Cechy dobrego opiekuna, wychowawcy w świetle poglądów Janusza Korczaka i innych pedagogów

Oczywisty i nie podlegający dyskusji jest fakt, że rodzina stanowi najwłaściwsze środowisko wychowawcze. Opieka nad dziećmi, które z różnych powodów nie mają własnych rodzin, bądź przebywają poza nimi z różnych przyczyn ( pobyt w sanatorium, mieszkanie w internacie, bursie) zawsze stwarzało i stwarza wiele różnorakich problemów.
Konstruując instytucję opiekuńczo – wychowawczą, dąży się do osiągnięcia w niej „proporcji dotyczących indywidualności i intymności charakterystycznych dla rodziny”. Trzon takiej instytucji stanowi wychowawca, który ma dzieciom zastąpić rodziców, który jest, obok podopiecznego, fundamentalnym elementem w strukturze wychowawczo – opiekuńczej. A zatem jaki powinien być? Jakie dyspozycje osobowościowe powinien posiadać ? Odpowiedzi na te pytania możemy szukać między
innymi w poglądach wybitnych pedagogów, a zwłaszcza Korczaka, którego myśli
dotyczące postaw opiekunów chciałabym omówić najszerzej i dlatego przeanalizuje je na końcu.
Już w XVIII wieku, Piramowicz określił dyspozycje wychowawcy, który powinien w swym postępowaniu okazywać podopiecznym „ szczerą miłość, serce ojcowskie, troskliwość, staranie się o ich dobro.” Uważa on , że taka postawa opiekuna, wpłynie na odwzajemnienie miłością i zaufaniem dzieci.
Baley w „Psychologii wychowawczej”, wskazuje przede wszystkim na takie zachowania wychowawców : przychylność dla dziecka, rozumienie go, nastawienie na
systematyczne zajmowanie się podopiecznymi, powinowactwo duchowe z nimi, cierpliwość, taktowność, respektowanie indywidualności każdego dziecka, jego możliwości i potrzeb, czemu towarzyszy „ myśl o dziecku samym i jego przyszłości”. Widzimy więc, że dyspozycje opiekuna utożsamiane być mogą z pozytywnymi postawami opiekuńczymi, z pozytywnym nastawieniem wobec podopiecznego. Wychowawca według Baleya powinien reprezentować określony typ człowieka społeczno – estetycznego, czyli oceniającego świat na podstawie własnych przeżyć i miłości człowieka. W swoich rozważaniach Baley , próbuje sformułować swoją teorię na temat, „Czym jest talent pedagogiczny i jakie jest jego znaczenie w pracy wychowawczej”? Autor większości cech dobrego nauczyciela nie utożsamia z tzw.„talentem pedagogicznym” poza jedną, a mianowicie zdolność „formowania wychowanka, zgodnie z jego możliwościami”. Taką wrodzoną zaletę posiada tylko niewielu, pozostali zaś mogą ją kształtować w wyniku długoletnich doświadczeń. Najistotniejszą cech dobrego nauczyciela według Baleya jest „zdatność wychowawcza”, która jest pewną sumą cech umożliwiających wychowanie. Zalicza do nich obok wymienionych wcześniej:„ potrzebę obcowania z ludźmi, postawę pełną entuzjazmu, swoistą zdolność artystyczną” . Wychowawcę, który posiadłby wszystkie pożądane właściwości w stopniu ponadprzeciętnym nazywa Baley „wychowawcą integralnym” Rowid z kolei obok talentu pedagogicznego, który jego zdaniem przejawia się głównie w metodzie wychowania i nauczania, posługuje się także pojęciem zdolności pedagogicznej. Jest to, w jego rozumieniu „dar wyzwalania w duszach dzieci dyspozycji,
zainteresowań, energii twórczych pobudzających ich rozwój fizyczny i duchowy” .
Według Rowida istotnymi cechami tej zdolności są intuicja pedagogiczna i takt pedagogiczny. Ta pierwsza polega jego zdaniem na umiejętności bezpośredniego uchwycenia sytuacji jako całości i jedności, na zdolności wczuwania się w stany duchowe dzieci i młodzieży oraz reagowania na nie w sposób najbardziej skuteczny. Poczucie taktu to „wyczuwanie i rozumienie radości i trosk dziecka, to okazywanie zaufania i poszanowaniu jego godności”. Poprzez takt pedagogiczny dokonuje się jego zdaniem harmonijne zespolenie duchowe między nauczycielem a uczniami. Nauczyciel taktowny nigdy nie postępuje w ten sposób, by w świadomości ucznia mogło się zrodzić poczucie
małej wartości. Zdaniem Rowida istnieje możliwość kształtowania taktu u uczniów poprzez odpowiednią postawę nauczyciela -„taktowne postępowanie wyzwala na skutek oddziaływania sugestywnego i naśladownictwa poczucie taktu również u uczniów”.
Kotarbiński łączy z wychowawcą takie zachowania wobec dziecka „ życzliwość, skłonność do pomagania, dobre serce, wrażliwość na potrzeby, dawanie oparcia, sprawiedliwe traktowanie, dzielność w sprawowaniu opieki”. I znowu treść i sens wymienionych dyspozycji wskazuje wyraźnie na priorytetowość pozytywnych zachowań i postaw opiekunów wobec potrzeb młodego człowieka.
Dawid formułuje wysokie wymagania moralne wobec wychowawców. Według niego „ nauczyciel musi reprezentować takie wartości etyczne, jak: poczucie odpowiedzialności, obowiązkowość, dążenie do doskonałości, moralną odwagę, gotowość do ofiar, bohaterstwo, gotowość do pokonywania trudności” Trudno się nie zgodzić z Dawidem, że praca wychowawcy to swego rodzaju misja społeczna, poczucie etosu, powołania. Zgadzam się, że opiekunowie, którym powierza się- to co najcenniejsze z perspektywy indywidualnej i społecznej – wychowanie młodych pokoleń, powinni być wierni powinnościom i zasadom moralnym.
Makarenko za podstawową cechę, za priorytetowe zadanie wychowawcy uznawał gruntowne poznanie wychowanka. I tak, opiekun powinien znać : „stosunek wychowanka do placówki, do pracy, do innych wychowanków. Wiedzieć czym podopieczny się interesuje, jaką czyta literaturę, jakie wykazuje uzdolnienia i talenty, które należałoby w nim rozwijać”. Makarenko zwraca uwagę, że informacje te, wychowawca powinien
zdobywać podczas wspólnej pracy z podopiecznym. Opiekun nie może być dozorcą,
powinien być pozbawiony „funkcji formalno – nadzorczych” , które według autora nie sprzyjają wytwarzaniu więzi z podopiecznymi.
Babicki wielką wagę przywiązuje do wiedzy wychowawcy. Według niego są dwa źródła wiedzy o dziecku :
• „pamięć i doświadczenie z własnego dzieciństwa retrospekcja)
• literatura psycho- socjo – pedagogiczna, a w szczególności psychologia rozwojowa”
Poza tym opiekuna powinna cechować prostota i szczerość „ Nie podejście, nie spryt wychowawcy...ale prosto i szczerze – to pomaga. Nie udają się tylko podstępy i obłuda”. Zgadzam się z Babickim, gdyż nigdy nie zdobędzie się zaufania młodego człowieka, oszukując. Poza tym dzieci maja swoisty dar wyczuwania nieszczerości, a gdy wychowawca zostanie „przyłapany” na kłamstwie, bardzo trudno mu jest odbudować relacje z podopiecznymi. Pedagog opowiadał się również za tym, że wychowawca powinien być „rzecznikiem praw dziecka, uznawać jego niedoświadczenie i słabość, uznawać prawo do swobodnego poznawania świata, pracy nad sobą, radości i rozrywki” . Autor bardzo często podkreślał istotę sprawiedliwego traktowania dziecka w procesie wychowawczym. Myślę, że wymiar ten jest jednym z najistotniejszych w relacjach z młodym człowiekiem. Dla wychowanka najgorsze jest poczucie niesprawiedliwego potraktowania przez nauczyciela. Babicki, to zwolennik demokratycznego stylu pracy z wychowankiem, choć nie wyklucza stawiania mu wysokich wymagań. Przypisuje pedagogowi określone funkcje, jakie powinien pełnić, mianowicie : „ stymulować prawidłowy i wszechstronny rozwój dziecka, reprezentować interesy świata dorosłych oraz organizować środowisko wychowawcze.” Ale równocześnie zwraca uwagę, że opiekun jest reprezentantem dziecka. W poglądach na rolę wychowawcy, z Babickim zgadzam się w pełni, zwłaszcza w ukazaniu wielkiej roli uczenia się wychowawcy, kim jest dziecko, czym jest krzywda, co dziecko myśli, jak czuje.
O podstawowych dyspozycjach opiekuna, Dąbrowski mówi, że powinny one spełniać podstawowe oczekiwania dziecka, a więc wychowawca powinien „ dążyć do stwarzania sytuacji „powodzeniowych” podopiecznemu, w ogólnym aspekcie dostrzegać go, wykazywać zainteresowanie dzieckiem, wyrażać uznanie dla jego osiągnięć i wysiłku; wykazywać zrozumienie, serdeczność i cierpliwość wobec podopiecznych”. Można zatem śmiało powiedzieć, że spełnienie tych dyspozycji przez pedagoga, będzie podstawą do kształtowania pozytywnego stosunku do wychowanka.
Na jeszcze inne opiekuńcze walory osobowości nauczyciela zwraca uwagę Dąbrowski, powołując się na poglądy Zbyszewskiej, która od opiekunów wymaga : „troskliwej, macierzyńskiej, połączonej z surowością ojcowską, braterskiej miłości i przyjacielskiej serdeczności, uczuciowego nastawienia i altruizmu, intuicji psychologicznej,
niewyczerpanej cierpliwości, zdolności do kochania celową miłością, całkowitego oddania i poświęcenia bez reszty”.
Niedoścignione wzory opiekuńczości wobec dzieci realizował Korczak. Jego rozliczne wypowiedzi na ten temat, składają się w swoisty wykaz cech dobrego opiekuna. Według Starego Doktora „ rozumny wychowawca, musi przede wszystkim poznać siebie, być sobą, a następnie poznać i znać dzieci .Poznaj samego siebie zanim zechcesz dzieci poznać. Zdaj sobie sprawę , do czego jesteś zdolny, zanim dzieciom zaczniesz wykreślać zakres ich praw i obowiązków”. Uważam ten aspekt za bardzo istotny. Dorośli często mało wiedzą o sobie, a uważają , ze tylko z tytułu wieku i starszeństwa mogą dyktować reguły i zasady, które zawsze będą dobre. Nie zawsze jednak tak jest. O poznaniu młodego człowieka mówi w aspekcie wszechstronnym, mówi o znajomości potrzeb, możliwości i ograniczeń. Postuluje „Wychowawco, bądź Fabrem świata dziecięcego”.
Korczak zakłada spełnienie pewnych cech dobrego opiekuna, stawia mu zarazem określone wymagania. Wychowawca powinien być dla dziecka takim, by mogło ono związać się z nim i polubić. Wymaga od pedagoga miłości wobec dziecka, uczucia bezinteresownego i nie oczekującego wzajemności. Obowiązkiem nauczyciela jest uznawanie i przestrzeganie praw dziecka do szacunku – również w sytuacjach niepowodzeń.
Korczak postuluje, aby opiekunowie wykazywali tolerancję wobec dziecka, by przejawiali tendencję do zbliżenia się do dzieci, by odznaczali się cierpliwością,
szczególnie w trudnościach opiekuńczo – wychowawczych. Zwraca uwagę, jak ważna jest życzliwość dla każdego wychowanka, niezależnie od jego wad i zalet. Opiekun powinien pragnąć dobra dziecka, pomagać mu w trudnościach i kłopotach, starać się je zrozumieć i bronić przed złem. W końcu, musi go cechować umiejętność przebaczania.
Autor dokonuje swoistego podziału wychowawców i ich postaw, dzieli ich na typy negatywne i pozytywne. Ukazuje całą gamę postaw o zabarwieniu pejoratywnym, których treść jest zła nie tylko z powodu niedostatku działań opiekuńczych, ale również z powodu ich nadmiaru. Przedstawia typy „ wychowawca – brutal; wychowawca – liberał; wychowawca – dozorca; wychowawca – tyran; wychowawca – apostoł; wychowawca –przyrodnik ; wychowawca – dogmatyk ; wychowawca – idealista ; wychowawca –
rutyniarz ; wychowawca bez samokontroli i samooceny”.
Pozytywna typologia cech i postaw wychowawczych proponowana przez Korczaka.:
• „ Wychowawca – pracownik, powinien odznaczać się szczególną pracowitością. Pracę powinien uważać za najcenniejszą część swego życia osobistego
• Wychowawca – diagnostyk, którego cechować powinna postawa dążąca do szczegółowego poznania dziecka, tak jego osobowości, sfery psychicznej, jak i stanu fizycznego. Poznanie to może odbywać się przez empatię, umiejętność wczuwania się w świat dziecka, jego uczuć i przeżyć.”
Postulat ten do dziś nie stracił na aktualności. Empatia jest chyba najważniejszą dyspozycją opiekuna, gdyż pozwala ona w pełni zrozumieć problemy i potrzeby dziecka.
Dalej Korczak wymienia :
• „Wychowawca – pielęgniarza. Zwraca tu uwagę, że dobry wychowawca powinien nie tylko organizować proces wychowania i sprawować opiekę bezpośrednią, ale wykonywać również czynności pielęgnacyjne, gdy zaistnieje taka potrzeba.
• Wychowawca – ogrodnik , który charakteryzuje się wspieraniem rozwoju wychowanka. W tej postawie opiekun spełnia rolę ogrodnika, który pielęgnuje, dostarcza niezbędnych składników dla rozwoju i wzrostu. Powinien zaspokajać potrzeby podopiecznych i osłaniać ich przed złem.
• Wychowawca – organizator, powinien posiadać zdolności organizatorskie, gdyż bez odpowiedniej organizacji, w rozprężeniu , tylko nieliczne dzieci potrafią się normalnie rozwijać
• Wychowawca – obrońca, który w praktyce winien realizować prawo dziecka do tego, by było dzieckiem. Młody człowiek ma prawo skłamać, ukraść, oszukać i wychowawca w takim momencie nie może mieć do podopiecznego żalu, czy reagować gniewem, a powinien ukazać tą dobrą drogę. Pedagog ma przestrzegać prawa wychowanka do szacunku, wykazywać tolerancję wobec jego niewiedzy i niepowodzeń. Dziecko ma prawo do poważnego traktowania jego spraw do sprawiedliwego ich rozważania
• Wychowawca i cierpliwość – szczególnie w trudnościach opiekuńczo – wychowawczych wychowawca powinien odznaczać się cierpliwością
• Wychowawca i odpowiedzialność –opiekun odpowiada przed społeczeństwem za przyszłość wychowanka , jak również odpowiada za teraźniejszość, przed samym podopiecznym”.
Są to najistotniejsze pozytywne postawy opiekuna – wychowawcy według Korczaka. Trzeba jednak zauważyć, że niemal w każdej można wykazać pewne ograniczenia czy niedoskonałości, mimo to ich przydatność dla praktyki pedagogicznej wydaje się oczywista. Wychowawca rozumny ma przede wszystkim stwarzać warunki rozwoju wszystkim dzieciom, które zostały poddane pod jego opiekę, obserwować je oraz poddawać diagnozie i analizować każde jego zachowanie. Umożliwiać podopiecznemu swobodne reakcje, organizować mu czas i przede wszystkim powinien najpierw siebie, później wychowanka.
Poszukując odpowiedzi na pytanie , kto może być dobrym wychowawcą, na podstawie poglądów wybitnych pedagogów, można stworzyć swoisty kanon cech. Tak więc opiekun jest :
•Refleksyjny – snuje refleksje w działaniu i nad działaniem, oraz wyciąga z tego wnioski na przyszłość, tworzy własne teorie, modyfikuje wiedzę i umiejętności
•Świadomy siebie – zna siebie, swoje atuty, zalety , ale również wady, nad którymi pracuje w celu wyeliminowania ich. Dąży do samorozwoju
•Akceptujący dzieci- rozumie, że każdy wychowanek jest indywidualnością z własnymi potrzebami, zainteresowaniami, sposobem, rozumienia i widzenia świata
•Otwarty i twórczy – świadomie i odpowiedzialnie nawiązuje relacje z dziećmi, jest otwarty na wiedzę , nie popada w rutynę
•Autentyczny i uczciwy – jest wiarygodny, szczery, spontaniczny w zachowaniu. Jego uczucia, myśli, wypowiedzi i działania są ze sobą zintegrowane
•Elastyczny – łączy w sobie bycie twórczym i otwartym. Dostosowuje swoje działania do wychowanków, z którymi ma do czynienia, to z kolei wymaga od pedagoga gruntownej znajomości swoich podopiecznych
•Uważny i wrażliwy
•Umiejętnie komunikuje się – zna i stosuje zasady komunikacji werbalnej i niewerbalnej oraz aktywnego słuchania
•Stanowczy i konsekwentny – potrafi stanowczo zakomunikować, egzekwować zasady, świadomy swoich działań i decyzji. Bycie konsekwentnym odnosi się do relacji wobec wychowanka, oraz wobec siebie
•Wymagający – wymaga zarówno od siebie, jak i od podopiecznych
•Pasjonat – człowiek mający zamiłowania
•Szczęśliwy – taki, który potrafi w szarej rzeczywistości dostrzegać jasne promyki, cieszyć się nimi i dzielić swą radością z innymi
•Godny zaufania – jest z wychowankiem w szczerej relacji, wiedzy o nim nie wykorzysta przeciwko niemu
We współczesnej literaturze przedmiotu znajdziemy również typologie wychowawców. Łukasik uwzględniając dominujący typ zachowań wypływający z roli opiekuńczo – wychowawczej pedagoga wyróżnia :strażnika, opiekuna, obrońcę, doradcę, pomagacza.
„ Rola strażnika sprowadza się do pilnowania. Według niego wychowanie to wprowadzanie przepisów i bezwzględne ich egzekwowanie. Strażnik może kontrolować każdą sferę działalności podopiecznego. Nie rozumie postępowania dzieci, wykazuje brak zrozumienia dla ich indywidualnych kłopotów. Każdy wychowawca jest również opiekunem, czyli po części rodzice, przewodnikiem, wychowawcą. Powinien umieć poznać trudności i podjąć działania w celu kompensowaniu niedostatków. Obrońca, to specyficzna i wymagająca wielkich umiejętności rola. Czasami trzeba bronić dziecko przed rodzicami, nauczycielami, kolegami. Doradca – nie udziela on „dobrych rad”, ale pomaga młodemu człowiekowi w dotarciu do źródła problemów, wątpliwości i wspólnie z nim szuka sposobów rozwiązania. Rola pomagacza jest elementarnym składnikiem pracy wychowawczej. Stara się on pomóc podopiecznym zrozumieć własne potrzeby, motywy działania, zachowania.”
Kamiński twierdzi, że trzeba wychowywać z pasją, z własnym zaangażowaniem „najlepsza metoda – w rękach człowieka obojętnego lub niezdolnego nic nie daje; gorzej – daje wyniki opłakane. Dopiero w człowieku, który się jakąś metodą zainteresował, zrozumiał ją, ogrzał swym sercem i ożywił swą wyobraźnią, powstaje ożywienie się martwej konstrukcji: metoda staje się wówczas czynnikiem twórczym, zdolnym wywołać oddźwięki w innych sercach i umysłach”. Skuteczność procesu dydaktyczno- wychowawczego zależy więc w głównej mierze od osobowości nauczyciela, której „siła oddziaływania [...] jest proporcjonalna do jego życzliwości wobec uczniów i przywiązania do pracy”. Inne cechy osobowości przypisywane przez Kamińskiego wzorowemu nauczycielowi to pogoda ducha, a także okazywane uczniom zaufanie, zwłaszcza wobec tkwiących w nich możliwości stawania się lepszymi, jeśli tylko im się pozwoli rozwijać zgodnie z ich własnymi zainteresowaniami i uzdolnieniami. Niemałą wagę przywiązywał do osobistego przykładu nauczyciela.
Zasygnalizowane powyżej cechy dobrego opiekuna, prowadzą do stwierdzenia, że pozytywnie nastawiony wychowawca, to ten, który każde dziecko potrafi kochać i interesować się nim, jego potrzebami, problemami, trudnościami, ale również cieszyć się jego radościami i sukcesami. Im wychowawca będzie bliżej dziecka, tym ono będzie bliżej niego.
Każdy zatem wychowawca i opiekun powinien pamiętać, iż w jego pracy najważniejszą wartością jest dobro dziecka. Jest to równoznaczne ze stwierdzeniem, że wszystko co nauczyciel czyni posiada sens, znaczenie ze względu na jego stosunek do wychowanka, do jego dobra. Wychowawca – opiekun tylko wtedy zasługuje na aprobatę, gdy służy dziecku i jego rozwojowi, gdy pomaga mu w stawaniu się człowiekiem.


Bibliografia

1.Baley S. Psychologia wychowawcza, PWN, Warszawa, 1967
2.Dawid J.W. O duszy nauczycielstwa, PZWS, Warszawa, 1962
3.Dąbrowski Z.(red) Metodologiczne problemy pedagogiki opiekuńczej, WSP, Zielona Góra, 1995
4.Dąbrowski Z. Pedagogika opiekuńcza w zarysie, t.1, WSP, Olsztyn, 1997
5.Korczak J. Pisma wybrane t I- IV, Warszawa, 1978
6.Kotarbiński T. Medytacje o życiu godziwym, Wiedza Powszechna, Warszawa, 1967
7.Łukasik J. Nauczyciel, wychowawca, pedagog, Wydawnictwo Jedność, Kielce, 2013
8.Pyrzyk I. Prekursorzy pedagogiki opiekuńczej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1998
9.Rowid H. Podstawy i zasady wychowania, Nasza Księgarnia, Warszawa, 1957
10.Wołoszyn S. Korczak, Wiedza Powszechna, Warszawa, 1974