Rozwój i podstawowa stymulacja percepcji słuchowej - biuletyn logopedyczny

BIULETYN LOGOPEDYCZNY

Rozwój i podstawowa stymulacja percepcji słuchowej.

Pojęcia podstawowe:

Percepcja słuchowa jest to proces rozpoznawania, różnicowania, zapamiętywania, analizowania i syntetyzowania dźwięków.
Na poziom percepcji słuchowej składa się:

1. Słuch fizjologiczny – możliwość słyszenia dźwięków z otoczenia za pomocą narządu słuchu. Cechuje go określona ostrość słyszenia, która powoduje, że są ludzie słyszący, niedosłyszący i głusi.

2. Słuch fonematyczny (fonetyczny) – zwany też słuchem mownym – jest to zdolność do rozpoznawania i różnicowania dźwięków mowy (najmniejszych elementów składowych wyrazów czyli fonemów). Dalszy etap w rozwoju słuchu fonematycznego stanowi analiza i synteza słuchowa.

3. Analiza słuchowa to umiejętność wyodrębniania z potoku mowy: zdań, w zdaniach wyrazów, w wyrazach sylab, a w sylabach głosek z zachowaniem ich kolejności.

4. Synteza słuchowa jest to scalanie głosek, sylab i wyrazów w określone, złożone układy słuchowe.

5. Pamięć słuchowa jest to pamięć wzorców słuchowych wyrazów tzn. pamięć ich długości (liczby sylab i głosek oraz ich kolejności w wyrazie). Jest to również zdolność zatrzymywania w pamięci ciągów wyrazów połączonych związkami logiczno-gramatycznymi (np. dni tygodnia, nazwy miesięcy po kolei, wiersze, piosenki itp.)

BUDOWA I FUNKCJONOWANIE NARZĄDU SŁUCHU

Część ucha Element ucha Budowa i rola
ucho zewnętrzne małżowina uszna Zbudowana z chrząstki pokrytej skórą. Służy do wychwytywania i skupiania fal dźwiękowych.
przewód słuchowy Nadaje kierunek i przekazuje drgania fali dźwiękowej. Wyścielony jest nabłonkiem zawierającym gruczoły woskowinowe, których wydzielina, woskowina, stanowi warstwę ochronną. Przewód słuchowy kończy się błoną bębenkową.
ucho środkowe jama ucha środkowego (jama bębenkowa) Od ucha zewnętrznego oddzielona jest błoną bębenkową, a od wewnętrznego błoną okienka owalnego. Wypełniona jest powietrzem. Wewnątrz znajdują się kosteczki słuchowe. Jama ucha środkowego połączona jest z gardłem za pomoca trąbki słuchowej.
kosteczki słuchowe Są to trzy kostki ułożone szeregowo:
• młoteczek przyczepiony do błony bębenkowej
• kowadełko znajdujące się pośrodku
• strzemiączko przylegające do błony okienka owalnego
Ich funkcja polega na przenoszeniu drgań fali akustycznej.
trąbka słuchowa (trąbka Eustachiusza) Jest to przewód łączący jamę ucha środkowego z gardłem - pozwala na wyrównywanie ciśnień pomiędzy wnętrzem jamy i środowiskiem zewnętrznym.
ucho wewnętrzne (błędnik) ślimak Skręcony kanał przypominający swoim wyglądem muszlę ślimaka. Wewnątrz wypełniony jest płynem zwanym endolimfą. We wnętrzu ślimaka znajduje się narząd Cortiego będący właściwym narządem słuchu.
Przegrodzone błoną wejście do kanału ślimaka od strony jamy bębenkowej nazywane jest okienkiem owalnym.
przedsionek Wypełniony jest endolimfą, wewnątrz znajdują się woreczek i łagiewka będące narządem równowagi.
kanały półkoliste Są to trzy kanały ustawione w trzech różnych, prostopadłych do siebie płaszczyznach i wypełnione endolimfą. Są narządem równowagi.

Błędnik dzieli się na:
- błędnik kostny, stanowiący rodzaj zewnętrznej „obudowy” ucha środkowego.
- błędnik błoniasty, znajdujący się we wnętrzu błędnika kostnego, w nim znajdują się właściwe receptory słuchu i równowagi.
Przestrzeń pomiędzy obydwiema częściami błędnika wypełniona jest płynem.
ODBIÓR DŹWIĘKÓW
Dźwięki wychwytywane są przez małżowinę uszną i kierowane przez przewód słuchowy do wnętrza ucha. Docierają do błony bębenkowej i wprawiają ją w drgania. Drgania błony bębenkowej są wzmacniane i przenoszone przez kosteczki słuchowe - kolejno młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Ta ostatnia kostka wprawia w drgania błonę okienka owalnego. Drgania błony okienka owalnego przenoszone są na wypełniającą wnętrze ślimaka endolimfę.Drgająca endolimfa drażni receptory narządu Cortiego. Są nimi orzęsione komórki, znajdujące się na delikatnej błonie podstawnej. Nad nimi znajduje się druga błona. Drgania endolimfy wywołują drgania błony podstawnej. Wtedy komórki trącają rzęskami błonę znajdującą się powyżej, a każde dotknięcie generuje impuls nerwowy.Dendryty neuronów znajdujące się w narządzie Cortiego przesyłają poprzez nerw słuchowy impuls do ośrodków słuchu znajdujących się w płacie skroniowym kory mózgowej.Odbiór wrażeń dźwiękowych zachodzi w narządzie Cortiego znajdującym się wewnątrz ślimaka w uchu wewnętrznym. Człowiek odbiera dźwięki o częstotliwości od 16 do 20 000 Hz. Częstotliwość rozpoznawana jest jako wysokość dźwięku. Fale o różnej częstotliwości pobudzają receptory narządu Cortiego w innych częściach ślimaka. Na tej podstawie mózg odczytuje wysokość dźwięku.
Natężenie dźwięku mierzone jest w decybelach (dB). Najlepiej odbierane są dźwięki w zakresie 20-80 dB. Dźwięki dochodzące do 100 dB odbierane są jako męczący hałas. Częsty lub długotrwały hałas prowadzi do upośledzenia słuchu.

ROZWÓJ PERCEPCJI SŁUCHOWEJ W ZARYSIE

OKRES PRENATALNY
Początki rozwoju zdolności do percepcji słuchowej są głęboko zakorzenione w okresie prenatalnym. Organ słuchu, który zaczyna kształtować się od około 3 tygodnia życia płodowego ma zdolność odbioru już w łonie matki. W okresie 4-5 miesiąca życia płodowego, dzięki wyspecjalizowanym badaniom ultrasonograficznym, można zarejestrować reakcje organizmu ( np.: przebudzenie, odczuwane przez matkę ruchy dziecka)na skutek głośnych dźwięków. Po 28 tygodniu ciąży niemal wszystkie dzieci ruszają powiekami w odpowiedzi na odebrany bodziec słuchowy.

OKRS POSTNATALNY
Najważniejsze umiejętności słuchowe dziecka w wieku 0 – 1 r.ż.
W pierwszym miesiącu życia dziecko reaguje na dźwięki o częstotliwości około 40 dB odruchem uszno powiekowym, a na głośniejsze dźwięki odruchem moro. Początkowo próg wrażliwości słuchowej jest o wiele mniejszy niż u osób dorosłych, co zmienia się wraz z dojrzewaniem korowych ośrodków słuchowych. W pierwszych miesiącach życia dziecko potrafi w sposób ogólny zlokalizować źródło dźwięku, określać jego długość i zabarwienie. Aspektami diagnostycznymi wskazującymi na prawidłowy rozwój funkcji słuchowych w pierwszym roku życia są: pojawienie się reakcji na głos matki (około 2 miesiąc życia), wchodzenie w interakcję społeczną poprzez uśmiech ( między 2-3 miesiącem życia),zdolność do adekwatnej reakcji na mowę ludzką w oparciu jej o melodię, a nie znaczenie językowe ( 7-9 miesiąc życia), wykonanie prostych czynności popartych gestem, rozpoznawanie onomatopeii, pojawienie się pierwszych słów ( około 12 miesiąca życia).
Najważniejsze umiejętności słuchowe dziecka w wieku 1-2 r.ż.
Przełom pierwszego i drugiego roku życia przynosi dalsze doskonalenie się funkcji słuchowej. Przejawem jej nie zaburzonego działania są umiejętności dziecka w zakresie mowy werbalnej. Przede wszystkim rośnie znacznie ilość wypowiadanych słów. Wynika to ze zdolności około półtorarocznego dziecka do prostej syntezy sylabowej np..: ze słów matki: „ to jest Au-to” potrafi powtórzyć „auto”.
Przeprowadzone badania dowodzą,że około 2 roku życia dziecko potrafi różnicować fonemy opozycyjne ( sz-s) bez umiejętności ich wypowiadania.

Najważniejsze umiejętności słuchowe dziecka w wieku 3-6 r.ż.:
W wieku 3 lat dziecko powinno słuchać i tworzyć dłuższe wypowiedzi słowne, dokonywać analizy sylabowej prostych , dwusylabowych słow.
Około 4 roku życia dziecko doskonali procesy analizy i syntezy sylabowej oraz uczy się znajdować rymujące się wyrazy.
Po 5 roku życia powinien wyróżniać się pojawieniem się zdolności analityczny i syntetycznych na poziomie głoskowym. Dziecko powinno wyróżniać głoskę poczatkową wyrazu.
Wiek 6 lat powinien cechować się pełnią możliwości w zakresie percepcji słuchowej w zakresie słuchu fonematycznego, dziecko powinno sprawnie dokonywać analizy i syntezy głoskowej, różnicować fonemy opozycyjne z umiejętnością wypowiadania ich.

WAŻNE!!!!!!!!!!!
Prawidłowe kształtowanie się procesów słuchowych ma ogromne znaczenie dla rozwoju mowy. Zaburzenie funkcjonowania percepcji słuchowej odbija się w mowie dziecka w zależności od ilości wadliwe działających elementów systemu możemy mieć do czynienia z brakiem mowy ( dzieci z uszkodzeniem organicznym słuchu w sferze organicznej jak i funkcjonalnej), opóźnieniem rozwoju mowy lub wadami wymowy oraz szeroko pojętymi trudnościami w zakresie umiejętności szkolnych, m.in.:czytaniem i pisaniem ( przy zaburzeniach słuchu fonematycznego). Prawidłowo wykształcony słuch fonematyczny umożliwia prawidłową wymowę, wychwytywanie różnic między słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie, a w końcu dokonywanie analizy i syntezy słuchowej wyrazów, co stanowi podstawową czynność w nauce czytania i pisania. Za pomocą słuchu fonemowego, dziecko może wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach - sylaby, w sylabach - głoski, a zwłaszcza głoski dźwięczne, od ich bezdźwięcznych odpowiedników. Dlatego też tak ważne jest ,aby znać fazy kształtowani się tej funkcji, aby w razie problemów, trudności jak najwcześniej na nie zareagować.

INFORMACJE DODATKOWE
ETAPY ROZWOJU SŁUCHU FONEMATYCZNEGO JEDNEJ ZE SKŁADOWYCH PERCEPCJI SŁUCHOWEJ ISTOTNEJ DLA ROZWOJU MOWY ORAZ PROCESÓW CZYTANIA I PISANIA:
Obserwując dzieci wyszczególniono pięć etapów kształtowania się słuchu fonematycznego, które są TOŻSAME z etapami rozwoju mowy u dzieci:
I etap - to przedfonetyczne stadium rozwoju mowy; w ogóle nie występuje u dziecka różnicowanie dźwięków, brak też rozumienia mowy czynnej;
II etap - występują już początki różnicowania fonemów najmniej podobnych. Wymowa dziecka jest niepoprawna, zniekształcona. Dziecko nie rozróżnia wymowy poprawnej od niepoprawnej u osób z otoczenia;
III etap - słuch fonematyczny dalej rozwija się. Dziecko zaczyna różnicować już prawie wszystkie głoski. Umie też odróżnić wymowę poprawną od niepoprawnej;
IV etap - dzieci już z nielicznymi pomyłkami potrafią różnicować wszystkie głoski; wymowa jest dość prawidłowa. Rozwój słuchu fonematycznego zbliża się ku końcowi (wiek przedszkolny);
V etap - słuch fonematyczny jest już całkowicie ukształtowany. Dziecko różnicuje i wymawia poprawnie głoski (wiek szkolny).
Badania nad stanem słuchu fonologicznego w grupie trzylatków prowadzone przez wykazały, że drugi rok życia dziecka jest okresem intensywnego opanowywania systemu fonologicznego języka.

Czynniki negatywnie wpływające na procesy kształtowania się procesów słuchowych

Czynniki dziedziczne (30-50% wrodzonych przypadków zaburzeń słuchu)

• niedosłuch skojarzony z innymi wadami
• występujący rodzinnie
• odosobniona mutacja genetyczna

Czynniki działające w okresie ciąży:

• przebyte w czasie ciąży ostre infekcje i choroby zakaźne (szczególnie wirusowe)
• leki
• przewlekłe choroby matki
• zaburzenia hormonalne
• zatrucia i narażenie na substancje toksyczne (rtęć, ołów, arsen, związki fosforu, siarki, rozpuszczalniki organiczne itd.)
• przewlekły hałas i wibracje
• promieniowanie radioaktywne

Czynniki okołoporodowe:

• wcześniactwo
• niska masa urodzeniowa
• niedotlenienie okołoporodowe i zamartwica
• choroby okresu okołoporodowego (zakażenia, nasilona żółtaczka)

Czynniki działające w okresie wczesnodziecięcym:

• ciężkie zakażenia (posocznica, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych)
• częste zapalenia uszu
• uraz głowy
• uraz akustyczny
• choroby neurologiczne
• leki i toksyny uszkadzające słuch (ototoksyczne)

Co powinno niepokoić.........

OBJAWY ZABURZEŃ PERCEPCJI SŁUCHOWEJ WYSTĘPUJĄCE U DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM

• Trudności w rozumieniu złożonych instrukcji i poleceń słownych.

• Trudności w zapamiętywaniu, powtarzaniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań.

• Mały zasób słów i agramatyzmy.

• Trudności w tworzeniu zdań i opowiadań.

• Trudności w zapamiętywaniu ciągów słownych, np. dni tygodnia, nazw miesięcy oraz treści wierszy i piosenek.

• Opóźniony rozwój mowy.

• Wady wymowy

• Trudności w różnicowaniu dźwięków mowy (głównie tych o podobnym brzmieniu) i określeniu ich położenia w wyrazie (na początku, na końcu, w środku).

• Problemy z dokonywaniem analizy sylabowej i głoskowej wyrazów.

• Trudności w syntetyzowaniu (scalaniu) sylab i głosek w wyrazie.

• Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu na dalszych etapach kształcenia.

PODSTAWOWE ĆWICZENIA USPRAWNIAJĄCE PERCEPCJĘ SŁUCHOWĄ
ZESTAW ĆWICZEŃ I ZABAW PRZEZNACZONYCH DLA DZIECI NAJMŁODSZYCH (3-5 LETNICH)

Kształcenie wrażliwości słuchowej i różnicowanie dźwięków z otoczenia

1. Wysłuchiwanie i różnicowanie dźwięków dochodzących z najbliższego otoczenia i ich lokalizacja (szmery, szelesty, stuknięcia, odgłosy kroków, pojazdów, dźwięków powstałych przy pracy różnych maszyn, dźwięków charakterystycznych dla różnych przedmiotów).
Zamknij oczy i powiedz co słyszysz? (np. szelest papieru, brzęk kluczy, przelewanie wody itp.)
2. Różnicowanie i rozpoznawanie głosów przyrody (zwierząt, ptaków, zjawisk atmosferycznych) w naturalnym środowisku lub z taśmy magnetofonowej.
3. Rozpoznawanie i różnicowanie dźwięków wydawanych przez różne instrumenty (perkusyjne i inne) pomoce: taśma magnetofonowa, obrazki instrumentów.
4. Rozpoznawanie barwy dźwięków – wysoko – nisko
5. Rozpoznawanie osób po głosie (np. mamy, taty, babci itp.)

Ćwiczenia rytmiczne

1. Ćwiczenia w rozpoznawaniu melodii piosenek po zaśpiewanym fragmencie (lub z kasety) i wyklaskaniu rytmów piosenek.
2. Słuchowa analiza podanego rytmu i ruchowe jego odtwarzanie poprzez wyklaskiwanie, wystukiwanie, wytupywanie itp.
3. Odtwarzanie przestrzenne układów rytmicznych poprzez układanie klocków, rysowanie kropek. Rodzic wystukuje rytm, dziecko układa np. klocki, z uwzględnieniem ilości uderzeń i odległości czasowych między nimi (5 latki).
4. Odtwarzanie rytmiczne układów przestrzennych – na podstawie układu np. klocków, dziecko wystukuje lub wyklaskuje rytm (5 -latki).
5. Rozpoznawanie układów przestrzennych lub rytmicznych, zgadywanie, który spośród kilku układów na planszy został wystukany lub który spośród kilku wystukanych odpowiada na planszy (lub z klocków).