Środki dydaktyczne w nauczaniu

Środki dydaktyczne są nieodzownym i jednym z podstawowych składników racjonalnie zorganizowanego i realizowanego procesu nauczania–uczenia się. Zdaniem W.Okonia, środki dydaktyczne nie decydują wyłącznie o końcowych wynikach pracy dydaktyczno–wychowawczej, niemniej jednak, wzbogacając stosowane metody nauczania, przyczyniają się do wzrostu ich efektywności. Dzięki temu usprawniają one nie tylko bezpośrednie poznawanie rzeczywistości przez uczniów, lecz dostarczają także tworzywa -
w postaci wrażeń i spostrzeżeń – na którym opiera się poznanie pośrednie, czynności umysłowe, a ponadto różnego rodzaju czynności praktyczne.
Środki dydaktyczne są to „przedmioty, które dostarczając uczniom określonych bodźców sensorycznych oddziałujących na ich wzrok, słuch, dotyk itd., ułatwiają im bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości. Środki dydaktyczne spełniają
w procesie nauczania-uczenia się następujące funkcje:
- służą bezpośredniemu poznawaniu rzeczywistości (funkcja poznawcza),
- są narzędziem rozwijania zdolności poznawczych oraz uczuć i woli dzieci
i młodzieży (funkcja kształcąca),
- stanowią istotne źródło zdobywanych przez uczniów wiadomości i umiejętności, ułatwiają utrwalanie przerobionego materiału, weryfikację hipotez, sprawdzanie stopnia opanowania wiedzy itp. (funkcja dydaktyczna).
Kształcenie musi być oparte na harmonijnym związku treści i funkcji oraz musi uwzględniać ich walory wychowawczo-rozwojowe.
Środki dydaktyczne wzbogacają stosowane metody nauczania i przyczyniają się do wzrostu ich efektywności. Właściwie dobrane i umiejętnie wkomponowane w repertuar wykorzystywanych przez nauczyciela metod i form organizacyjnych nauczania, ułatwiają prawidłową realizację zasady poglądowości. Usprawniają bezpośrednie poznawanie rzeczywistości przez uczniów, dostarczają tworzywa w postaci wrażeń i spostrzeżeń, na których opiera się poznanie pośrednie, także ludzkie czynności umysłowe i różnego rodzaju czynności praktyczne. Materiał nauczania dobierany jest tak, by zapewnić uczniom poznanie oraz zrozumienie zjawisk przyrodniczych, społecznych i kulturowych. Pierwszą znajomość
z tymi zjawiskami uczniowie mogą zawrzeć wykorzystując środki dydaktyczne:
- na drodze bezpośredniego zetknięcia się z nimi, np. widząc dane przedmioty, śledząc przebieg jakichś procesów, biorąc udział w pewnych pracach,
- za pomocą mniej lub więcej zbliżonych do rzeczywistości środków zastępczych, np. modeli, obrazów, rysunków, schematów,
- za pomocą słowa mówionego lub drukowanego np. podręczniki.
Niezależnie od klasyfikacji funkcji, które pełnią, służą one:
- zapoznawaniu uczniów z nowym materiałem,
- jego utrwalaniu oraz kontroli o ocenie stopnia opanowania,
- stosowaniu zdobytych wiadomości i umiejętności w praktyce,
- rozwijaniu zdolności poznawczych oraz uczuć i woli dzieci i młodzieży.
Środki dydaktyczne mają za zadanie wspierać kształcenie ogólne, które można rozumieć jako wyposażenie uczniów w system wiadomości, umiejętności i nawyków, dających im znajomość wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie i kulturze oraz możność posługiwania się tą wiedzą w praktyce.
Spośród wielu typologii środków dydaktycznych prostotą wyróżnia się podział dokonany przez E. Fleminga i J. Jacoby’ego. Dzielą oni środki dydaktyczne na trzy grupy:
- środki naturalne, które bezpośrednio przedstawiają samą rzeczywistość;
- środki techniczne, które ukazują rzeczywistość w sposób pośredni; do tej grupy zaliczają środki wzrokowe, słuchowe, wzrokowo-słuchowe, manipulacyjne, modelowe i automatyczne;
- środki symboliczne, które przedstawiają rzeczywistość za pomocą odpowiedniej symboliki.
Biorąc pod uwagę kryterium aktywizowanego przez środki dydaktyczne narządu wyróżnić można:
1. Środki wzrokowe obejmujące naturalne przedmioty, maszyny, narzędzia, preparaty oraz modele, obrazy, wykresy, mapy, diagramy, podręczniki i teksty przedmiotowo- metodyczne
2. Środki słuchowe pozwalające przekazywać dźwięk: magnetofon, gramofon, radio, instrumenty muzyczne i nagrania telewizyjne.
3. Środki wzrokowo- słuchowe (audiowizualne) łączące obraz z dźwiękiem: film dźwiękowy i nagrania telewizyjne wraz z projektorami i aparatami do odtwarzania filmów i nagrań telewizyjnych.
4. Środki częściowo automatyzujące proces nauczania i uczenia się: maszyny dydaktyczne, laboratoria językowe, dydaktyczne układy sygnalizacyjne, urządzenia interkomunikacyjne oraz komputery.
Ze względu na adresata można podzielić środki dydaktyczne na:
- środki stanowiące wyposażenie uczącego się,
- środki stanowiące wyposażenie nauczyciela,
- środki stanowiące wyposażenie środowiska dydaktycznego ( boisko, pracownia, ogródek, laboratorium językowe itp.)
- środki stanowiące wyposażenie środowiska technicznego (foliogramy, przeźrocza, audycje radiowe, telewizyjne, nagrane taśmy magnetofonowe i magnetowidowe itp.)
Biorąc pod uwagę kryterium chronologiczne wyróżniamy cztery generacje środków kształcenia:
- środki proste- tablica, kreda, książki itp.,
- techniczne środki audiowizualne- diaskopy, grafoskopy, magnetofony, projektory filmowe, telewizja, magnetowidy itp.,
- maszyny dydaktyczne- instruktory, trenery, repetytory, egzaminatory (powiązane z nauczaniem programowym)
- komputery- adaptacyjne dydaktyczne maszyny matematyczne, służące do komputeryzacji nauczania.
Podział środków dydaktycznych wg. Czesława Kupisiewicza:
- wzrokowe – przedmioty naturalne, maszyny, narzędzia, wykresy, mapy,
- słuchowe –płyty, taśmy, instrumenty muzyczne, radio,
- wzrokowo-słuchowe – projektory, telewizja,
- częściowo automatyzujące proces uczenia i nauczania – komputer, maszyny dydaktyczne, laboratoria językowe.
Podział środki dydaktycznych wg Wincentego Okonia:
a) środki proste:
- środki słowne (podręczniki, teksty drukowane),
- proste środki wzrokowe (modele, oryginalne przedmioty, obrazy, mapy, wykresy),
b) środki złożone (wykorzystujące rozwój techniki, nowinek, urządzeń i sprzętu przekazującego informacje):
- mechaniczne środki wzrokowe (urządzenia przekazujące obrazy - aparaty fotograficzne, mikroskopy, oscyloskopy, teleskopy),
- środki słuchowe (urządzenia przekazujące dźwięki i szmery – radia, magnetofony, odtwarzacze),
- środki słuchowo-wzrokowe (łączące obraz z dźwiękiem – telewizory, video, komputery)
- środki automatyzujące proces uczenia się (komputery, maszyny dydaktyczne, laboratoria językowe).
Do najważniejszych funkcji procesu kształcenia należy umożliwienie uczącym się poznania otaczającej ich rzeczywistości, poznania wiedzy o tej rzeczywistości oraz wdrożenie ich do działalności przetwarzającej rzeczywistość. W związku z rolą, jaką spełniają środki dydaktyczne wzmacniając te funkcje procesu kształcenia, można mówić o czterech funkcjach samych środków. Środki dydaktyczne ułatwiają i pogłębiają:
- poznawanie rzeczywistości,
- poznawanie wiedzy o rzeczywistości,
- kształtowanie postaw i emocjonalnego stosunku do rzeczywistości,
- rozwijanie działalności przekształcającej rzeczywistość.
Podczas lekcji nauczyciel może wykorzystać różne materiały jako pomoce dydaktyczne. Ogólnie rzecz biorąc, podzielić je można na trzy kategorie: materiały narracyjne, materiały strukturalizowane i materiały strukturalizujące odpowiedzi. Najczęściej wykorzystuje się teksty drukowane. Na materiały narracyjne składają się np. opowiadania, teksty z zakresu historii i geografii opisowej, artykuły specjalistyczne, czasopisma, artykuły na tematy techniczne. Materiały ustrukturalizowane opracowuje się pod kątem realizacji jakiegoś specyficznego celu nauczania. Do materiałów tych zalicza się na przykład tabele przedstawiające fakty historyczne, algorytmy, drzewa decyzji. Do materiałów strukturalizujących odpowiedzi zaliczyć można takie środki dydaktyczne jak: nagrania magnetofonowe, filmy, audycje oświatowe.
Jedne z najważniejszych środków nauczania stanowią podręczniki szkolne. Szczegółowo przedstawiają one treść kształcenia, której ogólny zarys wyznaczają plany i programy nauczania. Od ich poziomu, układu zawartych w nich informacji, doboru ćwiczeń, zależą też ich funkcje dydaktyczne. Z kolei umiejętność posługiwania się nimi przez nauczyciela i przez uczniów wpływa na końcowe efekty pracy dydaktyczno-wychowawczej szkoły.
Uczenie się z podręcznika polega na uważnym jego czytaniu, rozumieniu wszystkich słów, zdań i układu całego tekstu. Dlatego czytający tekst powinien od razu dokonywać podziału informacji na już mu znane, nie znane, ale zrozumiałe oraz na takie, których nie rozumie. Te ostatnie trzeba starać się w różny sposób wyjaśnić, np. skorzystać ze słownika lub encyklopedii. Dużą pomocą w poznaniu treści podręcznika jest jego opracowanie edytorskie. Zewnętrzna forma tekstu polega przede wszystkim na zróżnicowaniu kroju i wielkości czcionki oraz wytłuszczaniem druku.
K. Lech wysunął określił następujące funkcje podręcznika:
• podaje materiał nauczania w sposób odpowiednio uporządkowany, przejrzysty i dokładny za pomocą ilustracji, schematów obrazowych czy opisów i wyjaśnień,
• ułatwia uczniom prace poznawczą na lekcjach poprzez uwalnianie ich od konieczności dokonywania mechanicznych zapisów, streszczeń, rysunków, przez umożliwianie im sprawnego wracania do przerobionego materiału i przypominania poznanych zagadnień w skróconej formie,
• zaznajamia z metodą a zwłaszcza z modelowymi przykładami zadań bądź prac, jakie uczniowie będą później wykonywać samodzielnie,
• umożliwia nauczycielowi i uczniom szybkie sprawdzenie, czy wszyscy właściwie zrozumieli treść lekcji,
• usprawnia zadawanie i sprawdzanie zadań domowych, która może mieć na celu:
a) dokończenie lub uzupełnienie pracy lekcyjnej, np. zastosowanie zdobytych wiadomości w praktyce,
b) przygotowanie do lekcji następnej, np. przez przeczytanie tekstów, których treść będzie przedmiotem lekcji następnej,
• uczy zdobywania nowej wiedzy za pośrednictwem książki, samodzielnego czytania ze zrozumieniem nowych tekstów,
• ukierunkowuje samodzielną pracę przy dokonywaniu syntezy przerobionego materiału w różnych układach i na różnych poziomach ogólności, obejmującego ogólne definicje i wzory, odnoszącego się do określonych zagadnień.
Istotne jest to, że pomimo wielu wymienionych funkcji podręcznik nie jest tu nigdzie przeciwstawiany nauczycielowi, traktowany jest on jako ważny środek świadczący nauczycielowi i uczniom wszechstronne usługi.
Podręcznik to jeden ze środków służących do:
1) Zaznajamiania uczniów z nowym materiałem,
2) Kształtowania i rozwijania ich umiejętności oraz nawyków,
3) Wdrażania dzieci i młodzieży do spostrzegania, formułowania i rozwiązywania problemów,
4) Samokontroli i samooceny stopnia opanowania zawartego w nim materiału,
5) Uzupełniania różnorakich braków i luk w wiadomościach.
W. Okoń wyróżnił następujące funkcje podręcznika:
1) funkcja informacyjna- podręcznik powinien być przewodnikiem ucznia w poznawaniu świata, źródłem informacji powinien być tu nie tylko opis rzeczy lub zdarzeń, ale także fotografia, rysunek, model, diagram, schemat, tekst do programowanego uczenia się, wybór testów do kontroli osiągnięć. Funkcja informacyjna polega na udostępnieniu uczniowi wiadomości w zakresie przewidzianym przez program i stymulowaniu procesu uczenia się oraz umożliwieniu uzupełnienia wiadomości zdobytych na drodze obserwacji i doświadczeń. Tekst powinien być przejrzyście skorelowany z ilustracjami, które są dla ucznia źródłem wiadomości tak samo ważnym jak tekst.
2) funkcja badawcza - podręcznik nie tylko pobudza uczniów do samodzielnego rozwiązywania problemów, lecz także przez stopniowe wprowadzanie ich do samodzielnego podejmowania badań na skalę im dostępną. Szczególne znaczenie ma funkcja badawcza w podręcznikach dla szkół wyższych, pozwala na rozszerzenie w toku studiów niezbędnego wykształcenia metodologicznego.
3) funkcja praktyczna - zadaniem podręcznika jest przygotowanie do praktycznego przekształcania rzeczywistości. Chodzi tu o ukazywanie praktycznych konsekwencji poznania rzeczywistości przez człowieka oraz o materiał do ćwiczeń i zadań wyrabiających rozmaite sprawności praktyczne oraz dających impulsy do działalności praktycznej.
4) funkcja samokształceniowa - spełnianie tej funkcji oznacza gwarancję, że posługiwanie się danym podręcznikiem nie zniechęca do dalszego, samorzutnego już uczenia się, studiowania i samokształcenia, lecz stanowi dla niego naturalną drogę. Tą drogą jest przede wszystkim budzenie i rozwijanie zdolności poznawczych, technicznych i artystycznych człowieka, jego zainteresowań i pozytywnej motywacji w procesie uczenia się. Tym postulatom odpowiada podręcznik, w którym przejawia się pomysłowość w doborze treści, w umiejętności kształtowania zainteresowań w łączeniu teorii z praktyką oraz przyswajanie technik nauki własnej.
Wszystkie cztery funkcje razem wzięte, są świadectwem tego, że nowoczesny podręcznik nie musi podlegać alternatywie: albo słowo albo obraz. Co prawda warstwa słowna w nim dominuje, lecz jest ona za mało użyteczna, gdy nie wyzwala procesów myślenia i nie splata się z nimi oraz wtedy, gdy brak w niej przybliżenia do rzeczywistości w postaci elementów wizualnych oraz brak dyrektyw do działań praktycznych zmieniających rzeczywistość.

Stosowanie środków dydaktycznych ma bardzo duży wpływ na wyniki osiągnięć uczniów, ich aktywność i zaangażowanie. Jednak należy pamiętać, że samo nasycenie nauczania środkami dydaktycznymi nie gwarantuje wzrostu efektywności pracy. Bardzo istotna jest przy tym rola nauczyciela jako „przewodnika”, który odpowiednio poprowadzi proces nauczania, dobierając przy tym najwartościowsze i odpowiednio dopasowane środki dydaktyczne.

W pracy wykorzystałem cytaty z następujących publikacji:
Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej, str. 247
Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej, str. 248
W. Okoń, O postępie pedagogicznym, str. 225
. Okoń, Proces nauczania, str. 86
B. Suchodolski, Zarys pedagogiki, str.84
W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, str. 303
Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej, str.250
W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, str.305
M.S. Szymański, Proces kształcenia – podejście systemowe. Przewodni dla nauczycieli, str. 70
Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej, str.110
J. Półturzycki, E.A. Wesołowska, Nie tylko szkoła, str. 62
W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, str.324
Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej, str.111
W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, str. 325-326
W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, str. 327
W. Skrzydlewski, Technologia kształcenia. Przetwarzanie informacji. Komunikowanie.
Komputer jako środek dydaktyczny Komputer w szkole 1998, nr 3, Warszawa
. Juszczyk St., Gruba P. Elementy informatyki dla pedagogów,