Obraz siebie w okresie późnej dorosłości

Obraz osób starszych warunkowany przez kulturę często bywa krytyczny i nieadekwatny do rzeczywistości. Wzorce kulturowe warunkują postrzeganie osób w okresie późnej dorosłości jako zależnych od rodziny, zobligowanych do pełnienia roli babci i dziadka, niezdolnych do dalszego rozwoju . Kształtuje to nie tylko negatywny obraz osób starszych w społeczeństwie, ale i obniża wiarę seniorów we własne możliwości, kształtując tym samym negatywny obraz siebie.
Znaczącą składową obrazu samego siebie jest samoocena, na którą wpływają nie tylko naturalne procesy starzenia się, ale również odbiór osób starszych przez społeczeństwo oraz czynniki psychiczne, jak np. obniżenie zdolności poznawczych (Brzezińska, 2005). Czynniki te łączą się ze sobą bezpośrednio kształtując obraz samego siebie. Tak więc niedostateczne wsparcie społeczne, negowanie wartości, chęci rozwoju i samorealizacji osób starszych połączone z nieuchronnymi procesami katabolicznymi w organizmie oraz obniżeniem sprawności psychicznej mogą skutkować znacznym obniżeniem samooceny u seniorów. Potwierdzają to wyniki badań, podczas których osoby starsze wypełniały kwestionariusze samooceny - znaczne ubytki pamięci korelowały poziomem depresji u osób starszych (Stuart-Hamilton, 2006).
O ile zahamowanie naturalnych procesów starzenia się i obniżania się funkcji poznawczych jest zgodnie z obecnym stanem nauki niemożliwe, o tyle kulturowy wizerunek osób starszych jest aktywnie kreowany przez społeczeństwo. Kultura Zachodu określana jest mianem kultury młodości, wartościującej młode i atrakcyjne ciało. Przejawia się to często w materiałach emitowanych przez środki masowego przekazu. Z badań przeprowadzonych w ramach projektu „Po co seniorom kultura?” wynika, że seniorzy w większości uważają, że osoby starsze nie cieszą się zainteresowaniem mediów (Landsberg i in., 2012). Zdaje się to potwierdzać wizerunek seniora jaki najczęściej można zobaczyć w reklamach:
•Osoba starsza jako babcia lub dziadek,
opiekująca się wnukami, wspierająca rodzinę;
•Osoba starsza jako źródło problemu, ciężar dla rodziny;
•Osoba starsza jako źródło pieniędzy dla wnuków
i dzieci;
Reklamy, w których centralnym punktem jest ciało osoby starszej nie są powszechne w przekazach medialnych. Częściej prezentowany jest negatywny lub spłycony wizerunek seniora. Pewnym przełomem, który dokonuje się w postrzeganiu atrakcyjności osób starszych jest rozwijająca się kariera modelek takich jak Carmen Dell'Orefice oraz Daphne Selfe, które pokazywane są na zdjęciach nie w stereotypowej roli często widywanej w reklamach, ale w pozach i sytuacjach charakterystycznych dla młodych modelek.
Z przeprowadzonych w roku 2009 na Uniwersytecie Łódzkim wywiadach swobodnych wśród kobiet w wieku 65 lat i więcej, mających na celu określić ich sposób postrzegania zmieniającej się fizyczności, atrakcyjności oraz dbania o wygląd zewnętrzny wynika, że dbanie o siebie powinno być niezależne od wieku, a kobiety starsze również mogą być atrakcyjne. Jednak większa część badanych nie określiła siebie mianem atrakcyjnej. W wywiadach pojawiały się kwestie bólu i chorób, które mają istotny wpływ na dbanie o swój wygląd. Respondentki wspominały również o istotności zachęty ze strony najbliższych, która zmotywowałaby je do większego dbania o swój wygląd zewnętrzny (Woszczyk, 2009).
Rodzina jako podstawowa grupa społeczna ma znaczący wpływ na samoocenę będących w niej seniorów. Na stosunek rodziny do osób starszych wpływa wzorzec rodziny reprezentowany przez daną kulturę. Według podziału Margaret Mead możne być on postfiguratywny, gdy osoby starsze cieszą się dużym autorytetem, ale występuje duży dystans międzypokoleniowy, kofiguratywny, w którym osoby starsze wyznaczają normy modyfikowane później przez rodziców z zachowaniem niejasnych zasad postępowania oraz prefiguratywny, w którym osoby starsze nie mają tak istotnej roli, a pokolenie najmłodsze samo kształtuje normy (Brzezińska, 2005). Różne kraje reprezentują różne wzorce kulturowe rodziny. W Grecji osoba starsza jest uznawana za aktywną do późnych lat 70., uczestniczy aktywnie w życiu rodziny, która opiekuje się nim. W Danii odpowiedzialność za osoby starsze przyjmuje instytucja, co z jednej strony daje poczucie komfortu i bezpieczeństwa, z drugiej może przyczyniać się do oddzielenia osób starszych od ich rodzin i powstawania poczucia samotności (Birch, 2007). Sytuacja rodzinna pełni więc istotną rolę w kształtowaniu obrazu samego siebie u seniorów. Jednak to jaka ona będzie nie zależy tylko od kultury, ale także od aktywnego kreowania wizerunku osób starszych przez członków rodziny. Ich stosunek do osób starszych z rodziny i otoczenia (sąsiadów, emerytowanych pracowników itp.) oddziałuje na komfort seniorów, ich postrzeganie siebie w otoczeniu, ale też na poglądy młodego pokolenia na temat starzenia się.
W tym kontekście ważną rolę pełnią osoby starsze dla swoich dzieci. Mogą być dla nich nie tylko wsparciem w wychowywaniu dzieci, autorytetem i zaufaną osobą, ale także wzorcem starzenia się. Osoba optymistycznie nastawiona do życia, podejmująca różnorodne aktywności, zaangażowana społecznie, akceptująca obraz własnego ciała ma szansę przekazać nie tylko swoim wnukom, ale także dzieciom, którym ten okres rozwojowy jest bliższy, pozytywny model starości jako czasu na realizację pragnień, twórcze działanie i eksplorowanie nowych obszarów życia, dbanie o siebie. Duża jest też w tym aspekcie rola środkowego pokolenia, które często przyjmuje nadmiernie opiekuńczą, paternalistyczną postawę wobec starszych rodziców. Wzajemne zrozumienie i wyczulenie na potrzeby drugiej strony może skutkować rozwojem pozytywnych postaw u obu stron, minimalizowaniem dystansu i wytworzeniem partnerskiej więzi. To z kolei tworzy podwaliny pod stosunek przyszłych pokoleń do kolejnych osób wchodzących w okres późnej dorosłości, a zarazem kreuje nowy obraz osób starszych w społeczeństwie.
Obraz ten kreują także bezpośrednio seniorzy poprzez kontakt z najmłodszym pokoleniem. Mogą oni zarówno uczyć się od niego jak i przekazywać swoją wiedzę i doświadczenie. Zwiększa to szanse seniorów na odnalezienie się w nowej rzeczywistości, uzyskanie poczucia samodzielności i niezależności (np. przez naukę obsługi komputera), jak i daje im możliwość czucia się potrzebnym i wartościowym poprzez pełnienie roli autorytetu. Kontakt z najmłodszym pokoleniem może być inspirujący dla obu stron i niekoniecznie musi dotyczyć osób spokrewnionych. Częstym rozwiązaniem są projekty obejmujące osoby starsze oraz dzieci lub nastolatków służące wzajemnej pomocy, organizowaniu czasu i nauce. Osoby starsze przekazują młodszym swoją wiedzę m.in. kulinarną, historyczną w zamian ucząc się obsługi komputera, Internetu, uczestnicząc w organizowanych wydarzeniach kulturalnych. Obecne są też projekty (np. Akademia Twórczej Aktywności), w których osoba starsza staje się autorytetem dla osoby młodszej pochodzącej z patologicznej rodziny, w której brakowało właściwych wzorców ról społecznych. Stan taki zapobiega izolacji, pozwala zmienić sposób myślenia obu grup o sobie nawzajem, ale także jest bodźcem do podjęcia aktywności i rozwoju. Jest to oferta szczególnie atrakcyjna dla osób, które nie mają dzieci w rodzinie lub nie mogą mieć z nimi kontaktu (np. z powodu odległości), choć jest to interesujące doświadczenie dla obu stron wynikające z częstych porównań okresu adolescencji i okresu późnej starości. U obu grup zachodzą intensywne zmiany fizyczne, borykają się z problemem odbioru społecznego oraz ustanawiania swojej roli w rodzinie. Obie grupy są często zależne od rodziny oraz nie są traktowane jako pełnoprawni członkowie społeczeństwa. Te podobieństwa mogą sprzyjać tworzeniu zrozumienia między seniorami a młodzieżą.
Tego typu kontaktom sprzyjają różnorodne aktywności podejmowane przez seniorów w celu rozwijania ich zainteresowań i realizacji marzeń. Dotyczą one wielu dziedzin życia, są szansą na poznanie nieznanych dotąd obszarów czy urzeczywistnienie niezrealizowanych dotąd zamierzeń. Jedną z takich aktywności są podróże. Z tą myślą biura podróży tworzą specjalne oferty dla seniorów, mają oni także możliwość uczestniczenia w wyjazdach na łonie natury, sekcjach turystycznych czy klubach miłośników miast.
Seniorzy podejmują także aktywność sportową, uczestniczą w promocji zdrowego trybu życia. Organizowane są zawody w wielu dziedzinach sportowych (np. Mistrzostwa Polski Seniorów w kręglach czy lekkoatletyce, nauka tańca czy pilates), które przyczyniają się do minimalizowania negatywnych skutków naturalnych procesów starzenia się oraz wzmagają poczucie aktywnego wpływu na swoje zdrowie.
Osoby starsze uczestniczą także w spotkaniach Uniwersytetu Trzeciego wieku, stworzonego z myślą o aktywizacji intelektualnej, społecznej, psychicznej i fizycznej osób starszych. Seniorzy uczestniczą w zajęciach, warsztatach, konferencjach, szkoleniach (obejmuje to m.in. naukę języków obcych, kursy komputerowe). Zajęcia takie nie tylko poszerzają wiedzę i umiejętności, ale też są okazją do nawiązania nowych znajomości i wzmocnienia poczucia inicjatywy i samosterowności. Wpływa to na kształtowanie obrazu siebie jako osoby aktywnej, podejmującej nowe przedsięwzięcia, zdolnej do rozwoju i samorealizacji. Wzmacnia też poczucie przynależności do nowoczesnego społeczeństwa oraz ułatwia zrozumienie zachodzących w nim zmian. Sprzyja temu także to, że zajęcia są zaprojektowane specjalnie z myślą o osobach starszych, w związku z czym tępo nabywania nowej wiedzy i poziom treści jest specjalnie do nich dopasowany.
Na obraz samego siebie w okresie późnej dorosłości wpływa wiele czynników mogących stanowić potencjalne zagrożenie lub źródło wsparcia. Ciężar odpowiedzialności w dużej mierze spoczywa na osobach młodszych, których zrozumienie i wsparcie może pozytywnie kształtować obraz samego siebie osób starszych, a także kreować lepszą rzeczywistość dla przyszłych pokoleń.


Bibliografia:
1.Birch, A. (2007). Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
2.Brzezińska, A.I. (2005). Psychologiczne portrety człowieka. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
3.Stuart-Hamilton, I. (2006). Psychologia starzenia się. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.
4.Woszczyk, P. (2009). Ciało, kosmetyki, ubranie... Atrakcyjny wygląd w opiniach starszych kobiet. Folia Socjologica, 34, 185-204.
5.Landsberg, P., Poprawski, M., Kieliszewski, P., Mękarski, M., Gojlik, A., Kuchta, J., Brodniewicz, M. (2012). Po co seniorom kultura? Badania kulturalnych aktywności osób starszych. Pozyskano z http://www.academia.edu/2494034/Po_co_seniorom_kultura_Badania_kulturalnych_aktywnosci_osob_starszych._Raport