Program integracji uczniów pochodzących z rodzin o odmiennym światopoglądzie

SPIS TREŚCI

Wstęp 4
Cele i zadania szkoły w świetle programu 5
Cele ogólne 5
Warunki realizacji programu 6

Pieśń religijna w szkole polskiej – zarys historyczny 7
Szkoła muzyczna a zagadnienia religii 11
Obchody świąt państwowych i rocznicowych w szkole 13

Przykłady nutowe 15

WSTĘP

Tytuł
Program integracji uczniów pochodzących z rodzin o odmiennym światopoglądzie.

Przeznaczenie
Program przeznaczony jest dla uczniów szkół muzycznych I stopnia, może być także wykorzystywany pomocniczo na lekcjach muzyki i podczas zajęć artystycznych w szkołach podstawowych.

Geneza programu
Program powstał w wyniku wieloletnich doświadczeń w pracy pedagogicznej autorki i związanej z tym kwestii nauczania uczniów pochodzących z rodzin, których przekonania oddalone są od religijnych poglądów wyznaniowej większości naszego kraju, czyli katolicyzmu.
Jego głównym celem jest usystematyzowanie założeń kształcenia artystycznego na tym obszarze kultury, który styka się z przekonaniami wyznawanymi w rodzinach uczniów, a dotyczy bezpośrednio kształcenia muzycznego i decyduje o potrzebie poszanowania różnych poglądów i obyczajów na gruncie religijnym.

CELE I ZADANIA SZKOŁY W ŚWIETLE PROGRAMU

Niniejszy Program integracji uczniów pochodzących z rodzin o odmiennym światopoglądzie dotyczy następujących celów i zadań szkoły:

• Organizowanie imprez przedstawiających osiągnięcia uczniów (popisy klasowe, audycje rocznicowe, imprezy okolicznościowe, koncerty)
• Udział uczniów w festiwalach, konkursach regionalnych i ogólnopolskich oraz imprezach pozaszkolnych

CELE OGÓLNE

• Integracja uczniów pochodzących z rodzin o odmiennym światopoglądzie – przeciwdziałanie ich wykluczeniu
• Kształtowanie szacunku dla odmiennej kultury i tradycji
• Kształtowanie zasad tolerancji wyznaniowej, etnicznej, kulturowej, itp.
• Tworzenie pozytywnego stosunku do muzyki religijnej grup mniejszości wyznaniowych
• Kształtowanie percepcji muzyki na tle szerszego kontekstu kulturowego
• Ukazanie wartości muzyki jako sztuki uniwersalnej, wolnej od wszelkich podziałów i uprzedzeń społecznych

WARUNKI REALIZACJI PROGRAMU

Program niniejszy może być wykorzystywany w szkołach muzycznych pierwszego stopnia, bądź w szkołach podstawowych, a jego wdrażanie warunkują bieżące potrzeby nauczyciela, związane z prowadzeniem lekcji lub zajęć artystycznych.

Przykłady nutowe, zamieszczone na końcu, mogą służyć jako materiał do opracowania na lekcjach kształcenia słuchu w postaci ćwiczeń solfeżowych z akompaniamentem lub bez, a w szczególności do czytania nut głosem a vista, czy do konstruowania różnego typu dyktand melodycznych. Mogą one także służyć do prostych analiz harmonicznych.

Załączone przykłady, których stylistyka harmoniczna bliższa jest popularnej muzyce rozrywkowej i w wielu miejscach oddala się od klasycznie pojmowanej harmonii, mogą stać się bazą dla bardziej zaawansowanych i wyrafinowanych opracowań na różnorakie zespoły muzyczne, bądź, dla zainteresowanych uczniów, materiałem do samodzielnych, prostych opracowań na głosy i instrumenty.

PIEŚŃ RELIGIJNA W SZKOLE POLSKIEJ – ZARYS HISTORYCZNY

Współczesna Europa przynosi zamieszkującym ją narodom odmienne spojrzenie na wiele zagadnień kulturowych i światopoglądowych, co związane jest ze zmianami politycznymi, jakie zachodzą na naszym kontynencie w ostatnich dziesięcioleciach. Otwarcie granic i przepływ ludności przyczynia się do powstawania państw o ogromnej różnorodności kulturowej, a dążność dzisiejszej, na nowo oświeconej Europy do rzeczywistej, wieloaspektowej tolerancji przyczynia się do świadomego podkreślania praw do odmienności istot ludzkich czy grup etnicznych pod każdym niemal względem, do otwartego kultywowania własnych obyczajów i tradycji poza granicami ojczyzny.
Nasz kraj zasłynął w Europie tolerancją na gruncie religijnym już kilka stuleci wcześniej, a zmiany polityczne, jakie miały miejsce w ostatnich dziesiątkach lat sprawiły, że religijne czy też ateistyczne przekonania Polaków pozostały kwestią jak najbardziej prywatną, ale już nie skrywaną przed szerszym ogółem społeczeństwa, kwestią wolną od lęku przed szykanami i represjami, jakie często miały miejsce w poprzednim, totalitarnym ustroju państwa.
Współczesna Europa wytycza kierunek jeszcze bardziej zdecydowany: oto do głosu dochodzą mniejszości narodowe, etniczne czy wyznaniowe, otwarcie i stanowczo domagając się praw do pielęgnowania swoich tradycji i obyczajowości oraz do jawnego mówienia o swoich przekonaniach. Oto Europa pokazuje, że na początku XXI. wieku zyskuje charakter ogólnoświatowy niemal pod każdym względem. Zmiany te energicznym krokiem wkraczają także do naszego kraju, a tym samym do polskiej szkoły.
Nauczanie religii, po wielu dziesiątkach lat powojennej historii, powróciło do szkół państwowych. Tuż po drugiej wojnie światowej polskie szkolnictwo, wybudzające się dopiero z szoku po wojennym kataklizmie, przyznawało zagadnieniom religijnym w szkole podobne miejsce, co w okresie międzywojennym. Zwyczajowo obchodzono święta narodowe o podłożu historycznym, gdzie polskie pieśni patriotyczne i wojenne stanowiły ważny muzyczny element różnorakich uroczystości, ale pamiętano też o polskiej tradycji nauki kościoła, w zdecydowanej przewadze katolickiej, zaznaczając w procesie edukacji także znaczące święta o charakterze religijnym. Bóg, honor, ojczyzna – ta dewiza Wojska Polskiego z czasów drugiej wojny światowej zdawała się być pierwszoplanowym hasłem przyświecającym polskiej młodzieży, która rozpoczynała swą edukację w pierwszych powojennych latach, hasłem, w którym dźwięczały jeszcze echa radości z odzyskanej po pierwszej wojnie światowej niepodległości naszego kraju.
W śpiewniku szkolno – młodzieżowym, jak nazwał swą publikację pt. Śpiewajmy jej autor Bronisław Rutkowski w 1947 r., znajdujemy wiele pieśni o charakterze religijnym, których wydanie kilka czy kilkanaście lat później napotkałoby na ogromne utrudnienia. Obok hymnu narodowego, znalazła się tam nie tylko Bogurodzica, ale także Boże, coś Polskę i Rota, których słowa, jak pamiętamy, mają czytelne odniesienia religijne. Dwa inne rozdziały zbioru, zatytułowane Modlitwa w pieśni i Kolędy polskie, stanowią integralną część wspomnianego śpiewnika, który miał być w zamyśle autora (...) niejako przeglądem (...) naszego pieśniarstwa szkolno - młodzieżowego i jednocześnie praktyczną książką w pracy nauczyciela na terenie szkoły, a nawet i poza szkołą - jak ujął to autor w komentarzu do wspomnianego wydania.
W dzisiejszych podręcznikach dla szkół muzycznych publikacje pieśni o charakterze religijnym ograniczają się w zasadzie do najbardziej znanych kolęd, wykonywanych oczywiście w związku z okresem adwentu i Bożego Narodzenia, a więc przez czas kilku tygodni na przełomie roku kalendarzowego. W szkole artystycznej ma to jak najbardziej sens, ponieważ znane od pierwszych lat życia pieśni z tekstem, powtarzane „rodzinnie” każdego roku w związku z uroczystym świętowaniem katolickiej tradycji, są na tyle bliskie początkującym muzykom, że zarówno oni sami, jak i ich najbliżsi z radością witają te, być może pierwsze, melodie znane i lubiane, które wychodzą spod rąk najmłodszych uczniów. Często jest to także pierwsza okazja do rodzinnego muzykowania ze śpiewem „na żywo”, jakże cenna dla rodziny i znajomych, a nierzadko utwierdzająca rodziców w przekonaniu o wartości wybranej dla dziecka edukacji muzycznej.
Kolędy polskie są tak głęboko zakorzenioną tradycją, że pomimo faktu, iż szkoła muzyczna jest instytucją świecką, z reguły nikt nie kwestionuje obecności tych melodii na lekcjach instrumentu, jeżeli tylko samo dziecko, czy jego rodzice nie wyrażą innego stanowiska w sprawie tego, niejako ponadprogramowego, materiału na zajęciach. Już wiele lat temu powróciła tradycja koncertów kolędowych, często w postaci jasełek, gdzie nie tylko indywidualny udział uczniów, ale także pieśni bożonarodzeniowe w wykonaniu orkiestry szkolnej oraz chóru znajdują swe stałe miejsce. Szkoła muzyczna jest więc najlepszą estradą dla świętowania tego uroczystego czasu, gdyż nie tylko podkreśla polską tradycję i zwyczaje związane z tym okresem, ale jest miejscem, w którym uczniowie mają możliwość wspólnie i aktywnie, wraz ze swoją rodziną, uczestniczyć w kształtowaniu własnej tożsamości i więzi kulturowej oraz poczucia przynależności do określonego kręgu społecznego.
Kalendarz uroczystości szkolnych oparty jest na kalendarzu powszechnym, a ten od prawie dwóch tysięcy lat zaznacza na swych kartkach przede wszystkim święta kościoła katolickiego. W różnych krajach europejskich dostrzegamy drobne różnice, wynikające z faktu, że rządy państw ustanowiły i nadal ustanawiają inne święta kościelne jako dni ustawowo wolne od pracy, a tym samym od szkoły; oczywiste jest, że dni takie, jak Boże Ciało, czy Święto Trzech Króli, nie są wyróżniane w życiu szkoły, ale ich religijna proweniencja jest czytelna dla wszystkich rodaków.
Dwa główne święta katolickie: Boże Narodzenie i Wielkanoc niosą jednak ze sobą dłuższe, kilku – lub kilkunastodniowe przerwy w nauce, zwane nawet feriami świątecznymi, a więc jest to czas, kiedy kalendarz pracy każdej polskiej szkoły, wierny wielowiekowej katolickiej tradycji kraju, jest bezpośrednim odzwierciedleniem kalendarza kościelnego; tradycja to na pewno najdłuższa i w związku z tym zapewne bardzo odległa od jakichkolwiek radykalnych zmian.

SZKOŁA MUZYCZNA A ZAGADNIENIA RELIGII

O ile w szkole podstawowej, bądź w szkole muzycznej z pionem ogólnokształcącym, kwestia przynależności ucznia do określonej grupy wyznaniowej staje się dookreślona z chwilą wyboru jego udziału w lekcjach religii, o tyle w szkołach muzycznych czas ten przesuwa się zwykle o kilka miesięcy, do okresu świąteczno – noworocznego. W szkołach podstawowych uczniowie, którzy nie uczestniczą w lekcjach religii, przebywają w tym czasie w świetlicy szkolnej lub idą do domu, dlatego zarówno dla nauczycieli, jak i szkolnych znajomych światopogląd ich podopiecznego i kolegi staje się w miarę czytelny. W szkołach muzycznych koncerty kolędowe czy klasowe spotkania mikołajkowo – świąteczne, często odbywające się z udziałem rodziców, są najczęściej pierwszą deklaracją odmiennych przekonań rodziny ucznia. Od tej chwili, w celu zapewnienia uczniowi optymalnych warunków nauki i egzystowania w społeczności szkolnej, bez poczucia chwilowego, czy też trwalszego wykluczenia, należy zwrócić szczególną uwagę na współpracę z rodzicami.
Subtelną wskazówką, dotyczącą świątecznych tradycji w rodzinach uczniów, będzie pytanie o zwyczaj śpiewania kolęd. Jeżeli odpowiedź jest negatywna, dalsze działania nauczyciela powinny skupiać się na obserwacji uczniów i zwracania uwagi na codzienne rozmowy między szkolnymi kolegami, gdyż to one przybliżają nam temat dotyczący tradycji kultywowanych w rodzinach. Pytania skierowane bezpośrednio do rodziców powinny dotyczyć nie tylko śpiewania pieśni bożonarodzeniowych, ale także wykonania ich przez ucznia podczas koncertu świątecznego czy spotkania klasowego, także jako prezentacji wyłącznie instrumentalnej. W niektórych przypadkach rodzice całkowicie odmawiają udziału dziecka w tego typu szkolnych imprezach, czasem jednak zgadzają się na zaprezentowanie utworu innego niż kolęda, pochodzącego z aktualnego repertuaru ucznia w szkole muzycznej. Należy dodać, że omawiane zagadnienie zwykle rozszerza się także na pieśni w innych językach, chętnie śpiewane w naszym kraju w okresie Bożego Narodzenia, jak kolędy i pieśni świąteczne w języku angielskim. Ponadto, bardziej radykalne odłamy chrześcijaństwa, zakwestionują na przykład śpiewanie pieśni z tekstem łacińskim podczas zajęć chóru, który to język wskazuje, że ich pierwotnym przeznaczeniem była liturgia katolicka.
Indywidualna rozmowa z rodzicami pozwala nauczycielowi określić zarys postępowania z danym uczniem w kwestiach dotyczących przekonań religijnych. Sami uczniowie zwykle chętnie włączają się do dyskusji na temat odrębnych zwyczajów w ich rodzinach, co ma ogromny walor wychowawczy na forum danej klasy, kształtując u uczniów poszanowanie odmienności i tolerancję, nie tylko religijną.
Poruszane tu problemy odnoszą się do lekcji audycji muzycznych w sposób raczej marginalny, jednak można przewidzieć, że podobne dylematy pojawią się w przypadku omawiania czy prezentacji muzycznej twórczości religijnej (np. chorału gregoriańskiego), czy dzieł znanych kompozytorów
(np. Requiem czy Stabat Mater). Należy pamiętać, że reakcje uczniów, dla których zwyczaje i porządek liturgii katolickiej są dosyć odległe, stawiają nauczycieli przed koniecznością odpowiedzi na niecodzienne pytania, czy wyjaśnienia grupie istoty różnic ideologicznych w naszym społeczeństwie.

OBCHODY ŚWIĄT PAŃSTWOWYCH I ROCZNICOWYCH W SZKOLE

Istnieje duża, ogólnie znana i aktywna grupa wyznaniowa, która nie akceptuje także znacznej części tradycji i zwyczajów świeckich, czego najlepszym przykładem jest brak świętowania dni urodzin czy imienin w gronie rodziny i znajomych. W instytucji oświatowej, jaką jest szkoła, dotyczy to popularnego, zwłaszcza wśród najmłodszych uczniów, zwyczaju częstowania kolegów z klasy oraz nauczycieli słodyczami z okazji dnia urodzin. Jednak ważniejszą kwestią dla życia szkoły jest w tym przypadku odmowa uczestnictwa w obchodach świąt z okazji patriotycznych czy rocznicowych, co obejmuje np. oddawanie honoru fladze państwowej i związane jest także z uczestnictwem w poczcie sztandarowym, a w szkole muzycznej, z ewentualnym graniem fanfar na jego wprowadzanie. Podkreślić należy, że dla tej grupy osób nie jest to równoznaczne z brakiem szacunku dla symboli państwowych, raczej stanowi jedynie bierne towarzyszenie jakiejś ceremonii. Osoby te nie uczestniczą także w śpiewaniu lub graniu hymnów państwowych oraz nie stoją przy tej okazji w postawie na baczność. Zrozumieć więc należy ich nieobecność podczas koncertów z okazji Święta Niepodległości, czy innych świąt państwowych, nawet jeśli uczeń tego wyznania ma zaplanowany przez nauczyciela udział w nich jako wykonawca utworu solowego, bądź w zespole chóralnym lub orkiestrowym.

Przytoczone tu przykłady, dotyczące odzwierciedlenia zwyczajów i tradycji światopoglądowych rodziny ucznia w życiu szkoły artystycznej – i nie tylko takiej – nie wyczerpują oczywiście wszystkich zagadnień, z którymi mogą się zetknąć nauczyciele w swojej pracy z dzisiejszym młodym pokoleniem. Uważna, taktowna obserwacja reakcji uczniów, odpowiednio wcześnie podjęta współpraca z rodzicami, otwartość na zmiany w ogólnie przyjętych zasadach i przyzwyczajeniach oraz gotowość poznania i zrozumienia odmienności, pomoże nauczycielom wprowadzać młodych Polaków w zagadnienia wielokulturowości współczesnej Europy, a muzyka, jako sztuka, która nie zna granic państw, i dla której nie istnieją przecież żadne bariery językowe, stanie się dla jej młodych adeptów płaszczyzną poczucia wspólnoty w kształtowaniu własnej, nowoczesnej, europejskiej świadomości.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
W niniejszym Programie wykorzystano informacje zawarte w broszurze Świadkowie Jehowy
a wykształcenie, wydanej przez Towarzystwo Biblijne i Traktatowe Strażnica (roku edycji nie podano).

Przykłady nutowe

Zamieszczone tu przykłady są odpowiedzią na oczekiwania uczniów i ich rodziców, którzy wyrazili gotowość udostępnienia znanych im pieśni religijnych do wykorzystania na zajęciach w szkole muzycznej, co pozwoliłoby przełamać, nie zamierzoną przecież, a wynikającą z uwarunkowań historyczno – społecznych, dominację muzyki katolickiej. Niestety, wiele śpiewników, wykorzystywanych przez grupy wyznaniowe, nie posiada opracowań nutowych, a jedynie teksty i notację akordową, co bez zapisu w postaci nut nie pozwala na ich poznanie.
Przykłady zostały zaczerpnięte ze zbioru Śpiewajmy Jehowie, wydrukowanego w 2010 roku przez Towarzystwo Biblijne i Traktatowe Strażnica. W opracowaniu tym nie podano autorów.
Wszystkie zamieszczone tu pieśni, i wiele innych, można odnaleźć na www.jw.org/pl w zakładce Muzyka, gdzie dostępne są zarówno nuty, jak i nagrania wokalne oraz nagrania wyłącznie akompaniamentu.