Jak odróżnić zdolność od uzdolnienia, czyli rozpoznawanie uzdolnień i wspieranie rozwoju ucznia zdolnego

Zdolności:
Z punktu widzenia ujawniania się zdolności we wszystkich rodzajach aktywności człowieka, zdolność możemy traktować jako „przejaw ludzkiej inteligencji,a więc każdy człowiek jest ogólnie zdolny.
Zdolności w literaturze psychologicznej można rozpatrywać
w kilku ujęciach:
Pierwsze ujęcie dotyczy aspektu poziomu sprawności funkcjonowania jednostek w porównywalnych sytuacjach, bez poszukiwania przyczyny różnic między ludźmi,w tym:
A) zdolność bywa ujmowana jako synonim sprawności i szybkości w działaniu - jeśli na przykład: jedno dziecko w porównaniu
z drugim szybciej i sprawniej buduje zamek z klocków, to
o tym pierwszym można powiedzieć, że jest bardziej zdolne
w tej dziedzinie działalności.
B) zdolność bywa ujmowana jako większa (lepsza) pojemność niektórych procesów poznawczych, na przykład: jeden uczeń zapamiętuje więcej informacji z lekcji aniżeli drugi –
w zakresie pamięci ten pierwszy uczeń jest, więc bardziej zdolny od drugiego.
C) zdolność bywa kojarzona z wyższą jakością, głębokością
i rozległością operacji intelektualnych, na przykład: jeden uczeń rozwiązuje szybciej i poprawniej zadanie z matematyki od drugiego.
Drugie ujęcie dotyczy możliwości wykonania czegoś przez jednostkę, w tym:
A) zdolność może być rozumiana jako aktualna (tu i teraz) możliwość wykonania czegoś, na przykład uczeń potrafi narysować drzewo.
B) zdolność może być rozumiana jako potencjalna możliwość nabywania umiejętności, której jednostka jeszcze nie posiada (to ujęcie rozwojowe zdolności), na przykład: dziecko jest
w stanie nauczyć się czytać i pisać, chociaż w wieku dwóch lat jeszcze tego nie potrafi.
C) zdolność może być rozumiana jako maksymalny poziom osiągnięć (górny pułap), do którego może dojść jednostka, dzięki zadatkom wrodzonym, w optymalnych warunkach i przy odpowiednim treningu, na przykład: wiele dzieci uczy się
w szkole muzycznej pierwszego stopnia, ale ich osiągnięcia są zróżnicowane i tylko niektóre kontynuują naukę w szkole muzycznej wyższego stopnia.
Trzecie ujęcie dotyczy aspektu instrumentalnego, w którym zdolności sprowadza się do względnie trwałych właściwości procesów poznawczych:
A) Jest to układ poznawczych właściwości jednostki stanowiących przyczynę niejednakowych rezultatów w uczeniu się i działaniu (kombinacja definicji 1b i 1c) w określonej dziedzinie, np. matematyce czy technice.
B) Jest to iloraz inteligencji powyżej przeciętnej. Zgodnie
z tym ujęciem zdolny jest uczeń, który ma łatwość przyswajania i wykorzystywania wiedzy w określonej sytuacji.
Czwarte ujęcie ujmuje zdolność jako właściwość złożoną
i wielostronnie uwarunkowaną. W tym ujęciu zdolności są to indywidualne właściwości osobowości człowieka, które zapewniają zróżnicowane osiągnięcia w jakiejś dziedzinie.
Oznacza to, że za poziom osiągnięć człowieka są odpowiedzialne nie tylko jego lepsze właściwości procesów poznawczych i intelektualnych, ale również inne cechy osobowości człowieka, jak na przykład: poziom odporności na stres, skłonność do ryzyka, ambicja, konsekwencja w dążeniu do celu pomimo przeciwności, wytrwałość i pracowitość.(1)
W. Dobrołowicz uważa, że u podstaw rozróżnienia na uczniów zdolnych( uzdolnionych) oraz kreatywnych( twórczych) leżą dwa rodzaje zdolności,a mianowicie- typu odtwórczego oraz twórczego.
Zdolności odtwórcze, według Dobrołowicza są to uzdolnienia, które polegają na „łatwości uczenia się znanych wiadomości lub czynności za pomocą łatwego materiału nauczania, który uczniowie przyswajają w dość szybkim czasie.
Uczeń zdolny wykazuje się wysokim ilorazem inteligencji, dobrą pamięcią oraz pojętnością przyswajanych informacji. Zdolności natomiast twórcze, to takie, które przejawiają się na płaszczyźnie takich komponentów, jak: pomysłowość, inicjatywa, plastyczność, oryginalność wyobraźni
i myślenia.”(2)
Autor dokonuje dalszego podziału pod względem różnicowania uczniów twórczych także ze względu na dziedzinę, jakiej dotyczą przejawy kreatywności( muzyczne, literackie, plastyczne), ale także pod względem przejawów w zachowaniu się ucznia i jego świadomości w tym zakresie.
Zdolność według Małego Słownika języka polskiego oznacza: „1. częściej w lmn; właściwość pozwalająca na łatwe opanowanie nauki, zdobycie wiedzy, jakiejś umiejętności; talent, dar. Z-i artystyczne, pedagogiczne. Z- i do języków. 2. to, że ktoś lub coś potrafi, może coś zrobić, czuć;”(3)
Według C. Kupisiewicza i M. Kupisiewicz zdolność to: „predyspozycja do wykonywania określonych czynności na wysokim poziomie w ponadprzeciętny sposób; w pedagogice- termin stosowany do określenia: możliwości wykonywania czegoś przez jednostkę; względnie trwała właściwość procesów intelektualnych; poziomu funkcjonowania jednostki pod względem, np. szybkości działania, pojemności procesów poznawczych, zapamiętywania jakości operacji umysłowych
w porównaniu z innymi jednostkami;”(4)
Według W. Okonia zdolność to: „w psychologii możliwość uzyskania spodziewanych wyników przy wykonywaniu danych czynności w określonych warunkach zewnętrznych; w odróżnieniu od uzdolnień, które są odpowiednio ukierunkowane; z. mają charakter ogólny, tzn. ich obecność jest konieczna przy wykonywaniu przez człowieka różnych czynności.”(5)
Z kolei E. Nęcka uważa, że „termin zdolność oznacza indywidualny poziom sprawności w wykonywaniu operacji inteligentnej.”(6)
Psychologia rozróżnia trzy rodzaje zdolności: ogólne, które można określić jako inteligencja, czyli najwyższy ich stopień określany jest mianem geniuszu, kierunkowe zwane także zdolnościami specjalnymi lub uzdolnieniami jako najwyższy ich stopień określany jest mianem talentu oraz twórcze, które można rozumieć jako umiejętność znajdowania wielu różnych
i oryginalnych rozwiązań zadań i problemów.
W. Dobrołowicz uważa, że można wyróżnić zdolności ogólne
( inteligencja, spostrzegawczość, wyobraźnia) oraz specjalne
( dotyczące wykonywania różnych czynności, np.. Artystyczne, plastyczne, sportowe).
I. Roszkiewicz uważa, „że u dzieci w młodszym wieku szkolnym wspólnymi cechami ogólnych zdolności są: ciekawość oraz duża gotowość do przyswajania informacji, związana miedzy innymi
z małym krytycyzmem, a więc z wiarą w ich prawdziwość. Rozwój ogólnej aktywności umysłowej wyprzedza, więc jeszcze i w tym wieku ( podobnie jak w okresie przedszkolnym) rozwój uzdolnień specyficznych.”(7)
Zdolności u dzieci w kilku sferach życiowych jednocześnie (na przykład: społecznej, emocjonalno-motywacyjnej) zdarzają się bardzo rzadko. Częstszym zjawiskiem u dzieci jest wyszczególnienie u nich specjalnych uzdolnień. Wówczas dzieci te mogą posiadać ponadprzeciętne zdolności artystyczne lub matematyczne, lecz także wymagać pomocy w innych dziedzinach naukowych.
Zdolności spełniają ważna rolę w życiu człowieka. Decydują
o powodzeniach lub niepowodzeniach, o sukcesach i zadowoleniu z wykonywanej pracy, o aktywności w pracy lub w szkole,
o umiejętności organizowania nauki, pracy, wypoczynku.
Zdolności decydują także o przynależności do takich grup, jak: twórcy, artyści, naukowcy. Jednakże same zdolności nie zapewniają sukcesów w rozlicznych działaniach ludzkich, ważne są również cechy charakteru i temperament.
Uzdolnienie:
Według I. Roszkiewicz „zainteresowanie uzdolnieniami
i inteligencją dziecka wówczas, gdy podejmuje ono naukę szkolną, wzrasta niejako automatycznie. Nie zawsze rodzice interesują się tymi sprawami, dlatego, że chcą uniknąć błędów wychowawczych zagrażających sukcesom w nauce szkolnej dziecka lub, że troszczą się w rozwijanie jego możliwości umysłowych. Niekiedy chcą oni po prostu znać poziom inteligencji dziecka: z ciekawości, nadmiaru obaw o sukcesy szkolne lub z powodu chęci potwierdzenia wysokiego mniemania o poziomie zdolności dziecka.”(8)
Zdaniem W. Okonia „uzdolnienie to swoisty układ zdolności warunkujących ponadprzeciętny poziom wykonywania jakiegoś rodzaju działalności, np. naukowej, literackiej, muzycznej, technicznej, sportowej czy organizacyjnej; u. wybitne nosi miano talentu.”(9)
Można wyróżnić konkretne uzdolnienia dziecka, na przykład.: językowe, sportowe, matematyczne, naukowe, plastyczne, aktorskie, muzyczne, techniczne, organizatorskie, przywódcze. Uzdolnienia można podzielić na: intelektualne, sensoryczne, motoryczne i inne.

Przypisy:
1. Nęcka E., Inteligencja, Twórczość [w:] Strelau J. (red.) Psychologia. Podręcznik akademicki, Tom 2. Psychologia ogólna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000
2. W. Dobrołowicz, Psychodydaktyka kreatywności, WSPS, Warszawa 1995, str. 154
3. Mały Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa 1968, str. 996
4.Cz. Kupisiewicz, M. Kupisiewicz, Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 2009, str. 201
5.W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2007, str. 485
6.E. Nęcka, Trening twórczości, Gdańskie Wydawnictwo psychologiczne, Gdańsk 2008, str. 49
7.I. Roszkiewicz, Młodszy wiek szkolny, Wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 1983, str. 139-140
8. I. Roszkiewicz, Młodszy wiek szkolny, Wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 1983, str. 136
9.W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo akademickie Żak, Warszawa 2007, str. 449