Arteterapia jako jedna z metod pracy z dzieckiem z autyzmem

Jedną z wielu metod wykorzystywanych w terapii dzieci niepełnosprawnych w tym autystycznych jest arteterapia. Pierwszą osobą, która użyła tego terminu wykorzystując twórczość w terapii w latach 40 – tych ubiegłego wieku był brytyjski artysta Adrian Hill.

Arteterapia swym zakresem obejmuje wiele dziedzin artystycznych, na bazie których zostały stworzone następujące formy oddziaływań :

Muzykoterapia – terapeutyczny oddziaływanie muzyką
Biblioterapia – terapia poprzez zastosowanie materiałów nie drukowanych (obraz, film )
Choreoterapia – terapia tańcem
Teatroterapia terapia poprzez przygotowanie i uczestniczenie w przedstawieniach
Zajęcia plastyczne – terapia przy wykorzystaniu różnych technik plastycznych

Arteterapia oddziaływuje na określone procesy psychiczne i struktury ludzkiej osobowości oraz wpływa na procesy poznawcze, ukierunkowanie zainteresowań hierarchię wartości i sprawność ruchową stymulującą określone formy aktywności. Metodę tą można stosować niezależnie od wieku i stanu zdrowia. Osoby podejmujące areteterapię nie muszą posiadać zdolności artystycznych ani wcześniejszych doświadczeń.

Osobom z autyzmem mającym problemy z komunikacją arteterapia daje możliwość wyrażania swoich emocji. Stwarza sytuacje w trakcie których mogą wypowiedzieć się za pomocą różnorodnych środków artystycznych. Pozwala na pobudzanie wszechstronnego rozwoju oraz na lepsze poznawanie siebie i podnoszenie poziomu samoakceptacji poprzez doświadczanie swoich możliwości i sprawczości. Areterapia pomaga również rozładowywać negatywne napięcia i agresję
Terapeucie daje możliwość lepszego poznania dziecka jego możliwości, potrzeb, przeżyć, wyrażanych w pracach emocji.

Sztuka jest dla dziecka jednym z pierwszych środków wyrazu. W pracy pedagoga przedszkolnego wykorzystujemy elementy muzykoterapii, teatroterapii i terapii z użyciem sztuk plastycznych.

Muzykoterapia

Działanie terapeutyczne muzyki znane jest od wieków, a obecnie wykorzystuje się je najczęściej w psychoterapii. Zakres oddziaływań muzykoterapii określa się dość szeroko i jest to działanie uspokajające, rekompensujące, dające dzieciom możliwość uzyskiwania sukcesu. Ponadto terapia przez muzykę dotyczy usuwania wielu defektów w rozwoju dziecka: opóźnień rozwoju sfery słuchowej, ruchowej, wzrokowej, mowy itp. Szczególne znaczenie mają zajęcia muzyczne na terenie szkół i placówek specjalnych.
Muzyka, zajęcia ruchowe przy muzyce wpływają na rozwój analizatora słuchowego, rozwój koncentracji uwagi pamięci muzycznej i pozamuzycznej, logicznego myślenia i mowy. Zabawy ruchowe, taniec stwarzają możliwość zaspokojenia wrodzonej dzieciom potrzeby ruchu i uzewnętrznienia przeżyć emocjonalnych. Dzieci charakteryzuje ponadto naturalna wrażliwość na muzykę, która może rozwinąć się pod wpływem zabiegów edukacyjno – wychowawczych, lub w nie sprzyjających wychowaniu muzycznemu warunkach przygasnąć.
Również dzieci upośledzone umysłowo, nawet te w stopniu głębokim, są wrażliwe na muzykę, okazują ożywienie i zainteresowanie, chcą aktywnie uczestniczyć w ćwiczeniach i zabawach przy muzyce. Muzyka stanowi dla nich silnie działający zespół bodźców polisensorycznych, które wywołują reakcje niezależnie od stopnia świadomości i wiedzy o muzyce, i są to zazwyczaj reakcje motoryczne i reakcje emocjonalne.
Muzyka stwarza szczególne warunki dla aktywności dzieci niepełnosprawnych, także dzieci autystycznych: ożywia dzieci apatyczne, porządkuje reakcje dzieci nadwrażliwych, ułatwia przełamywanie kompleksów i pokonywanie lęków. Uspokaja pobudzone i agresywne dzieci, jest często sposobem na dotarcie do nich.
W sprzyjających dzięki muzyce warunkach, możliwa jest rewalidacja sfer: zmysłowo - ruchowej, uczuciowej i dążeniowej, podstawowych procesów poznawczych (aktywność badawcza na poziomie konkretnym, myślenie, uczenie się, zapamiętywanie) oraz wyobraźni.
Oddziaływania muzykoterapeutyczne są nieodłącznym elementem codziennej terapii w naszym przedszkolu. Dzieci bardzo żywo reagują na muzykę. Atrakcyjność i przystępność zajęć z wykorzystaniem muzyki i ruchu sprawia, że są one w naszej placówce bardzo lubiane i dzieci bardzo chętnie w nich uczestniczą. Zastosowanie razem ruchu i muzyki ułatwia dzieciom autystycznym kontakt z innymi osobami, a także czyni łatwiejszym przełamywanie zachowań schematycznych.
Muzyka towarzyszy dzieciom przez cały czas pobytu w przedszkolu, zarówno podczas typowych zajęć logorytmicznych jak i edukacyjno-terapeutycznych (ćwiczenia porządkowe, samoobsługowe, dydaktyczne, zabawy dowolne i kierowane).
Poza zaspokajaniem potrzeby ruchu, zabawy i typowymi zadaniami terapeutycznymi jakie stawiamy przed muzyką możemy realizować przy jej udziale również cele dydaktyczne np.: kształcenie orientacji w schemacie własnego ciała, znajomość bliższego i dalszego otoczenia.
Jest to doskonały sposób na uatrakcyjnienie codziennych zajęć. Nauka staje się wtedy przyjemnością i zabawą. Muzyki nie traktujemy jako samodzielnego elementu terapii – łączymy ją ze śpiewem, tańcem, słowem, ruchem. Dzieci uczą się ilustrować ruchem treść prostych piosenek, reagują odpowiednim ruchem na zmiany tempa w muzyce (marsz, bieg, zatrzymanie ruchu), nastrój muzyki, tworzą formy przestrzenne przy muzyce (pary, koło, pociąg itp.). Bardzo lubią improwizacje ruchowe przy muzyce, zarówno dziecięcej, popularnej jak i klasycznej. Mają wówczas możliwość swobodnego wyrażania uczuć, emocji, wykazania się inwencją twórczą, bycia w centrum uwagi i poczucia sukcesu.
Oprócz specjalnie skomponowanych utworów, piosenek przystosowujemy i wykorzystujemy popularne zabawy i piosenki przedszkolne dla dzieci.
Wartość terapeutyczną ma zarówno percepcja muzyki jak też muzykoterapia czynna (tworzenie). Podstawową formą muzykowania jest tworzenie akompaniamentu do śpiewu. My zaczynamy od nauki wydobywania dźwięku z instrumentów naturalnych (np. dłonie – klaskanie, pocieranie, stopy – tupanie, szuranie itp.), oraz instrumentów perkusyjnych: bębenek, tamburyno, marakasy, kastaniety itp. Bawimy się próbując różnicować dynamikę, natężenie i rejestr dźwięków. Bardzo ciekawe i lubiane przez dzieci są zajęcia z wykorzystaniem różnych przyborów: kolorowe chusty, szarfy, maskotki, kręgle; parainstrumentów: gazet, folii malarskiej, pudełek, puszek, tekturowych rolek itp., a także materiału przyrodniczego: kasztanów, liści. Rozsądny dobór środków do zajęć znacząco podnosi ich atrakcyjność i motywuje dzieci do udziału w zajęciach. Instrumenty kształtują wrażliwość na barwę, rozwijają poczucie rytmu, wyobraźnię muzyczną oraz twórczość, uczą koncentracji uwagi oraz dyscypliny.
W zależności od poziomu funkcjonowania grupy staramy się tak dobierać zabawy i ćwiczenia by każde dziecko mogło zaistnieć w grupie, odnieść swój mały „sukces”. W razie potrzeby pomocą służy nauczyciel.
Warto zaznaczyć, że zajęcia muzykoterapeutyczne odbywają się zarówno przy muzyce żywej (pianino, gitara, keyboard) jak i muzyce mechanicznej (CD, magnetofon) dodatkowo podnosząc w ten sposób atrakcyjność zabaw i ćwiczeń przy muzyce.

Teatroterapia

W placówce w której pracujemy działa teatrzyk „Kruszynki”. Skupia on dzieci ze wszystkich grup przedszkolnych , w różnym wieku i o różnym stopniu funkcjonowania.
Przedstawienia opierają się głównie na fabule prostych znanych dzieciom bajek lub opowiadań stworzonych przez osoby prowadzące teatrzyk. Ekspresją jest ruch i muzyka, która zarówno jak fabuła i role jest dostosowywana do indywidualnych możliwości poszczególnych dzieci. Przygotowanie każdego przedstawienia wymaga bardzo wielu prób, w trakcie których omawiana jest z dziećmi treść przedstawienia tak aby była ona dla nich zrozumiała. Słucha się wspólnie muzyki wprowadzając w atmosferę spektaklu.
Najpierw osoby prowadzące podpowiadają ruch do odgrywanych scenek, potem wprowadzane jest dziecko, które w miarę wchodzenia w role spontanicznie reaguje na muzykę.
Przedszkolaki są czasami aktorami jednego przedstawienia, a czasem uczestniczą w życiu teatrzyku kilka lat w zależności od proponowanych im ról, ich chęci i aktualnych możliwości psychofizycznych.
Jedną z aktorek teatrzyku jest 5 – letnia autystyczna dziewczynka. Zajęcia teatralne dały jej możliwość zaprezentowania swoich umiejętności tanecznych. Nauczyły współdziałać z dziećmi w grupie, czekać na swoją kolej, skupiać na wykonywanej czynności. Dużą radość sprawiało dziecku przebieranie się w stroje do ról które odgrywała, chętnie oglądała się w lustrze robiła różne gesty, miny, często się wtedy uśmiechała, swoim zachowaniem potwierdzała trafność zastosowanych oddziaływań.
Podczas spektakli prezentowanych w ramach: „Spotkań Artystów Nieprzetartego Szlaku” dziewczynce towarzyszyli jej rodzice i siostra. Dla nich wszystkich występ był dużym wydarzeniem i sukcesem.


Terapia przez sztuki plastyczne

Podczas tworzenia pracy plastycznej nie jest najważniejsze to, w jakim czasie czy z jakim efektem dziecko ją ukończy, lecz to, aby dziecko z coraz większą ochotą sięgało po farby, kredki, materiały przyrodnicze i aby przy ich użyciu przelewało na karton swoje myśli, pragnienia, emocje. Aby siadając przy terapeucie do kolejnej pracy nie myślało, czy się uda, czy potrafię, ale z zapałem zabierało się do tworzenia swojego dzieła.
W czasie zajęć prowadzonych tą formą arteterapii proponujemy dzieciom wykonywanie prac plastycznych, w których zarówno temat jak i różne techniki plastyczne dostosowane są do ich psychomotorycznych możliwości.
Czasem zajęcia rozpoczynają się od naszego rysowania kredkami na pustej dużej kartce i opowiadania o tym co właśnie narysowałyśmy. Staramy się zachęcić dziecko do włączenia się w rysowanie, dorysowywanie drobnych elementów, rysowanie po tym co już zostało narysowane, nazywanie poszczególnych elementów powstającego obrazka, dopytywanie się co jeszcze może się znaleźć na naszej pracy.
Często tworzymy kolaże, tutaj dziecko ma możliwość wyboru tego co chce nakleić na karton. Zazwyczaj ( ze względu na niski wiek dzieci, a przez to również mniejsze możliwości posługiwania się nożyczkami) są to już gotowe elementy w różnych kolorach, kształtach, o różnych fakturach, deseniach, skrawki materiałów włóczek, zdjęć. Z tego wszystkiego powstają niepowtarzalne obrazy, w których zawarty jest nastrój, emocje wyzwalające się w trakcie tworzenia pracy.
Dużo czasu poświęcamy też na zabawę ciastoliną, modeliną, masą solną. Tego rodzaju działalność oprócz zwykłej manipulacji, w trakcie której usprawniamy funkcje manualne ręki, wyłaniają kreatywność dzieci. Czasem są to formy tworzone przez same dzieci, czasem proponowane przez nauczyciela. Podczas wykonywania tych prac wykorzystujemy również foremki, cekiny, koraliki, guziki, patyki, piórka itp. elementy pomocne w tworzeniu pracy.
Niektóre z dziecięcych wytworów wypiekamy w kuchennym piekarniku i stają się skarbami lub prezentami z okazji przedszkolnych czy rodzinnych uroczystości .
Opisane tu formy to tylko niektóre, z tych wykonywanych z naszymi wychowankami. Prace stworzone przez dzieci z naszego przedszkola można było oglądać podczas cyklu wystaw organizowanych we współpracy z LDK „Grażyna”.

Emocje, przeżycia, myśli, czasem bardzo trudno każdemu z nas wyrazić słowami to co przeżywamy , czego pragniemy. Dla osób z autyzmem jest to często niemożliwe. Arteterapia daje im możliwość wyrażenia siebie, kontaktu ze światem za pomocą tworzonych prac. Daje możliwość wyrażenia swoich negatywnych i pozytywnych emocji przez taniec, ruch, muzykę, ekspresję plastyczną .
Dlatego arteterapia w dostosowanej do możliwości i potrzeb małych dzieci formie zajmuje ważne miejsce w naszej pracy, a także pracy całego przedszkola. W placówce zostały opracowane i wdrożone programy własne: Biała kartka...i co dalej? Wspieranie ekspresji plastycznej małego niepełnosprawnego dziecka , Ja w teatrze, Program Terapii Muzycznej , które ułatwiają planowanie pracy i dają możliwość stosowania elementów arteterapii w codziennej pracy terapeutycznej. W ramach spotkań koleżeńskich, zespołu samokształceniowego na bieżąco dzielimy się doświadczeniami z praktyki, wiadomościami z kursów, szkoleń. Pozwala nam to coraz lepiej rozpoznawać i odpowiadać na potrzeby naszych wychowanków, w tym dzieci z autyzmem.

Urszula Radzikowska
Agnieszka Zajączkowska


BIBLIOGRAFIA:

1. Aktywność twórcza dzieci i młodzieży. Praca zbiorowa pod red. S. Popka, Warszawa 1988
2. Edukacja kulturalna i aktywność artystyczna. Praca zbiorowa pod. red. D. Jankowskiego, Poznań 1996
3. Kierył M., „Mobilna Rekreacja Muzyczna”, Warszawa 1995
4. Kilińska E., „Ćwiczenia logorytmiczne” zeszyt 1, Gdańsk 1991
5. King G., Umiejętności terapeutyczne nauczyciela, Gdańsk 2003
6. Kott T., Zajęcia pozalekcyjne i terapia zajęciowa z osobami o obniżonej sprawności umysłowej, Warszawa 2005
7. Lipska E., Przychodzińska M., „Muzyka w nauczaniu początkowym” Metodyka, Warszawa 1991
8. Mrugalska K.: „Wychowanie muzyczne w Szkole podstawowej Specjalnej” Poradnik metodyczny, Warszawa 1976
9. Polkowska I., Praca rewalidacyjna z dziećmi upośledzonymi umysłowo w szkole życia, Warszawa1988
10. Sztuka a świat dziecka. Praca zbiorowa pod red. J.Kidy, Rzeszów 1