Istota upośledzenia umysłowego

W określeniu osób, które pod względem umysłowym odbiegają od normy ogólnej w sensie ujemnym, nie ma jeszcze dostatecznej jednoznaczności. Nie ma też jednoznaczności w definiowaniu upośledzenia umysłowego. Definicji tego odchylenia jest dużo i są one różne w zależności od podejścia do upośledzenia umysłowego i kryteriów oceniających ten stan. Za istotę upośledzenia umysłowego uważa się różnego rodzaju uszkodzenia i niedorozwoje centralnego układu nerwowego, a kory mózgowej przede wszystkim (Pomykało, 1997).
Bardzo trudno więc jest określić jednoznacznie co to jest i na czym polega upośledzenie umysłowe. Pojęcie upośledzenia umysłowego jest bardzo szerokie zarówno ze względu na zróżnicowane stopnie upośledzenia umysłowego, które obejmuje, jak i ze względu na zaburzenia sprawności motorycznej, zaburzenia zachowania się, motywacji, emocjonalności i dysfunkcje, jakie mu towarzyszą (Sękowska, 1985, s. 145).
Najogólniejsze wyjaśnienie terminu „upośledzenie umysłowe” to „stan niedostatecznej sprawności intelektualnej wskutek niedorozwoju lub
uszkodzenia we wczesnym dzieciństwie tkanki mózgowej” (Słownik języka polskiego, 1992, s. 610).
Inna definicja określa upośledzenie umysłowe lub niedorozwój umysłowy jako stan istotnie zmniejszonej sprawności intelektualnej powstały w okresie rozwojowym, często powiązany z nieprawidłowościami w kształtowaniu się osobowości. Istotne zmniejszenie sprawności intelektualnej oznacza obniżenie się ilorazu inteligencji. Niesprawności intelektualnej mogą towarzyszyć zaburzenia percepcyjne (wzroku, słuchu), ruchowe, mowy, kontaktu, nastroju, tożsamości i inne. Obniżenie ilorazu inteligencji nie wyklucza specyficznych uzdolnień i dobrych wyników w wybranych strefach aktywności szkolnej (Petrozolin - Skowrońska, 1996, s.569).
Przez wiele lat istniał chaos terminologiczny i pojęciowy w dziedzinie upośledzenia umysłowego. Definicje psychologiczne różnią się liczbą oraz rodzajem kryteriów, według których oceniają ten stan.
Upośledzenie umysłowe jest więc różnie definiowane, w zależności od ujęcia problemu i doboru kryteriów oceniających ten stan. Ogólnie można wyróżnić trzy podejścia : kliniczno-medyczne, praktyczne
i psychologiczno-społeczne. W pierwszej grupie są definicje ujmujące niedorozwój umysłowy jako stan choroby, w drugiej definicje
o charakterze prawno-administracyjnym, do trzeciej natomiast należą definicje psychologiczne różniące się liczbą i rodzajem kryteriów. Jedna z definicji upośledzenia umysłowego odwołuje się do trzech kryteriów:
oceny wyników w nauce szkolnej, inteligencji, przystosowania biologicznego i społecznego. Niedorozwój umysłowy określony jest jako stan, w którym umysł nie osiągnął normalnego rozwoju. Inna definicja obejmuje sześć kryteriów : niedojrzałość społeczną, niską sprawność umysłową, opóźnienie rozwojowe, zahamowanie, pochodzenie konstytucjonalne i nieodwracalność (Sękowska,1985).
Upośledzenie umysłowe określane jest również jako „istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się, wiążący się ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym. Przy czym za istotnie niższy poziom funkcjonowania rozumie się co najmniej dwustandardowe odchylenie od normy” (Pomykało, 1997).
W 1980 roku Światowa Organizacja Zdrowia określiła upośledzenie umysłowe jako „istotne obniżenie ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego oraz trudności w zachowaniu przystosowawczym, występującym przed 18 rokiem życia” (Obuchowska, 1991, s. 205).
Komitet Ekspertów Amerykańskiego Towarzystwa Badań nad upośledzeniem umysłowym w wyniku porządkowania rozbieżności w definicjach upośledzenia umysłowego podaje ujednoliconą definicję, stwierdzając, że „przez niedorozwój umysłowy rozumie się niższą od przeciętnej ogólną sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania (Pomykało, 1997, s. 886).
W wyodrębnianiu wspólnych cech dla wszystkich postaci upośledzenia umysłowego wymienia się dwie podstawowe cechy. Pierwszą cechą jest rozlany, totalny charakter niedorozwoju. Stąd w upośledzeniu umysłowym, obok niedorozwoju czynności poznawczych występuje także niedorozwój całej osobowości. Drugą cechą jest przewaga niedorozwoju najwyżej zróżnicowanych form i stosunkowo prawidłowo zachowany rozwój bardziej elementarnych czynności. Najbardziej jednak jest upośledzony rozwój myślenia abstrakcyjnego (Pomykało, 1997, s. 886).
Wszelkie nieprawidłowości w rozwoju ujawniają się często dopiero wtedy, gdy dziecko rozpocznie naukę w szkole. Pojawiają się trudności w nauce oraz trudności wychowawcze. Pedagogiczna perspektywa ujmowania upośledzenia umysłowego koncentruje uwagę na uczeniu się,
a więc „upośledzenie umysłowe polega na ograniczonym lub defektywnym uczeniu się cechującym daną jednostkę w sposób decydujący o jej biografii” (Obuchowska, 1991,s. 205).
Współczesna koncepcja upośledzenia umysłowego przedstawiona przez M. Kościelską różni się od tradycyjnej, opisywanej w podręcznikach.
Upośledzenie umysłowe traktowane było jako stan nieodwracalny. Podstawą nowej koncepcji jest koncentracja na problemach osoby mającej różnego rodzaju trudności i ograniczenia, ale w swoich potrzebach
i dążeniach podobnej do ogółu ludzi normalnie funkcjonujących intelektualnie. Upośledzenie to zaburzenie nie organiczne, ale psychologiczne, to stan, do którego się dochodzi w rezultacie nieprawidłowego procesu rozwojowego. Do stanu tego można było w wielu przypadkach nie dopuścić, ale także z niego wyjść przy stworzeniu właściwych warunków rozwoju dzieci z ryzykiem „upośledzenia” (1998, s. 8).
Wczesne rozpoznanie nieprawidłowości w rozwoju i podjęcie odpowiednich działań pozwala na rozpoczęcie rehabilitacji. Osobom niepełnosprawnym umysłowo można i trzeba pomóc przeżyć swoje życie w bardziej godny i pełny sposób (Lovaas, 1993, s. 7). Wczesna interwencja medyczna, psychologiczna i pedagogiczna może w wielu przypadkach prowadzić do usunięcia lub złagodzenia pierwotnej przyczyny zaburzeń rozwoju, zapobiec upośledzeniu oraz jego dalszym niekorzystnym skutkom (Petrozolin - Skowrońska, 1996, s. 570).
Upośledzenie umysłowe może mieć różne stopnie nasilenia. Ustalenie ich, jak również wyznaczenie granic między normą intelektualną a upośledzeniem umysłowym nie jest sprawą łatwą. Stopień upośledzenia umysłowego określany jest za pomocą ilorazu inteligencji. Obecnie stosowana jest czterostopniowa klasyfikacja przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia. Weszła ona w życie z dniem 01.01.1968 r. i została również przyjęta przez Polskę. Są to następujące cztery stopnie upośledzenia (niedorozwoju) umysłowego: lekki, umiarkowany, znaczny i głęboki. Jest to klasyfikacja oparta na odchyleniach standardowych
i odpowiadających im ilorazach inteligencji (Pomykało, 1997, s. 885).
W procesie rewalidacji trzeba zapewnić kompleksowe i jednolite działanie, które jako cel zakłada powrót jednostki upośledzonej w możliwie maksymalnym stopniu do normalnego życia i maksymalną jej integrację ze społeczeństwem (Pomykało, 1997).
Każde dziecko niezależnie od stopnia upośledzenia wymaga pomocy, opieki i rehabilitacji. Należy dołożyć wszelkich starań, aby dziecko takie wykorzystało w pełni możliwości, które dała mu natura.