Metody pracy z uczniem ze specyficznymi potrzebami

Praca z uczniem słabym

Niepowodzenia szkolne ucznia są związane przede wszystkim z cechami jego osobowości i rodzajem stosunków ze środowiskiem. Takich uczniów charakteryzuje nieumiejętność kierowania własnymi procesami psychicznymi, takich jak uwaga i pamięć; z trudem zapamiętują daty i reguły, nie wykazują głębszych zainteresowań problemami i przedmiotami, a ich słaba aktywność myślowa staje się przyczyną postawy bierności i rezygnacji. Jednocześnie obawa przed publiczną oceną, krytyką lub ośmieszaniem wywołuje u nich lęki i nerwice, tworząc krąg zależności przyczynowo – skutkowych.
Nie bez wpływu na powstanie niepowodzeń dzieci w szkole mają złe warunki materialne, niekorzystne stosunki rodzinne i wadliwe metody wychowawcze rodziców. W rezultacie trudności słabszego ucznia narastają do tego stopnia, że nie jest on w stanie ich przezwyciężyć bez fachowej pomocy z zewnątrz.
Program pomocy słabszym uczniom należy rozpocząć od rozpoznania sytuacji w klasie, ponieważ wśród uczniów wykazujących zaległości w opanowaniu materiału programowego, są zarówno ci, którzy sami mogą się z nich wydobyć, jak i ci, dla których nasza pomoc jest niezbędna.
Niepowodzenia w nauce szkolnej mogą mieć charakter ukryty lub jawny. Niepowodzenia ukryte występują wówczas, gdy nauczyciele nie dostrzegają braków w wiadomościach, umiejętnościach i nawykach uczniów, mimo że braki tego rodzaju istnieją. Niepowodzenia te często prowadzą do niepowodzeń jawnych. Z tym rodzajem niepowodzeń mamy do czynienia, gdy nauczyciel stwierdza określone braki w opanowanej przez ucznia wiedzy i w rezultacie ocenia wyniki jego pracy „niedostatecznie”. Punktem wyjścia słabych postępów w nauce, są niepowodzenia ukryte, tzn. drobne luki w wiadomościach, które nie dostrzeżone w porę powodują powstawanie niepowodzeń jawnych. Te z kolei mają najpierw charakter przejściowy, a następnie poprzez niepowodzenia względnie trwałe prowadzą do drugoroczności i odsiewu.
Przyczyny niepowodzeń szkolnych są niezwykle złożone i wielorakie. Mogą one tkwić w postępowaniu uczniów, tzn. w jego motywach i przejawach, łącznie z rezultatami nauki szkolnej, a także w szerokim zakresie reakcji uwarunkowanych bodźcami moralnymi, emocjonalnymi i umysłowymi.
Przyczyny te mogą się także odnosić do czynników od uczniów niezależnych, np. od złych warunków materialnych oraz związanych z tym konsekwencji, długotrwałej choroby, niekorzystnej atmosfery wychowawczej panującej w rodzinie, niedociągnięć w pracy dydaktyczno-wychowawczej szkoły.

Dydaktyczne środki zapobiegania i zwalczania niepowodzeń szkolnych:
- profilaktyka pedagogiczna, w tym głównie nauczanie problemowe i nauczanie w zespołach uczniowskich;
- diagnoza pedagogiczna, a w jej obrębie m.in. posługiwanie się takimi sposobami poznawania uczniów oraz kontroli i oceny wyników nauczania, jakie pozwalają na natychmiastowe wykrywanie powstających i narastających luk w wiadomościach i umiejętnościach każdego ucznia;
- terapia pedagogiczna, na którą składa się przede wszystkim wyrównywanie wykrytych wcześniej zaległości w zakresie opanowywanego przez uczniów materiału programowego poprzez indywidualizację nauczania na lekcji oraz w drodze organizowanych przez szkołę zajęć pozalekcyjnych w grupach wyrównawczych.
Do najbardziej efektywnej profilaktyki pedagogicznej polegającej na stosowaniu takich
form i metod, które wpływają skutecznie na wzrost efektywności pracy szkoły, należy nauczanie problemowe. Praca uczniów na lekcji w kilkuosobowych zespołach nad określonymi problemami o charakterze praktycznym lub teoretycznym:
- powoduje wzrost zainteresowania nauką,
- wdraża do wspólnego przezwyciężania trudności,
- stwarza okazję do wymiany poglądów,
- wyrabia krytycyzm myślenia,
- uczy racjonalnych metod planowania i organizacji wysiłków.

Ważną rolę spełnia diagnoza pedagogiczna, która nie ogranicza się tylko do sprawdzania i oceniania stanu wiedzy ucznia, lecz stara się wyjaśnić genezę takiego stanu, oraz przewidzieć jego dalszy rozwój. Podstawą diagnozy pedagogicznej są indywidualne rozmowy nauczycieli z uczniami i ich rodzicami, przygodne i ciągłe obserwacje uczniów, wywiady środowiskowe, badania testowe oraz zebrania nauczycieli. Opiekun klasy powinien prowadzić na bieżąco dziennik obserwacji pedagogicznych. Znajomość tych danych umożliwia nauczycielom racjonalną indywidualizację pracy dydaktyczno – wychowawczej zarówno na lekcji, jak i podczas zajęć pozalekcyjnych. Nauczyciele powinni również przeprowadzać w różnych formach kontrolę i ocenę wyników nauczania, aby możliwie szybko wykrywać braki w zakresie opanowania treści programowych. Zestawienie wyników w odpowiednie tabele wg rodzajów popełnianych błędów stanowi punkt wyjścia do analizy efektywności własnej pracy przez nauczycieli i zastosowania na tej podstawie odpowiednich środków metodycznych w celu zlikwidowania ewentualnych niedociągnięć tej pracy.
Dużą rolę w celu likwidowania niepowodzeń szkolnych odgrywa terapia pedagogiczna, która może być stosowana indywidualnie bądź zbiorowo. Nauczyciel znając braki w zakresie opanowania materiału nauczania przez poszczególnych uczniów, posługuje się różnymi formami pracy w celu usunięcia tych braków. Może on polecić uczniom wykonanie odpowiednio zindywidualizowanych prac domowych, prowadzić indywidualne konsultacje, uzgadniać z rodzicami linię oddziaływań dydaktyczno-wychowawczych. Jeżeli te sposoby pracy indywidualnej nie pomogą wówczas nauczyciel powinien skierować ucznia do odpowiedniej grupy rówieśniczej (pomoc koleżeńska). Wskazane jest, aby zajęcia w grupach wyrównawczych odbywały się po lekcjach na terenie szkoły. W grupach tych uczniowie powinni pracować samodzielnie pod kierunkiem nauczyciela. Celem tych zajęć jest zlikwidowanie ujawnionych u poszczególnych uczniów opóźnień w nauce.

Istotną role w zwalczaniu niepowodzeń szkolnych dzieci odgrywa również pedagog szkolny. Pedagog szkolny jest dla uczniów osobą, która pomaga im w rozwiązywaniu problemów szkolnych i rodzinnych. Można wymienić pięć głównych, złożonych grup zadań, jakie należą do pedagoga szkolnego:
- współudział w organizowaniu procesu dydaktycznego,
- praca opiekuńczo – wychowawcza,
- współdziałanie z dyrekcją szkoły w zakresie kształtowania kultury pedagogicznej rodziców,
- organizowanie i koordynowanie pracy opiekuńczo – wychowawczej,
- działalność naukowa.
Dla uczniów wykazujących niepowodzenia szkolne, po dokonaniu dokładnych badań diagnostycznych pedagog szkolny organizuje grupy wyrównawcze, czuwa nad przebiegiem pracy i osiągnięciami uczniów z deficytami rozwojowymi lub z lukami w wiadomościach.

Ważną rolę w procesie likwidacji niepowodzeń szkolnych odgrywa również psycholog szkolny. Do jego zadań należą:
- badania diagnostyczne,
- organizowanie bądź prowadzenie różnego rodzaju form terapii psychologicznej dla uczniów,
- prowadzenie doradztwa psychologicznego dla uczniów, rodziców, nauczycieli,
- współpraca z pedagogiem szkolnym, rodzicami i nauczycielami w celu likwidacji wszelkich niepowodzeń, zaburzeń rozwojowych oraz organizowanie rożnych form pomocy w szkole jak i poza nią.
Pedagog szkolny i psycholog ściśle ze sobą współpracują, swoje zadania realizują we współpracy z poradniami psychologiczno – pedagogicznymi jak również innymi poradniami specjalistycznymi.

W dużej mierze dzieciom, które mają problemy w nauce pomagają bezpośrednio rodzice. Są to najczęściej matki, które pomagają przy odrabianiu lekcji, sprawdzają prace domowe. W miarę pogłębiania się trudności rodzice starają się stosować różne zakazy, kary sądząc, że to pomoże. Taki tok myślenia jest błędny, ponieważ bez pomocy osoby starszej dziecko samo sobie nie poradzi.
Dziecku z niepowodzeniami szkolnymi powinna pomagać zarówno szkoła jak i rodzice, ponieważ współpracując razem ze sobą mogą odnieść pozytywne efekty.
Zabiegi profilaktyczne mają nie dopuszczać do powstania błędów metodycznych. Błędom nauczyciela wynikającym z nieznajomości uczniów powinny zapobiegać czynności diagnostyczne, natomiast celem zabiegów terapeutycznych jest zapewnienie odpowiedniej opieki tym uczniom, którzy nie potrafią bez pomocy nauczycieli przezwyciężyć trudności napotkanych w nauce szkolnej.

Praca z uczniem słabym na lekcji:
v Praca w grupach 3 – 5 osobowych (uczeń pracujący w zespole zajmuje wobec zdobywanej nie wiedzy pozycję biernego przyjmowania, lecz postawę aktywnego poszukiwania. To poszukiwanie dokonuje się w grupowej współpracy, która umożliwia wzajemne krytyki i kontrolę. Należy zadbać, aby w każdej grupie byli uczniowie o różnych możliwościach intelektualnych. Referowanie wyników pracy grupy można polecić najsłabszemu w grupie uczniowi, którego wypowiedź w razie potrzeby, mogą uzupełnić inni. Uczeń taki staje się potrzebny, utwierdza się go w poczuciu własnej wartości. Podstawową metodą pracy grupowej jest dyskusja nad wspólnie rozwiązywanymi problemami, W toku tej dyskusji uczniowie zdolniejsi pomagają w pracy uczniom słabszym. Tak prowadzona lekcja powinna być na zakończenie podsumowana ogólną dyskusją lub pogadanką syntetyzującą. Praca grup z udziałem słabych uczniów ma często wpływ na zmianę ich postawy: zaczynają się interesować lekcją i częściej osiągają pozytywne oceny. Uczniowie słabi z początku przeważnie przysłuchują się wypowiedziom swoich kolegów i najczęściej powtarzają ich wioski po czym stopniowo próbują własnych sił i dzięki udziałowi w pracach i osiągnięciach grupy nabierają wiary we władne możliwości, uzupełniają brakujące wiadomości. Praca ucznia w grupie wdraża go do logicznego myślenia i poprawnego formułowania myśli, a to między innymi decyduje o jego powodzeniu i rozwoju w klasie, jest motywacją do dalszej pracy.
v Zróżnicowane podejście do uczniów w toku nauczania:
Ř Prowadzenie lekcji na kilku poziomach nauczania: uczniów dzielimy na grupy, które otrzymują zadania o różnym stopniu trudności,
Ř Metody podpowiedzi, które polegają na konkretyzacji zadania z równoczesnym rozwiązaniem analogicznego zadania: na bezpośrednim wskazaniu sposobu rozwiązania lub rozwiązania dzięki naprowadzającym pytaniom itp.,
Ř Zróżnicowanie zadawania prac domowych,
Ř Indywidualne zalecenia wyrównawcze, które każdorazowo są dostosowane do rodzaju ujawnionych braków, albo też przez powtarzanie z uczniami słabo opanowanych partii materiału.
v Posadzić w ławkach uczniów mało zdolnych z uczniami przeciętnymi (uczeń średnio zdolny ma też sporo wątpliwości, pracuje wolniej i uczeń słaby ma większą odwagę poprosić kolegę o pomoc nie bojąc się ośmieszenia),
v Wykorzystywać pierwszą lekcję z nowego tematu lub działu – prosić uczniów słabych o wyjaśnienie nowego pojęcia, rozwiązanie prostego przykładu na tablic, wskazanie odpowiednich wielkości (dzieci z trudnościami w nauce są bardziej aktywne na pierwszej lekcji z nowego tematu lub działu, zapewne uważają, iż mają równe szanse z pozostałymi członkami klasy, bo jest to nowy materiał i inni też go nie umieją). Przeważnie polecenia są wykonywane poprawnie, jest więc podstawa do wystawienia stopnia pozytywnego.
v Sprawdziany
Ř przygotowywać tak, aby 60 % zadań sprawdzało wiadomości konieczne i podstawowe,
Ř można przygotowywać inne sprawdziany dla uczniów słabych,
Ř punktować zadania jednakowo bez względu na stopień trudności,
Ř można pozwolić uczniom słabszym korzystać z notatek lub podręcznika (zapewne pierwsze prace będą i tak negatywne, ponieważ uczniom będzie się wydawało, że przy takiej formie nie trzeba się uczyć i zbyt dużo czasu na sprawdzianie poświeci na „szukanie”; z czasem jednak wyrobi nawyk przygotowywania się, aby móc skorzystać z własnych notatek),
v Zadania domowe
Ř sprawdzać,
Ř należy je oceniać, zwłaszcza wykonanie jego samodzielnie (uczeń musi omówić istotne fragmenty pracy)
Ř nie należy akceptować odpowiedzi „nie umiałem zrobić” (uczeń powinien pokazać , choćby próby swojej pracy, fragmenty obliczeń, nazwać choćby częściowo problem, z którym nie mógł się uporać); za tak odrobioną pracę nie powinien ponosić negatywnych konsekwencji.

Dostosowując zadania zróżnicowane pod względem trudności do możliwości słabego ucznia, dajemy mu szansę przeżycia sukces, a każdy sukces rozwija ambicje i aspiracje. Warto też zwrócić uwagę na takie formy pracy jak:
- wycieczki,
- przygotowanie wystaw,
- inscenizacja,
- zabawy dydaktyczne.
Tworzą one w umysłowości ucznia schematy plastyczne i poznawcze i dlatego szczególnie zalecane są w pracy ze słabym uczniem.
W realizacji programu pracy z uczniem słabym olbrzymią rolę odgrywa nauczyciel, to kim jest i co sobą reprezentuje. Nauczyciel pragnący i mogący pomóc uczniowi słabemu to osoba, która:
- sprawia, że nauka może być również przyjemnością i potrafi stworzyć luźną, nieformalną (ale nie dezorganizującą) atmosferę na lekcji,
- zna potrzeby każdego ucznia oraz wierzy w możliwość osiągnięcia sukcesu przez każdego z nich,
- szanuje odmienne zdanie uczniów i zachęca do samodzielnego, krytycznego i twórczego myślenia,
- odnosi się z szacunkiem do starań i wkładu pracy każdego ucznia,
- nagradza i często chwali, nawet za najdrobniejsze osiągnięcia,
- dostosowuje metody nauczania do stylów pracy uczniów,
- szeroko stosuje w swojej pracy środki audiowizualne,
- chce zaciekawić uczniów i rozwija ich zainteresowania,
- oczekuje od uczniów tego, co w nich najlepsze i mówi im o tym,
- dba, aby poziom motywacji uczniów nie był ani zbyt niski, ani zbyt wysoki,
- większą uwagę przywiązuje do pozytywów niż negatywów,
- zachęca do odnoszenia sukcesów,
- nigdy nie obraża i nie poniża ucznia,
- potrafi utrzymywać dyscyplinę i porządek,
- jest konsekwentny.

Uczniowie ze zdiagnozowaną dysleksją lub innymi zaburzeniami.

Dzieci z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi jest coraz więcej. W zależności od rodzaju dysfunkcji dostosowanie wymagań edukacyjnych będzie dotyczyło albo formy sprawdzania wiedzy, albo treści, albo formy i treści, I tak, jeśli u dziecka zdiagnozowana jest:
v dyskalkulia – czyli trudności w liczeniu to oceniamy tok rozumowania, a nie techniczną stronę liczenia, uczeń ma bowiem skłonność do przestawiania kolejności cyfr w liczbie i przez to jej zapis jest błędny. Zły wynik końcowy wcale nie świadczy o tym, że dziecko nie rozumie zagadnienia.
Dostosowanie wymagań będzie więc dotyczyło tylko formy sprawdzania wiedzy poprzez koncentrację na prześledzeniu toku rozumowania w danym zadaniu i jeśli jest on poprawny – wystawienie uczniowi pozytywnej oceny.
v dysgrafia – czyli brzydkie, nieczytelne pismo – dostosowanie wymagań będzie dotyczyło formy sprawdzania wiedzy, a nie treści. Wymagania merytoryczne co do oceny pracy pisemnej powinny być ogólne, takie same, jak dla innych uczniów, natomiast sprawdzanie pracy może być, niekonwencjonalne. Np. jeśli nauczyciel nie może przeczytać pracy ucznia, może go poprosić, aby uczynił to sam lub przepytać ustnie z tego zakresu materiału. Może też skłonić ucznia do pisania drukowanymi literami lub na komputerze.
v Dysortografia – czyli trudności z poprawną pisownią pod względem ortograficznym, fonetycznym, interpunkcyjnym itd. – dostosowanie wymagań dotyczy głównie formy sprawdzania i oceniania wiedzy z tego zakresu. Zamiast klasycznych dyktand można robić sprawdziany polegające na:
Ř uzasadnianiu pisowni wyrazów, odwołując się do znajomości zasad ortograficznych,
Ř oceniać odrębnie merytoryczną stronę pracy i odrębnie poprawności pisowni, nie wpisując tej drugiej oceny do dziennika.
W żadnym wypadku dysortografia nie uprawnia do zwolnienia ucznia z nauki ortografii i gramatyki.
v Dysleksja – czyli trudności w czytaniu przekładające się niekiedy na problemy ze zrozumieniem treści – dostosowanie wymagań w zakresie formy może nastąpić w klasach, gdzie programowo jest sprawdzanie opanowania tej umiejętności.
Widząc trudności dziecka nauczyciel może:
Ř odpytać go z czytanki na osobności, a nie przy całej klasie,
Ř nie ponaglać, nie krytykować, nie zawstydzać.
Ř nie mobilizować stwierdzeniami: „jak się postarasz, to będzie lepiej”
Ř nie zadawać do domu obszernych czytanek do opanowania.
W klasach starszych problem jest bardziej złożony, gdyż opanowanie wiedzy opiera się na założeniu, że uczeń umie już sprawnie czytać i ta umiejętność rzeczywiście jest niezbędna. Uczeń ma zatem niewielkie pole manewru. W zasadzie jedyna co może zrobić to więcej czasu poświęcać na naukę, korzystać z lektur nagranych na dyskietki lub taśmy magnetofonowe (wersja dźwiękowa) lub sfilmowanych lektur czy materiałów.
Nauczyciel w zasadzie nie ma wyboru, dysleksja nie daje możliwości obniżenia wymagań jakościowych. Są to bowiem uczniowie z co najmniej przeciętną sprawnością intelektualną, którzy zechcą w przyszłości zdawać maturę, a ta musi mieć odpowiedni poziom wymagań.
Polem do pracy nauczyciela będzie dbałość o rozwój sfery emocjonalnej takiego ucznia. Dydaktyka jest bowiem bardzo ważna, ale jeszcze ważniejsze jest przygotowanie dziecka do radzenia sobie w życiu, a do tego dziecko potrzebuje wrażliwości, fantazji, ufności we własne siły i zdolności, niezależnie od tego, kim będzie.

v Uczeń ze sprawnością intelektualną niższą od przeciętnej.
W przypadku tych dzieci konieczne jest dostosowanie wymagań zarówno w zakresie formy, jak i treści wymagań. A więc przede wszystkim w tej grupie możemy mówić o obniżeniu wymagań. Pamiętać jednak należy, że obniżenie kryteriów jakościowych nie może zejść poniżej podstawy programowej.
Dzieci z inteligencją ogólną niższą od przeciętnej, czyli tzw. Mało zdolne nie zawsze mają zaburzone te same funkcje psychiczne. Tak więc w tej grupie są dzieci z różnymi zaburzeniami, niekiedy mieszanymi. Generalnie jednak charakterystyczne dla nich są:
Ř zaburzenia myślenia słowno – pojęciowego, a więc tego, na którym przede wszystkim bazuje nauka szkolna,
Ř mała samodzielność w myśleniu,
Ř wolniejsze tempo pracy i uczenia się,
Ř trudności w koncentrowaniu uwagi przez dłuższy czas.

Ze względu na powyższe cechy konieczne jest wobec tych dzieci zastosowanie metod ułatwiających im opanowanie materiału. Dzieci te bowiem nie kwalifikują się do szkoły specjalnej dla upośledzonych umysłowo, a program szkoły ogólnodostępnej jest dla nich za trudny, a przede wszystkim zbyt szybko realizowany.
Zmiany jakościowe w zakresie wymagań programowych powinny być takie, aby w przyszłości pozwalały tym dzieciom na opanowanie wymagań zasadniczej szkoły zawodowej ogólnodostępnej (dla tych dzieci tragedią jest, że reforma szkolnictwa poszła w kierunku zawężenia oferty szkolnictwa zawodowego).

Nauczyciele nie mogą od poradni oczekiwać, że w opiniach będzie określone, do jakiego poziomu należy obniżyć wymagania w stosunku do tych dzieci. To nauczyciele są specjalistami w zakresie nauczania poszczególnych przedmiotów. Kryteria doboru treści powinny być dwa:
- nie można zejść poniżej podstawy programowej,
- zakres wiedzy i umiejętności powinien dać szansę na sprostanie wymaganiom ogólnodostępnej szkoły zawodowej.
Wymagania co do formy mogą obejmować m.in.:
- omawianie niewielkich partii materiału i o mniejszym stopniu trudności,
- pozostawienie więcej czasu na jego utrwalenie,
- podawanie poleceń w prostszej formie, unikanie trudnych, czy bardzo abstrakcyjnych pojęć,
- częste odwoływanie się do konkretu, przykładu,
- unikanie pytań problemowych i przekrojowych,
- wolniejsze tempo pracy,
- szerokie stosowanie zasady poglądowości,
- w miarę możliwości odrębne instruowanie dzieci,
- zadawanie do domu tyle, ile dziecko jest w stanie wykonać samodzielnie.

Ocenianie dzieci z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi, w tym ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się.
v Jeśli dostosowujemy wymagania edukacyjne do indywidualnych potrzeb ucznia pod względem formy (tam, gdzie to wystarcza) lub formy i treści (tam, gdzie jest to konieczne), to oceniać należy tak, jak uczeń zasłużył, według kryteriów ogólnodostępnych, uwzględniając także wkład pracy dziecka.
v W stosunku do dzieci o obniżonych możliwościach intelektualnych zalecenie o dostosowaniu wymagań daje nauczycielowi jeszcze jedną możliwość.
Jeśli na koniec semestru grozi uczniowi ocena niedostateczna, a inne względy przemawiają za promowaniem, zalecenie o obniżeniu wymagań pozwala na postawienie oceny dopuszczającej.
Zalecenia tego jednak nie należy traktować jako równorzędnego z nakazem promowania. O tym decyduje bowiem rada pedagogiczna, po uwzględnieniu różnych kryteriów składających się na tę decyzję.