Wykorzystanie genogramu w pracy pedagoga

Technika tworzenia genogramu polega na naniesieniu na dużą planszę/kartkę symboli graficznych, haseł, które stanowią skrót i graficzne przedstawienie zebranych podczas diagnozy informacji na temat rodziny (z uwzględnieniem poprzednich pokoleń). Genogram jest narzędziem, którego zastosowanie jest szczególnie pomocne w trakcie pracy z rodziną (zwłaszcza w ujęciu terapii systemowej) oraz w sytuacjach, gdy problemy ucznia/klienta indywidualnego mogą mieć podłoże rodzinne – wówczas stworzenie genogramu umożliwia wysnucie wstępnych hipotez odnośnie rodzinnego kontekstu problemu. Genogram daje kompleksowy ogląd relacji rodzinnych oraz ułatwia zauważenie i określenie wzorów rodzinnych (często nieuświadomionych), nad którymi można pracować, aby stały się one bardziej funkcjonalne, a co za tym idzie, aby wpłynęły na lepsze funkcjonowanie poszczególnych członków rodziny. Sporządzenie genogramu stanowi zatem dobrą pozycję wyjściową dla wyznaczenia kierunku dalszych działań terapeutycznych. Wartością dodaną tej techniki jest to, że wspólne opracowanie genogramu z rodziną/osobą, z którą pracujemy ma również charakter terapeutyczny i aktywizacyjny.
Na genogramie zaznaczamy dane natury demograficznej (wiek, miejsce zamieszkania, zawód itp.), informacje dotyczące funkcjonowania poszczególnych osób w rodzinie (problemy emocjonalne, szkolne, zawodowe itp.) oraz krytyczne wydarzenia w rodzinie.

Zatem na genogramie powinny się znaleźć informacje takie jak:
- skład i struktura rodziny (oznaczenia przypominające drzewo genealogiczne)
- informacje dotyczące poszczególnych członków rodziny (również osób zmarłych): wiek, zawód, wykształcenie, praca, emerytura, miejsce zamieszkania, emigracja, choroby, problemy z prawem, uzależnienia, problemy finansowe, przemoc itd.
- powiązania (małżeństwo,para rozwiedziona, w separacji, kohabitacja, narzeczeństwo, relacje tymczasowe itd.)
- wzajemne relacje emocjonalne (m.in. bliskie, bardzo bliskie, relacja konfliktowa, niezgoda, przemoc, zerwany kontakt itd.)
- istotne wydarzenia z życia rodziny (narodziny, adopcje, separacja, rozwód, śmierć, wypadek, poronienie itp.) – w miarę możliwości z uwzględnieniem dat (kontekst czasowy jest istotny przy tworzeniu interpretacji)
//dla wszystkich tych kwestii istnieją konkretne oznaczenia graficzne – zanim nabierzemy wprawy w ich stosowaniu, warto korzystać z tabeli znaków lub z programu komputerowego do tworzenia genogramów. Osoby tworzące genogram dla ułatwienia stosują czasami swoje własne oznaczenia i dopiski – trzeba jednak wówczas pamiętać, że w przypadku współpracy z innymi specjalistami i przekazania im naszego genogramu nie będzie on dla nich czytelny//

Z genogramu możemy odczytać między innymi:
-konstelację osób mieszkających razem, kontakt z rodzeństwem, pozycję wśród rodzeństwa, kolejność urodzeń, rozłożenie narodzin rodzeństwa w czasie, rodzinę zrekonstruowaną, powtórne małżeństwa, sojusze, problem straty, cykl życia rodzinnego
-powtarzanie się wzorców zachowań rodzinnych przez pokolenia: szczególnie uważać i wychwycić (!) negatywne wzorce funkcjonowania (alkoholizm, samobójstwa, rozwody)
-wzorce relacji, wzorce związane z pozycją w rodzinie, bliskość między rodzicami oraz rodzicami a dziećmi, powtarzający się w kolejnym pokoleniu dystans rodzic-dziecko
- „mity rodzinne” (np. „u nas w rodzinie wszyscy wcześniej czy później się rozwodzą”, „w naszej rodzinie mężczyźni pracują a kobiety zajmują się domem – to jest jedyny właściwy sposób funkcjonowania”, „to normalne, że bije się dzieci”, „wszyscy mężczyźni piją”, „w naszej rodzinie wszyscy są lekarzami, dlatego syn/córka też na pewno ma do tego predyspozycje”)
- rodzaj tła rozwojowego zaburzeń rodzinnych
-w jaki sposób rodzina przechodziła przez poszczególne fazy rozwojowe oraz czy było to w przewidzianych normatywnie okresach (np. z uwagi na wczesną, „przypadkową” ciążę i szybki ślub, pominięte zostały etapy narzeczeństwa i małżeństwa bez dziecka a zatem pewne zadania rozwojowe mogły nie zostać przepracowane)
-analiza genogramu pozwala zobaczyć ewentualne problemy z przekształceniem struktury rodziny oraz jakie zmiany czekają rodzinę (np. opuszczenie domu przez dorastające dzieci)
- analiza co zaszło w relacjach w związku z wydarzeniami krytycznymi, które z sytuacji mają negatywny wpływ
-triangulacje, czyli wzory zachowań odnoszące się do dwóch osób, które włączają w swoją relację trzecią osobę; uwikłanie tej osoby w trudności w diadzie (pozwala analizować sposoby rozwiązywania problemów i napięć w rodzinie, pomaga w trafnej diagnozie -> właściwy wybór pomocy rodzinie); triangulacje często przekraczają granicę pokoleń (przykłady: małżeństwo + nadmiernie wtrącająca/y się teściowa/teść, rodzic wciąga dziecko w konflikt małżeński)
-równowaga (lub zaburzenia) systemu rodzinnego
-badanie różnic i podobieństw zachodzących w rodzinie (żona-jedynaczka, mąż- z wielodzietnej rodziny)
-style funkcjonowania
-źródło utrzymania
-gdzie zaburzona jest równowaga, co jest przyczyną, na co skierować oddziaływanie, różnica w rodzinach pochodzenia małżonków i wzorcach zachowań
-zasoby rodziny (materialne, społeczne, psychiczne...) -> przydatne w przezwyciężaniu problemu

Genogram możemy dołączyć do dokumentacji jako materiał pomocniczy.


Na podstawie:
B. de Barbaro, „Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny”, Kraków 1999
E. Dybowska, „Teoria systemowej pracy z rodziną”, ROPS, Kraków 2012