu zależy
- stawianie dziecku wygórowanych oczekiwań, z którymi nie może sobie poradzić
- niezaspokojenie potrzeby aktywności i ruchu
- odrzucenie dziecka, niesprawiedliwe traktowanie go zarówno przez rówieśników, jak i dorosłych
- lekceważenie dziecka, jego uczuć i dawanie mu odczuć, że jest głupie i niekochane
- naśladowanie agresywnych zachowań osób dorosłych.8

Jakakolwiek byłaby przyczyna występowania zachowań agresywnych, zawsze należy próbować przemodelować zachowanie dziecka tak, aby uzyskać pozytywne efekty. Szczególnie dotkliwie rodzice odczuwają niewłaściwe zachowanie się dziecka w miejscu publicznym, gdyż często spotyka się to z reakcją otoczenia, osób będących świadkami napadów złości i agresji. Możemy zapobiec tym publicznym awanturom, gdy:
Ustalimy jasne dla dziecka zasady – stałe ich przestrzeganie wprowadzi atmosferę spokoju, sprawi, że u dziecka powstanie przekonanie o niezmienności zdania rodzica a tym samym zwiększenie poczucia bezpieczeństwa, nauczy się ono radzić sobie z odmowami.
Będziemy konsekwentni – jeśli odmówimy dziecku zakupu zabawki, to nie możemy ustąpić nawet wtedy, gdy pojawią się napady złości, tupanie nogami. Warto przed wyjściem do sklepu ustalić zasady zachowania.
Damy prawo do złości – mówimy do dziecka: wiem, co czujesz, ja też czasem się złoszczę. Dziecko, które czuje, że jest rozumiane przez rodzica, łatwiej daje się namówić na zmianę zachowania.
Nie będziemy na dziecko krzyczeć – mówimy do dziecka ściszając głos, co powoduje jego uspokojenie. Jeżeli tłumaczenie nie pomaga, wychodzimy na zewnątrz.
Nie będziemy się przejmowali świadkami awantur dziecka. Najważniejsze jest zapanowanie nad jego złością i odejście w inne miejsce, gdzie ma ono szansę się uspokoić.9

Zachowania agresywne dziecka są trudną próbą dla rodziców i wychowawców. Starając się je eliminować warto odwołać się do wzmocnień pozytywnych, których stosowanie stwarza szansę rzeczowego podejścia do wyczerpujących emocjonalnie sytuacji . Zawsze warto wtedy zachować spokój, ale działać zdecydowanie, stanowczo, z przekonaniem, że te trudności są do pokonania. W literaturze pedagogicznej wymieniane są następujące wzmocnienia pozytywne:
Technika bezpośredniej gratyfikacji - polega na dostrzeganiu pozytywnych przejawów zachowania dziecka i natychmiastowym wzmacnianiu go poprzez pochwałę, wyrażenie uznania początkowo za każdym razem, gdy takie zachowanie nastąpi. Możemy tu także zastosować drobne nagrody. W miarę upływu czasu i coraz częstszego powtarzania się pozytywnych sytuacji odchodzimy stopniowo od ich nagradzania.
Technika zawierania kontraktu – obie strony zawierają kontrakt określający rodzaj gratyfikacji, do której zobowiązuje się rodzic czy nauczyciel, jeśli nastąpi poprawa zachowania. Dziecko natomiast zobowiązuje się do wykonania zadania i poddaje się ocenie. Zasadą jest nie oczekiwanie radykalnej, lecz stopniowej poprawy.
Technika sukcesywnej gratyfikacji – pozytywne zachowanie dziecka nagradzane jest za pomocą punktów lub symbolicznych pamiątek i po zdobyciu określonej z góry ich liczby dziecko otrzymuje nagrodę w postaci zabawki lub dostępu do atrakcyjnej formy spędzania czasu.10

Ważną rzeczą w eliminowaniu u dziecka zachowań agresywnych jest przekonanie rodziców o ich największym wpływie na rozwój dziecka. To rodzice właśnie, poprzez więzi emocjonalne z dzieckiem stanowią dla niego osoby, które mogą zapewnić mu poczucie bezpieczeństwa, własnej wartości i przekonania o tym, że jest ono kochane i akceptowane.
W takiej atmosferze łatwiej wpływać na wychowanie, motywować do zmiany zachowania. Nauczyciele przedszkolni współpracując z rodzicami mogą osiągać bardzo dobre efekty. Zawsze należy pamiętać o tym, że współpraca na linii przedszkole – dom stanowi podstawę pracy wychowawczo – dydaktycznej i warto zadbać o dobre relacje z rodzicami oraz podnosić ich świadomość pedagogiczną poprzez dostęp do różnorodnych materiałów i specjalistów. Pozwoli to na eliminowanie agresji z życia rodzinnego i społecznego.
Warto również zadbać o atrakcyjne formy spędzania czasu, które umożliwią zaspokojenie potrzeby aktywności fizycznej i umysłowej. Dostęp do kultury sprawi, że będziemy mogli odwołać się do pozytywnych wzorców zachowania prezentowanych przez bohaterów filmów, przedstawień i utworów literackich.
W wychowaniu przedszkolnym ważne zadanie spoczywające na nauczycielach polega na takim zorganizowaniu grupy rówieśniczej, aby dominowały w niej relacje wpływające pozytywnie na rozwój emocjonalny i społeczny. Atmosfera, w jakiej przebywają dzieci, odgrywa ogromną rolę w kształtowaniu postaw życzliwości i wzajemnego szacunku. Nauczenie dzieci sposobów radzenia sobie z agresją i rozładowywania jej w społecznie akceptowany sposób może odegrać znaczącą rolę w budowaniu poczucia własnej wartości.

1.Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1988
2.D. Goleman „Inteligencja emocjonalna”, Media Rodzina 2012
3.J. Rumpf „Krzyczeć, bić, niszczyć. Agresja u dzieci w wieku do 13 lat”, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003
4.Tamże
5.W. Eichelberger „Agresja dziecka”, WWW.miastodzieci.pl
6.J. Rumpf „Krzyczeć, bić, niszczyć. Agresja u dzieci w wieku do 13 lat”, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003
7.W. Eichelberger, tamże
8.K. Krocz „Agresja u małych dzieci”, WWW.abczdrowie.pl
9.E. Zielińska „Jak radzić sobie z niepożądanymi zachowaniami u małych dzieci”, „Bliżej Przedszkola” nr3/2013
10.M. Łobocki „ABC wychowania”, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1999