Szkoła przyszłości, czyli ocenianie kształtujące

1. Podstawowe informacje o ocenianiu kształtującym.

„Edukacja stoi przed ścianą i już nie może iść do przodu. Trzeba więc zmienić kierunek. Ocenianie kształtujące daje nadzieję na dobry kierunek zmian. Jest bardzo efektywnym sposobem podnoszenia osiągnięć uczniów, szczególnie mającym trudności w nauce. Skutecznie przygotowuje młodych ludzi do uczenia się przez całe życie, co jest konieczną umiejętnością we współczesnym świecie.”

Ocenianie kształtujące to proces, który pomaga wyeliminować negatywne emocje związane z tradycyjnym ocenianiem oraz daje satysfakcję z odnoszonych sukcesów, nawet tych najmniejszych. Jest to ocenianie, które przede wszystkim służy uczeniu się. Nauczyciel ma za zadanie dbać o różnorodność form oceny w taki sposób, aby jak najpełniej udzielić uczniowi informacji o jego stanie wiedzy, umiejętnościach oraz sposobach ich rozwijania.
Stosując wiele metod zachęcających uczniów do przemyśleń na temat własnych wypowiedzi, ocenianie kształtujące może być stosowane podczas każdego etapu lekcji. Ważne jest uświadomienie, że uczeń ma prawo popełniać błędy i uczyć się na nich w przyjaznej atmosferze. Praca nad własnymi błędami i analizowanie ich jest dużym krokiem ku samodzielności. Przemyślana autorefleksja daje uczącemu się poczucie odpowiedzialności za własny rozwój i wiarę, że nie musi być jedynie biernym słuchaczem.
Oczywistym faktem jest, że nauczyciele potrafią powiedzieć co uczeń napisał poprawnie, a co nie poprawnie. Z ogromnym trudem natomiast, przychodzi im doradzenie w jaki sposób uczniowie mogą się doskonalić na podstawie swoich prac. „Samo mówienie ludziom, że wykonali zadanie dobrze lub źle, może wpłynąć na ich ego, ale raczej nie spowoduje zwiększonego zaangażowania w wykonywanie zadań.” Wynika to stąd, „że zadania wykonane przez uczniów i sprawdzane przez nauczycieli nie zostały przygotowane z myślą o doskonaleniu, a raczej – o ocenie stanu wiedzy i umiejętności... Stało się jasne, że dobra informacja zwrotna zaczyna się od dobrego planowania – jeśli zadania nie zostaną specjalnie zaprojektowane pod katem dostarczania informacji zwrotnej, mało prawdopodobne jest, by tej informacji dostarczyły.”
Ocenianie kształtujące prowadzi w konsekwencji, do sprawniejszego planowania procesu kształcenia oraz dostosowania pracy nauczycielskiej do potrzeb uczniów.
Ważne jest uświadomienie zarówno nauczycielom, jak i uczniom, że brak informacji zwrotnej i skupianie się tylko na ocenach, prowadzi do niezdrowej rywalizacji wśród uczniów. Celem samym w sobie stają się stopnie, zamiast być jedynie wskaźnikami postępów w nauce.
Orientacja skierowana wyłącznie na wynik prowokuje do oszukiwania. Uczniowie o ocenach dobrych ściągają, aby nie stracić pozycji w klasie i podtrzymać poczucie własnej wartości. Są oni postrzegani jako osoby zdolne, nic w tym dziwnego, że wszelkimi sposobami chcą utrzymać opinię „zwycięzców”. Uczniowie, którzy otrzymują zazwyczaj niskie oceny, uważani są często za „przegranych”. Wolą oni być uznani za leniwych, aniżeli za mało zdolnych, więc jeśli mają małe szanse na rozwiązanie jakiegoś zadania, nie podejmują próby jego wykonania. Działając w ten sposób uciekają od wytykania błędów, w przeświadczeniu, że komentarze odnośnie wykonanej pracy mogłyby tylko ich ośmieszyć.
Kluczowymi komponentami informacji zwrotnej w ocenianiu kształtującym powinny być:
• dane o obecnym poziomie jakiejś cechy, którą chcemy zmierzyć;
• dane o pożądanym poziomie tej cechy;
• porównanie tych dwóch poziomów i ocenianie luki między nimi;
• sposób według którego informacja może zostać wykorzystana do wypełnienia tej luki.

2. Badania dotyczące oceniania kształtującego

Innowacje w sferze oceniania kształtującego były zamieszczane jeszcze przed 1998. „Oprócz prac, które bezpośrednio dotyczyły tego zagadnienia, kształtująca informacja zwrotna występowała także jako element kilku innych innowacji, między innymi takich, jak uczenie się ku biegłości (mastery learning), ocenianie przez portfolio (assessment by portfolios), ocenianie oparte na programie nauczania (curriculum-based assessment) i nauczanie poznawcze (cognitively guided instruction).”
Przegląd Blacka i Williama (1998) dotyczył czterech projektów badawczych, które ukazały dowody na mierzalną poprawę w nauce po zastosowaniu oceniania kształtującego.
Jednym z nich był projekt (Bergan i inni,1991) dotyczący grupy 838 pięcioletnich dzieci, głównie z rodzin dysfunkcyjnych. Pochodziły one z sześciu różnych regionów Stanów Zjednoczonych. Cały kurs trwał osiem tygodni i kładł nacisk na:
• obserwację umiejętności i postępów dzieci,
• precyzyjne kryteria modelu zrozumienia rozwoju uczniów,
• ocenianie diagnostyczne, aby każde dziecko z grupy eksperymentalnej odnalazło się w tymże modelu.
Badanie wykazało, że w tradycyjnym nauczaniu, dzieci te były zaszufladkowane niżej w stosunku do ich rzeczywistych możliwości. Ich zdolności i umiejętności nie były w pełni rozwijane, dopóki nie doświadczyły oceniania kształtującego. W grupie eksperymentalnej postępy uczniów w czytaniu, matematyce i naukach przyrodniczych, były znacząco wyższe niż w grupie kontrolnej.
Inny projekt badawczy (Fernandes i Fontana, 1996) dotyczył 25 portugalskich nauczycieli, którzy wdrażali do pracy ze swoimi ośmio i dziewięcioletnimi uczniami regularną samoocenę. Oznaczało to, że najpierw uczniowie musieli zrozumieć cele uczenia się i kryteria oceniania, a dopiero później świadomie dokonywać codziennej samooceny. Dla porównania stworzono drugą grupę (kontrolną), która spędziła tyle samo czasu na lekcjach matematyki, lecz nie miała wprowadzonego elementu samooceny. Obie badane grupy wykazały się znacznymi osiągnięciami, jednakże grupa eksperymentalna miała wyniki dwa razy wyższe od grupy kontrolnej.
„Przegląd Blacka i Williama wymagał przestudiowania sprawozdań z wielu badań... przejrzenia ponad 160 czasopism naukowych i książek z lat 1988 do1997. Proces ten polegał na analizie 681 artykułów lub rozdziałów. Tekst przeglądowy, który zajął 70 stron, odnosił się do 250 z tych źródeł... dając dowody na to, że innowacje w zakresie oceniania kształtującego mogą prowadzić do poprawy w nauce.”

3. Praktyka oceniania kształtującego.

Na podstawie działań praktycznych związanych z uczeniem się i nauczaniem oraz projektów badawczych, opracowano cztery podstawowe obszary działań nauczycieli i uczniów:
• zadawanie pytań,
• informacja zwrotna przez wystawianie ocen,
• ocena koleżeńska i samoocena uczniów,
• kształtujące zastosowanie sprawdzianów podsumowujących.

Nauczyciele, którzy wykorzystali zadawanie pytań, zwłaszcza na początku lekcji, aby powtórzyć materiał z poprzednich zajęć, byli zgodni co do ich wagi. System typu pytanie – odpowiedź wspierał nie tylko szybsze zapamiętanie co najmniej słów kluczowych, lecz również działał mobilizująco i motywująco na uczniów. Sukces tej metody nie obył się jednak bez pewnych innowacji. Nauczyciele byli świadomi faktu, że oczekując natychmiastowej odpowiedzi na zadane pytanie, z góry przekreślają znaczną część klasy, która potrzebuje chwili na zastanowienie. Wydłużenie czasu oczekiwania oraz możliwość przedyskutowania z kolegami swojej odpowiedzi, dały zauważalne efekty podczas dyskusji w klasie. Przede wszystkim odpowiedzi uczniów były dłuższe, proponowano więcej różnorodnych objaśnień, a odpowiadający uczniowie byli bardziej pewni siebie.
Kolejną zmianą, była rezygnacja z rutynowych i ograniczających pytań. Zastąpiono je pytaniami otwartymi, prowokującymi dyskusje i myślenie twórcze. Przykładem mogą być następujące pytania: „Jeśli rośliny potrzebują światła słonecznego do wytwarzania pożywienia, to dlaczego największe rośliny nie rosną na pustyniach, gdzie cały czas świeci słońce? Jest to o wiele lepsze wprowadzenie do powtórzenia fotosyntezy, niż Jakie jest równanie fotosyntezy?”
Najlepszym sposobem informacji zwrotnej do wykonanych przez uczniów zadań okazał się nie stopień szkolny, lecz odpowiedni komentarz sporządzony przez nauczyciela. Ważne jest, aby taki komentarz informował o tym, co uczniowie osiągnęli oraz jak i co mają zrobić dalej by się samorealizować.
Ocena koleżeńska okazała się kolejnym fundamentalnym elementem oceniania kształtującego, gdyż motywuje do lepszej pracy i ważnym uzupełnieniem samooceny. Uczniowie dokonując samooceny zaczynają dostrzegać własne potrzeby, przejmując odpowiedzialność za własne osiągnięcia.
Natomiast dokonując samooceny koleżeńskiej biorą na siebie rolę nauczyciela, uczą się współpracy, świadomego analizowani procesu uczenia się i obiektywizmu.
Kształtujące zastosowanie sprawdzianów podsumowujących, to nic innego jak stwierdzenie, że „najpierw ocenianie kształtujące służy sumującemu, a następnie sumujące pomaga w planowaniu kształtującego.” Nauczyciel powinien angażować uczniów w rozumne przeglądanie prac i wyciąganie wniosków, tak aby mogli oni świadomie planować swój rozwój.
Podsumowując, ocenianie kształtujące jest zaproszeniem ucznia do dialogu z nauczycielem, który zachęca i mobilizuje do nauki. Daje ono możliwość pełnego i świadomego rozwoju oraz planowania lekcji, z naciskiem na potrzeby ucznia. W konsekwencji nauczyciele czerpią coraz więcej satysfakcji ze swojej pracy, a uczniowie osiągają lepsze wyniki i chętniej podejmują wyzwania.


Bibliografia:
Sterna D., Ocenianie inne niż wszystkie, Psychologia w szkole, NR 2/2006
Black P., Harrisom C., Lee C., Marshall B., William D., Jak oceniać, aby uczyć?, Centrum Informacji Obywatelskiej, Warszawa 2006