Rola literatury w rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym

Wieczorem biorę książkę z półki,
za oknem cicho wiatr szeleści.
Stronice książki - przyjaciółki
przeróżne prawią opowieści.
Książki o ludziach mówią dawnych,
o morzach, wyspach, miastach, lasach,
o bohaterach, wodzach sławnych,
o naszych i o dawnych czasach.

Cz. Janczarski ,,Nad książką"


Oddziaływanie literatury jest wszechstronne: przekazuje wiedzę o świecie i ludziach, pobudza wyobraźnię i uczucia, przyczynia się do doskonalenia charakteru i postawy wobec rzeczywistości.
Literatura staje się więc jednym z ogniw budujących osobowość dziecka, gdyż stanowi źródło wiedzy o świecie i refleksji nad nim, ukazuje ludzkie losy, konflikty moralne, zachwyt nad pięknem w różnych jego postaciach.
Bajkoterapia jest jedną z metod terapeutycznych z zakresu biblioterapii. W publikacjach dla dzieci najczęściej stosuje się pojęcie „bajka”, dlatego też w odniesieniu do opowiadań tworzonych na użytek terapii przyjęto pojęcie „bajki terapeutycznej”.
Po raz pierwszy termin „biblioterapia” pojawił się w 1916 r. Jest to młoda dziedzina nauki ciesząca się coraz większą popularnością i uznaniem. Uogólniając możemy stwierdzić, że celem biblioterapii jest pomoc choremu za pomocą lektury w uporządkowaniu jego życia wewnętrznego, a zdrowemu w rozwiązaniu jego problemów. Jedną z niewielu metod, pomagających redukować lęk u dzieci są obok zabawy - baśnie i bajki. Na co dzień pojęć tych używa się zamiennie, ale jako utwory literackie mają one inny charakter. Literatura daje szansę oderwania się od smutnej rzeczywistości oraz pomaga zrozumieć siebie i innych. Może stać się punktem wyjścia do rozważań nad własną sytuacją życiową, nad sposobem pomocy samemu sobie. Nie można pominąć faktu, iż literatura, a szczególnie tak lubiane przez dzieci bajki, baśnie odpowiednio dobrane, pomagają w zredukowaniu napięć psychicznych, stanów niepewności, lęku, pozwalają skrócić dręczące wyczekiwanie na coś, co stanowić może zagrożenie. Różne przypadki obcowania czytelnika z literaturą wskazują na to, że jej rola w utrzymywaniu równowagi psychicznej może być ogromna1.
Dziecko od najmłodszych lat obcuje z książką. Najpierw czytają mu rodzice, dziadkowie lub rodzeństwo. Później sięga po książkę samo. W wieku przedszkolnym zamiłowania czytelnicze rozwija przedszkole, a później szkoła. W okresie wczesnoszkolnym nauczyciel jest często pierwszą osobą, która prowadzi dziecko do biblioteki, gdzie uczeń staje się czytelnikiem. Z obserwacji wynika, że dzieci chętnie wypożyczają książki o roślinach, zwierzętach , dalekich podróżach oraz bajki i baśnie.
Według Marii Molickiej, baśń to jeden z podstawowych gatunków epickiej literatury ludowej, który utrwala w fantastycznej formie ludowe poglądy na stosunki międzyludzkie, przedstawia ideały dobra i sprawiedliwości oraz kryteria oceny ludzkich poczynań. Baśń łączy w sobie elementy świata realnego i fikcyjnego, tworząc poetycką wizję. Antropomorfizacja zjawisk i personifikacja sprawiają, że świat kreowany w baśniach jest bliski dorosłym i dzieciom .
Bajkoterapia jest ważną metodą wspierania i oddziaływania terapeutycznego we wczesnych okresach rozwoju dziecka. Polega na czytaniu odpowiednio dobranych bajek i rozmawianiu na ich temat. Treść bajek terapeutycznych koncentruje się wokół sytuacji emocjonalnie trudnych. Wspieranie polega na dostarczeniu dziecku nowej wiedzy o sobie i o świecie. Dotyczy głównie strategii poznawczych, mających ograniczyć skutki lęku, powstałe w wyniku negatywnego doświadczenia, niewłaściwej stymulacji wyobraźni lub niezaspokojonych potrzeb. Niezaspokojona potrzeba bezpieczeństwa stwarza często lęk przed np.: ciemnością lub dzikimi zwierzętami, a potrzebą miłości rodzi lęk przed porzuceniem, odrzuceniem. Natomiast niezaspokojenie potrzeby akceptacji powoduje poczucie bycia gorszym i mniej wartościowym, dlatego ważną rolę w wychowaniu dziecka odgrywa umiejętne zaspokojenie potrzeb oraz odpowiedni stosunek do niego rodziców, przejawiający się w różnych postawach. Prawidłowe są te postawy, które stwarzają warunki do pewnego rozwoju społecznego dziecka i nie prowadzą do zaburzeń w jego zachowaniu.
Wiek przedszkolny jest ważnym okresem w życiu dziecka. W tym wieku powinniśmy dostarczyć dziecku wartościową, odpowiednią dla niego książkę. Literatura piękna opowiadana i recytowana, proza i poezja, opowiadanie realistyczne, baśń i bajka – wiążą się ściśle z wychowaniem przedszkolnym, jak i z wychowaniem człowieka. W przedszkolu trudno wyobrazić sobie dobrą pracę bez literatury dla dzieci. Tekst literacki poznaje dziecko pośrednio, poprzez opowiadanie, recytacją, czytanie. Nauczyciel nie tylko przekazuje treści literackie, ale dobiera je spośród innych. Dostosowuje do aktualnie przeżywanych doświadczeń, ustala sposób, miejsce i czas wprowadzania danych treści.
Należy zwrócić uwagę, aby świat przedstawiony w książkach najmłodszym dzieciom był światem całkowicie sztucznym i wymyślonym. Ukazane w utworze ciemne strony życia, takie jak: samotność, zagrożenie czy niebezpieczeństwa, powinny być równoważone optymistycznymi elementami. W wieku przedszkolnym dopiero zaczyna się kształtować pewna odporność układu nerwowego dziecka i łatwo ją zaburzyć. Pierwszą ważną zasadą jest dostosowanie literatury do wieku i możliwości rozwojowych dziecka.
Dla trzylatków należy wybierać krótkie opowiadania, wierszyki i bajki o treści pogodnej i wesołej. Małe dziecko lubi, gdy w tych utworach występują bliskie mu postacie, jak mama, tata czy babcia. Opowiadania powinny zawierać dużo dialogów, wyrazów dźwiękonaśladowczych, które dzieci chętnie powtarzają.
Czterolatki powinny poznawać wartościowe utwory, budzące wrażliwość na dobro i zło, wygłaszać krótkie wiersze, odpowiadać na pytania, dotyczące treści utworu oraz samodzielnie je opowiadać.
Dzieci pięcioletnie powinny poznawać utwory o charakterze lirycznym i humorystycznym. Charakterystyczne dla odbioru utworu literackiego na tym poziomie jest upodobanie do znanych już tekstów. Dzieci przywiązują się nie tylko do przedstawionych postaci bohaterów, ale ciągle od nowa bawi je przebieg akcji.
Na jakość przeżywania utworu literackiego ma wpływ zarówno tekst i profesjonalizm przekazującego. Właściwa interpretacja treści utworu przyczynia się do jakości odbierania dzieła literackiego. Za pomocą słów malowane są obrazy literackie.
Rola i funkcje literatury dziecięcej są bardzo złożone. Jest to narzędzie służące do kształtowania charakterów, rozwijania umysłów, dostarcza wrażeń emocjonalnych .
Nauczyciele, rodzice lub dziadkowie mogą zainteresować dziecko treścią książki, w sugestywny sposób przekazać treść, odwołując się do uczuć i wyobraźni dziecka. Ważną rolę w tym zakresie spełnia edukacja przedszkolna, która jest kolejnym ogniwem stymulującym dziecko. To ona pobudza do myślenia i tworzenia, wykorzystując przy tym literaturę dziecięcą.
Literatura dziecięca - to wszystkie utwory literackie dostosowane do potrzeb, zainteresowań i wieku dziecka. Ich celem jest poznanie świata przez dzieci i tworzenie ich systemu wartości społeczno - moralnych, poznawczych i estetycznych.

Książka jest jednym z elementów, współdziałających z całym środowiskiem wychowującym. ,,Należy sądzić, iż wychowawcze możliwości literatury dla dzieci w stosunku do najmłodszych jej odbiorców są bardzo duże i prawdopodobnie większe niż wobec starszych, bardziej dojrzałych czytelników. Składa się na to wiele przyczyn związanych z właściwościami tego wieku, a m. in. ze skłonnością do naśladownictwa, identyfikowania się z postaciami literackimi, szybkim rozwojem mowy i myślenia, aktywnością poznawczą i zabawową, wrażliwością emocjonalną, intensywnością w poznawaniu i przeżywaniu świata, a jednocześnie niepodważalnym dla dzieci autorytetem osób dorosłych - rodziców i wychowawców" .
Wychowanie społeczno - moralne w przedszkolu jest integralnie związane z całokształtem działalności wychowawczej. Rozpoczęcie uczęszczania do przedszkola jest ważnym aspektem rozwoju i wychowania dziecka. Grupa przedszkolna staje się dla dziecka terenem zdobywania nowych doświadczeń, kompetencji i postaw społeczno - moralnych.
W kontaktach z rówieśnikami i dorosłymi dziecko, zaczyna również poznawać samego siebie, zdawać sobie sprawę ze swoich możliwości, tworzyć sobie wyobrażenia o sobie samym i szukać swojego miejsca w społeczności. Zadaniem nauczyciela jest stopniowe wprowadzanie dziecka w system norm, regulujących współżycie w grupie.
Książka w przedszkolu utrwala i porządkuje pewne pojęcia o świecie, jest źródłem nowych wiadomości, wzbogaca zasób pojęciowy dziecka. Książka w edukacji przedszkolnej spełnia dwie podstawowe funkcje: poznawczą i wychowawczą. Literatura ukazuje różne pokusy i niebezpieczeństwa oraz trudy związane z życiem ludzkim. Uczy zaradności, odwagi, cierpliwości i wytrwałości, a jednocześnie dzielenia się dobrem, zrozumienia i współczucia.
Literatura w życiu dziecka rozbudza zainteresowania, jest źródłem wiedzy i przeżyć dziecka. Słuchanie pięknych utworów literackich dostarcza wzorów właściwego postępowania, czyni dzieci bardziej wrażliwymi na krzywdę innych, zachęca do pozytywnego zachowania.
H. Mystkowska pisze, że: ,,jednym z najważniejszych problemów wychowawczych jest kształtowanie postaw społeczno - moralnych dziecka, jego umiejętności życia i działań wśród ludzi. Książka może nam w tym pomóc przez ukazywanie przykładów, obrazów właściwego współdziałania z otoczeniem, likwidowania konfliktów, powstałych z winy bohaterów utworu, umiejętnego roztaczania opieki nad słabszymi, chętnego podporządkowania się prawu panującemu w zespole" .
Baśń, opowiadanie, wiersz, oddziałują emocjonalnie na dziecko, torują drogę przeżyciom moralnym, pogłębiają jego wrażliwość. Dobroć, pracowitość, odwaga obok chciwość, skąpstwo, tchórzostwo i lenistwo przedstawione w dramatycznej akcji wzruszają dziecko do głębi i każą mu stanąć po stronie pozytywnych wartości moralnych. Dostarczane przykłady postaw społeczno-moralnych ludzi, wzięte z literatury pozwalają na porównanie postaci fikcyjnych, ich emocji, sposobu postępowania z własnymi przeżyciami .
W kształtowaniu właściwych postaw społeczno - moralnych dziecka duży wpływ ma nauczyciel. To on stanowi dla dziecka wzór do naśladowania Nauczyciel pomaga w dokonywaniu przez dziecko oceny zachowań i zjawisk oraz wyciąganiu wniosków. Dzięki temu dziecko uczy się właściwej hierarchii wartości moralnych, właściwej orientacji etycznej, poznaje wartości życia ludzkiego, swoje miejsce w rodzinie i w środowisku.
Podsumowując, książka ma ogromne znaczenie w rozwoju dziecka. Nie prawiąc morałów, uczy, wpływa na postępowanie odbiorców. Pod wpływem literatury powstają więc wzory osobowe, ideały życiowe i modele postępowania. W baśniach potępiana jest chciwość, skąpstwo, tchórzostwo i lenistwo, a ceniona dobroć, uczciwość, pracowitość i odwaga. Dzięki temu dziecko uczy się optymizmu i wiary w siebie, Zachęcone do walki z przeciwnościami, rozwija miłość zarówno do ludzi jak i przyrody.

Wykorzystana literatura:
1. J. Papuzińska, Inicjacje literackie. Problemy pierwszych kontaktów dziecka z książką, Warszawa 1988,
2. M. Molicka, Bajkoterapia: o lękach dzieci i nowej metodzie terapii, Poznań 2002
3. H. Mystkowska , Książka w wychowaniu przedszkolnym, Warszawa 1965
4. J. Walczyna, Kształtowanie postaw społeczno-moralnych dzieci w wieku przedszkolnym, Warszawa 1980
5. S. Frycie, I. Kaniowska - Lewańska, Kultura literacka w przedszkolu, Warszawa 1982