Opis i analiza przypadku rozpoznania i rozwiązania problemu wychowawczego ucznia trzeciej klasy gimnazjum. Praca z uczniem zachowującym się agresywnie względem rówieśników

1. Identyfikacja problemu
Adrian jest uczniem gimnazjum od trzech lat. Osiąga niskie wyniki w nauce, mimo objęcia kształceniem specjalnym dla uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim. Od początku sprawia problemy wychowawcze. Z obserwacji zachowań chłopca wynika, że są to przede wszystkim wulgarne i agresywne zachowania względem rówieśników, takie jak: bicie, kopanie, zastraszanie i wymuszanie. Ofiarami przemocy ze strony ucznia są przede wszystkim osoby słabsze fizycznie, o niskim statusie społecznym (mało popularne w szkole).
Do zachowań agresywnych w czasie przerw dochodzi w miejscach, nad którymi nauczyciele dyżurujący mają mniejszy nadzór. Częstym terenem, gdzie nasila się problem jest autobus szkolny i szatnia.
Uczeń pali papierosy i istnieje podejrzenie, że pije alkohol (z informacji od matki).
Reakcje młodzieży na problem są bardzo różne- niektórzy proszą o pomoc i interwencję, inni próbują radzić sobie sami. Kilkoro uczniów zaakceptowało takie traktowanie i podporządkowało się Adrianowi, tworząc w ten sposób grupę, w której chłopiec może dominować i zarządzać. Z zebranych informacji (z rozmów z chłopcami) wynika, że autorytet przywódcy opiera się na sile fizycznej i strachu. Pozostali uczniowie nie akceptują zachowań Adriana, jednak boją się mu przeciwstawić.
W opinii nauczycieli zachowania agresywne chłopca przejawiają się głównie poza zajęciami, w czasie lekcji zdarzają się sporadycznie. W czasie zajęć dydaktycznych Adrian wymaga indywidualnej uwagi i motywowania do pracy.
Problemy dydaktyczne ucznia wynikają z opóźnienia rozwoju intelektualnego, nieprawidłowej motywacji do nauki oraz negatywnego nastawienia do obowiązków szkolnych. Adrian nie lubi szkoły i nauki. Mimo to przez pierwsze dwa lata systematycznie uczęszczał na zajęcia lekcyjne. Obecnie zdarzają się sporadyczne nieobecności.
Informacje o sytuacji rodzinnej chłopca pochodzą z rozmów z mamą, z chłopcem, z wniosków wysnutych z rozmów z kuratorem chłopca i ze środowiska lokalnego. Adrian jest wychowywany w pełnej rodzinie, ma dwóch młodszych braci.
Sytuacja mieszkaniowa nie budzi zastrzeżeń. Chłopiec ma swój pokój, miejsce do spania i nauki. Sytuacja materialna rodziny jest trudna, mimo to chłopiec jest zadbany, ma komputer i sprzęt muzyczny. Rodzice starają się zaspokoić potrzeby chłopca, mimo skromnych możliwości.
Ojciec dużo pracuje i często nie ma go w domu. Ma niewielki wpływ na zachowanie chłopca, trudno mu kontrolować sposób spędzania czasu wolnego i naukę. Matka opiekuje się starszymi ludźmi dlatego też często przebywa poza domem. Mimo to stara się pilnować, z kim syn przebywa.

2. Geneza i dynamika zjawiska
Z zebranych informacji wynika, ze problem zaczął się już w szkole podstawowej. Zachowania agresywne miały miejsce już w nauczaniu początkowym i narastały wraz z wiekiem. Podejmowane działania wychowawcze (między innymi rozmowy dyscyplinujące z wychowawcą, dyrektorem) nie przynosiły rezultatów.
W tym okresie matka chłopca wykazywała nadmierną opiekuńczość i brak krytycyzmu wobec syna, czasem negowała działania szkoły i uważała, że Adrian niesłusznie i niesprawiedliwie jest przez nauczycieli oceniany. W ten sposób chłopiec otrzymywał wsparcie dla negatywnych zachowań i nauczył się, że nie poniesie żadnych, istotnych z punktu widzenia dziecka, konsekwencji.
Adrian rozpoczął naukę w gimnazjum w tej samej grupie rówieśniczej co w szkole podstawowej, w której miał już wyrobiona pozycję społeczną. Zwiększyła się ilość i jakość zachowań agresywnych. Chłopiec coraz częściej wykorzystywał siłę fizyczną w relacjach z innymi (jest silny i bardzo sprawny fizycznie), stosował także agresję psychiczną w formie szantaży i wymuszeń.
Klasa, do której obecnie uczęszcza chłopiec, niechętnie wyrażała swoją opinię na temat problemu ( w obecności Adriana unikając rozmowy), uczniowie nie chcieli informować o przykrych zdarzeniach i bali się, że chłopiec może się na nich mścić. Mimo, że rówieśnicy nie aprobowali zachowań Adriana, nie chcieli podejmować działań przeciw niemu i czuli się
bezradni. Potwierdzili to również rodzice, którzy poruszyli problem w czasie spotkania klasowego z rodzicami.
Adrian przeniósł swoje zachowania także na zewnątrz klasy, zaczął poszukiwać nowych kolegów i nowych „ofiar”.
Z rozmów z chłopcem wynikało, że rozumiał sytuację problemową, prawidłowo wartościował zachowania, jednak nie miał żadnej motywacji do ich zmiany. Przemoc i agresję traktował jako atrakcyjną i skuteczną formę realizowania własnych celów, a także rozładowania napięcia. Twierdził, że jest to jedyny sposób, w jaki może reagować, gdy jest zdenerwowany, jeśli ktoś wejdzie mu w drogę.
Skierowano chłopca na konsultację psychologiczną do poradni psychologiczno – pedagogicznej. Opinia psychologa wskazała, że problemy wychowawcze Adriana wynikają z ujawniającego się opóźnionego rozwoju tzw. inteligencji społecznej. Zmniejszony krytycyzm powoduje, iż uczeń w niewystarczającym stopniu kontroluje swoje zachowanie oraz reakcje emocjonalne. Zalecono regularne spotkania z terapeutą, psychologiem.
Zdaniem matki sytuacja rodzinna nie miała i nie ma wpływu na powstanie i rozwój problemu, przypisywała go szkole i kolegom syna. Rodzice uważają, że w pełni wywiązują się ze swoich obowiązków rodzicielskich, zapewniając chłopcu warunki bytowe i opiekę. Twierdzą, że nie mają wpływu na to, jak zachowuje się Adrian, a rozmowy wychowawcze prowadzą tylko wtedy, gdy chłopiec coś narozrabia .
Rodzice prezentowali różne postawy względem syna – od całkowitego zaufania po całkowitą negację. Matka w czasie rozmów broniła go, a chwilę później, w tym samym temacie, atakowała lub twierdziła, że jest bezradna. Zauważa się, że im częściej dochodziło do spotkań z matką, tym poważniejsze stawały się problemy. Rodzic przyjmował postawę od współobwiniającej szkołę do współpracującej ze szkołą.

3. Znaczenie problemu
Opisywane zachowania agresywne nasilały się ilościowo i jakościowo. Chłopiec uczestniczył w bójkach, fizycznie i psychicznie znęcał się nad osobami słabszymi, wymuszał pieniądze, zastraszał młodszych uczniów.
Młodzież szkolna wprost wyraża obawy o swoje bezpieczeństwo, gdyż postępowanie Adriana zagraża życiu i zdrowiu uczniów.
Podejmowane działania wychowawcze nie przynoszą rezultatów. Istnieje podejrzenie, że demoralizacja chłopca nadal postępuje i uczeń dokonuje czynów, które są zakazane w świetle prawa i krzywdzą innych. Zobowiązuje to szkołę do podjęcia adekwatnych działań.

4. Prognoza

PROGNOZA NEGATYWNA
Zaniechanie działań naprawczych, przede wszystkim terapeutycznych, wychowawczych i prawnych może przynieść negatywne konsekwencje, zarówno dla ucznia jak i środowiska szkolnego.
Pozycja, jaką wyrobił sobie Adrian, a także nieumiejętność radzenia sobie z napięciem wywoływanym przez negatywne emocje będą prowadzić do utrwalania wzorów negatywnych relacji interpersonalnych i umiejętności aspołecznego rozwiązywania problemów. Utrwalić się mogą również negatywne postawy względem norm i oczekiwań środowiska szkolnego, a także przekonanie o bezkarności własnych czynów.
Dodatkowo chłopiec może poszukiwać grupy poza szkołą, w której takie zachowania będą akceptowane i gratyfikowane, co pogłębi narastającą demoralizację.
Ponieważ jego zachowanie ma negatywny wpływ na atmosferę wychowawczą szkoły i relacje rówieśnicze, może dojść do wycofania się uczniów, zaakceptowania przemocy jako skutecznego środka do realizacji własnych celów.

PROGNOZA POZYTYWNA
Działania szkoły, terapeuty, psychologa oraz współpraca z rodzicem mogą przynieść pozytywne i oczekiwane efekty. Jest to proces długotrwały, a rezultaty nie będą dostrzegalne od razu.
Praca terapeutyczna specjalisty, która powinna objąć nie tylko ucznia, ale także jego rodzinę pozwoli na wywołanie zmian w postawach Adriana, kształtowanie u niego konstruktywnych umiejętności społecznych i budowanie poczucia własnej wartości w oparciu o pozytywny obraz swojej osoby. Jednocześnie mogą ulec poprawie relacje w rodzinne chłopca.
Włączenie Adriana do grupy o konstruktywnych celach i wartościach może wpływać na kształtowanie się pozytywnych wzorów zachowania.
Wszystkie drobne zachowania pozytywne i małe sukcesy dydaktyczne będą zauważane w szkole, co pozwoli motywować Adriana i wspierać proces zmian.
Wzmocnienie zespołu klasowego, ustalenie jasnych norm społecznych i oczekiwań, praca nad komunikacją społeczną i wzmocnienie więzi grupowych poprawi atmosferę i relacje interpersonalne w klasie. Grupa może stać się źródłem pozytywnych oddziaływań społecznych poprzez kontrolowanie zachowań Adriana oraz ich nagradzanie i karanie.
5. Propozycje rozwiązań
Skuteczna pomoc uczniowi musi być zaplanowana wieloaspektowo i obejmować środowisko szkolne, rówieśnicze, rodzinne, a także osobowość ucznia. Należy podjąć działania terapeutyczne zgodnie z zaleceniem poradni psychologiczno – pedagogicznej oraz stworzyć uczniowi takie środowisko, które będzie miało korzystne wpływy wychowawcze. Proponuje się następujące działania w procesie wychowawczym:
Lp. Konkretne działanie Cel
1. Zorganizowanie i zmotywowanie chłopca do podjęcia terapii indywidualnej
w Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej w Nowym Mieście Lubawskim.
- budowanie pozytywnego obrazu siebie i świata,
- praca nad wartościowaniem moralnym chłopca,
- kształcenie umiejętności pozwalających zastąpić zachowania agresywne w relacjach z ludźmi.
2. Zachęcenie rodziców do udziału w spotkaniu z psychologiem
w Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie w Nowym Mieście Lub. udzielenie wsparcia i pomoc w rozwiązywaniu problemów wychowawczych w środowisku rodzinnym.
3. Włączenie ucznia do zajęć „ NIE dla przemocy” .  ustalenie norm zachowania, które nie akceptują przemocy oraz form ich respektowania przez uczniów,
- określenie praw każdego człowieka oraz konieczności respektowania ich,
- kształtowanie umiejętności komunikacji interpersonalnej,
- poprawa relacji w zespole klasowym, budowanie pozytywnej atmosfery – integracja klasy.
8. Stała współpraca z rodzicami, kuratorem sądowym ucznia
(wychowawca, pedagog). Bieżące przekazywanie informacji o postępach i zmianach sytuacji szkolnej i życiowej chłopca.
9. Konsultacje, porady z pedagogiem. Wypracowanie modelu pracy indywidualnej i systemu reagowania na negatywne i pozytywne zachowania ucznia.

6. Wdrażanie oddziaływań
Planowane działania zrealizowano we współpracy wychowawcy z rodzicem, dyrektorem szkoły, pedagogiem, nauczycielami i pracownikami szkoły oraz pracownikami poradni psychologiczno – pedagogicznej.
- Zorganizowano spotkania z psychologiem dla ucznia w Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej, nawiązano współpracę psychologiem i terapeutą (pracującym na terenie szkoły w ramach projektu unijnego). Terapia jednak nie przyniosła oczekiwanych rezultatów, gdyż chłopiec z nich zrezygnował. Próby zachęcenia Adriana do wznowienia spotkań z psychologiem nie powiodły się ( uczeń twierdzi, że nie jest głupi i nigdzie nie będzie chodził)
- Skierowano matkę na spotkanie u psychologa. Po kilku spotkaniach przestała uczęszczać na zajęcia.
- Ponieważ zalecenie dotyczące terapii nie zostało zrealizowane, a problem dalej narastał, zwrócono się do Sądu Rodzinnego i Nieletnich z prośba o wgląd w sytuację rodzinną ucznia. Rozpoczęły się prawne działania opiekuńczo – wychowawcze.
- Odbyło się spotkanie z rodzicami klasy Adriana na temat „Przyczyny zachowań agresywnych”, służące wypracowaniu systemu reagowania na negatywne i pozytywne zachowania dziecka.
- W ramach dodatkowych zajęć „NIE dla przemocy” pedagog przeprowadził cykl zajęć psychoeduakcyjnych dla klasy, realizowanych warsztatowo, metodami aktywnymi. Problematyka spotkań dotyczyła budowania prawidłowej komunikacji w grupie, kształtowania zachowań asertywnych, w szczególności otwartego wyrażania emocji i opinii, integracji klasy i określenia jasnych norm zachowania akceptowanego przez ogół.
- Stały kontakt z matką został utrzymany, relacje są zadawalające.

7. Efekty oddziaływań
Pozytywne efekty podjętych oddziaływań dotyczą przede wszystkim zespołu klasowego. Atmosfera w klasie poprawiła się, uczniowie stali się bardziej otwarci i wprost mówią o problemie. Zaczęli również w sposób otwarty przeciwstawiać się przemocy. Pilnują Adriana, by nie popadał w konflikty.
Adrian nieco odłączył się od podgrupy, która koncentrowała się wokół.
Przełomowa sytuacja miała miejsce, gdy jeden z uczniów, cieszących się dużą sympatią rówieśników, został sprowokowany przez Adriana i oficjalnie mu się przeciwstawił. Mimo, że doszło do bójki, klasa poparła kolegę i oficjalnie, wprost przedstawiła Adrianowi własne stanowisko. Było to dla Adriana „ wstrząsowe”, po którym zaprzestał działań agresywnych.
Efektem negatywnym stała się jednak izolacja chłopca. Adrian zaczął szukać grupy, poza klasą. Z obserwacji wynika, że obecnie nie ma wsparcia w kolegach ze szkoły. Zaczęły też pojawiać się sygnały, że chłopiec zachowuje się agresywnie względem uczniów klas pierwszych i doszło do kilku zajść.
Taka sytuacja świadczy o tym, że chłopiec nadal ma poważne problemy a agresja została przeniesiona na inne obiekty.
Efekty podjętych oddziaływań w przypadku ucznia okazały się bliskie prognozie negatywnej. Podstawą wszelkich działań miała być terapia indywidualna chłopca, która nie odbyła się. Zdaniem psychologa dalsza terapia jest konieczna, gdyż demoralizacja i zachowania społecznie nieakceptowane będą się nasilać. Brak współpracy z ojcem, jego bierna postawa względem problemu jest dodatkowym motywem pogarszającym całą sytuację.
Zarówno Adrian, jak i ojciec prezentują obecnie negatywne postawy względem norm i oczekiwań środowiska szkolnego a współpraca indywidualna jest niemożliwa.
Włączenie Sądu Rodzinnego i Nieletnich w oddziaływania wychowawcze okazało się konieczne, ponieważ chłopiec w swoich zachowaniach dopuszczał się czynów karalnych (pobicia, wymuszenia, znęcanie psychiczne i fizyczne).