Rozwijanie orientacji przestrzennej u dzieci z uszkodzonym wzrokiem

Większość informacji o otaczającym świecie dociera do nas przez narząd wzroku. Wzrok ma wprost nieocenione znaczenie w rozwoju każdego dziecka. Zaburzenia występujące w obrębie układu wzroku w bardzo dużym stopniu mogą ograniczać, a w efekcie hamować rozwój poznawczy, emocjonalny i fizyczny, a tym samym znacznie utrudniać poznawanie rzeczywistości oraz właściwe orientowanie się w przestrzeni, co jest warunkiem samodzielnego poruszania się.
Orientacja przestrzenna i samodzielne poruszanie się jest drugą, obok komunikowania się z otoczeniem, najważniejszą funkcją organizmu, którą należy jak najszybciej rozwijać.
Orientacja przestrzenna, to świadomość tego kim jesteś, gdzie jesteś oraz umiejętność planowania, jak przemieścić się z miejsca na miejsce, gdzie chcesz być. Poruszanie się, to lokomocja z miejsca na miejsce. W procesie rewalidacyjnym w odniesieniu do samodzielnego poruszania się niewidzących używane są zamienne terminy: orientacja, poruszanie się i perypatologia (orientacja w przestrzeni).
Orientacja przestrzenna to sprawność w zakresie poznawania swego otoczenia, zachodzących w nim stosunków przestrzennych i czasowych oraz własnego położenia w stosunku do otaczających przedmiotów. Zasadniczą rolę odgrywają tu: świadomość sensoryczna, procesy poznawcze, wykorzystywanie posiadanych zmysłów, zasób pojęć, znajomość schematu ciała, wyobraźnia przestrzenna, wiedza o otoczeniu, operowanie relacjami czasu i odległości. Od poziomu orientacji przestrzennej i swobody poruszania się w dużej mierze zależy bezpieczna i samodzielna przyszłość niewidomego dziecka.
Zdarza się, iż niepełnosprawności narządu wzroku towarzyszą inne deficyty rozwojowe, które znacznie utrudniają proces budowania właściwej orientacji przestrzennej. Są to np. niepełnosprawność intelektualna, ruchowa, słuchowa (dzieci głuchoniewidome). Mówimy wtedy o niepełnosprawności sprzężonej, która wymaga bardziej zróżnicowanych metod i technik związanych ze stymulacją rozwoju dziecka.
Budowanie orientacji przestrzennej u dziecka niewidomego
Ważnym aspektem w budowaniu orientacji przestrzennej dziecka są możliwości wzrokowe (dziecko niewidome – ślepota czarna/medyczna, dziecko słabo widzące z ustabilizowanym wzrokiem/nieustabilizowanym wzrokiem, itp.) lub występujące sprzężenia deficytowe. Przed pracą z dzieckiem należy dobrze poznać sposób jego funkcjonowania, mocne i słabe strony, najważniejsze potrzeby i możliwości dziecka (właściwa diagnoza funkcjonalna w oparciu o wywiad z rodzicami, analiza dokumentów medycznych oraz obserwacja własna). Właściwa ocena potrzeb i możliwości dziecka zaowocuje również podczas organizowania odpowiedniego otoczenia.

ROZWÓJ ORIENTACJI PRZESTRZENNEJ

A. Wprawienie dziecka w poczucie bezpieczeństwa, przezwyciężenie stanów lękowych, które często towarzyszą dziecku niewidomemu ze względu na lęk przed samodzielnym poruszaniem się wywołane przykrymi doświadczeniami, takie jak np. upadki, uderzenia, niepowodzenia. Stworzenie motywacji do poznawania otoczenia, nawiązywania relacji z otoczeniem.
B. Eliminowanie zachowania niepożądanego nadając jemu konstruktywne działanie, konsekwentne dążenie do tego, aby ruchy dziecka były coraz bardziej swobodne i skoordynowane. Eliminowanie zjawisk specyficznych dla dzieci niewidomych takich jak blaidismy (tiki – odruchy automatyczne, odreagowujące napięcie nerwowe wywołane stresem ślepoty i ograniczeniem zaspokojenia potrzeb np. kołysanie się, potrząsanie głową, chód na sztywnych nogach, chodzenie na palcach, opuszczanie głowy itp.). Blaidismy to formy zachowania stereotypowego, przejawiającego się w powtarzającym się wykonywaniu takich samych, bezcelowych, przygodnych i niepotrzebnych ruchów lub czynności nazywanymi też stereotypami ruchowymi.
C. Rozwijanie świadomości sensorycznej, która wpływa na przetwarzanie danych pochodzących ze wszystkich dostępnych zmysłów tak, aby zachodziła między nimi współpraca. Integracja sensoryczna organizuje mechanizmy mózgowe w sekwencji charakteryzującej proces naturalnego rozwoju, co znacznie wspomaga rozwój dziecka, eliminuje u niego zachowania specyficzne oraz obronność sensoryczną (która często występuje u dzieci niewidomych – obronność/nadwrażliwość lub niedowrażliwość np. dotykowa, słuchowa itp.).
Stymulując kanały sensoryczne u dziecka, również w celu rozwoju orientacji przestrzennej, należy pamiętać o podstawowych poziomach integracji sensorycznej, które są wyznacznikiem planowania świadomości sensorycznej /wg Kranowitz, 1998/:

POZIOM I: 2 msc. – stymulacja podstawowych systemów sensorycznych:
1. Zmysł dotyku
2. Zmysł przedsionkowy (równowagi i ruchu)
3. Zmysł priopriocepcji (pozycji ciała)
4. Zmysł wzroku i słuchu

POZIOM II: 1r.ż. – podstawa dla umiejętności percepcyjno – motorycznych:
1. Świadomość własnego ciała
2. Obustronna koordynacja (współpraca obu stron ciała)
3. Lateralizacja (preferencja ręki)
4. Planowanie ruchowe (praksje)

POZIOM III: 3 r.ż. – zdolności percepcyjno – motoryczne
1. Percepcja słuchowa
2. Percepcja wzrokowa ( dostosowana do możliwości wzrokowych)
3. Koordynacja oko-ręka
4. Integracja wzrokowo – ruchowa
5. Aktywność celowa

POZIOM IV: 6r.ż. – gotowość szkolna
1. Umiejętności szkolne (dostosowane do możliwości)
2. Kontrola uwagi
3. Organizacja zachowania
4. Specjalizacja funkcjonalna mózgu i ciała
5. Wizualizacja
6. Poczucie własnej wartości i samokontrola

Istotnym czynnikiem w rozwoju małego dziecka z zaburzeniami wzrokowymi jest stymulacja układu przedsionkowego, prioprioceptywnego i dotykowego. Układ przedsionkowy warunkuje stały przepływ o sile grawitacji, stymuluje narząd równowagi, co dla dziecka niewidomego ma ogromne znaczenie. Ponadto stymulacja sensoryczna doskonali umiejętności ruchowe, rozwija koordynację dużych ruchów ciała, kształtuje mapę ciała, planowanie motoryczne, wyczucie ruchu, utrzymywanie stabilnej postawy ciała. Trudności na poziomie organizacji odbioru wrażeń mogą blokować rozwijanie do koncentracji uwagi, uczenia się zachowania celowego oraz zaburzać rozwój funkcji percepcyjno-ruchowych, co w przypadku niewidomego dziecka znacznie osłabi jego możliwości funkcjonalne. Zajęcia prowadzone elementami metody sensorycznej powinny być dla dziecka zabawą, podczas której wykonuje ono szereg zadań dostarczając sobie odpowiedniej ilości i jakości bodźców zmysłowych oraz prowokując układ nerwowy do prawidłowej integracji tych bodźców.
D. Organizowanie środowiska bogatego w bodźce zmysłowe
STYMULACJA ZMYSŁOWA
Aby poznać swoje otoczenie, dziecko niewidome/słabo widzące musi rozwinąć umiejętność zbierania, rozpoznawania i interpretowania informacji pochodzących z różnych zmysłów i przekształcania ich w zrozumiałe. Aby to osiągnąć musi nauczyć się korzystać ze wszystkich pozostałych i szczątkowych zmysłów.
Trening lub rozwijanie poszczególnych zmysłów musi odbywać się w pięciu etapach, aby w efekcie dziecko mogło uzyskiwać za ich pośrednictwem zrozumiałe informacje:
1. Tolerancja
2. Świadomość
3. Rozpoznanie
4. Integracja
5. Zastosowanie

STYMULACJA DOTYKOWA
Zbieranie informacji o otoczeniu rękoma, nogami i innymi częściami ciała. Występuje wykorzystywanie zmysłu prioprioceptywnego (pamięci mięśniowej), kinestetyki (pamięci ruchowej), zmysłu równowagi i termiczności.
Świadomość dotykowa jest konieczna do samodzielnego poruszania się i poznawania świata. Ucząc się chodzić i przytrzymując się różnych przedmiotów na swojej drodze, dziecko będzie w stanie zidentyfikować je za pomocą dotyku oraz będzie gromadziło informacje na temat tego, gdzie się znajduje poprzez stopy.
Przykłady stymulacji:
- głaskanie, masowanie, uciskanie, opukiwanie całego ciała z wykorzystaniem różnych faktur i siły docisku ze szczególnym uwzględnieniem rąk i stóp (lepiej mocniej niż słabiej, lepiej wolniej niż szybciej),
- dostarczanie możliwości swobodnego poznawania różnorodnych przedmiotów (różnorodne tworzywo i powierzchnia, kształt, wielkość, temperatura)
- wzbogacanie treści dotykowych w zależności od wieku i możliwości

STYMUACJA WĘCHOWA
Zmysł węchu odgrywa ważną rolę w orientacji i poruszaniu się. Podczas samodzielnego poruszania się , informacje dostarczane przez zmysł węchu, mogą być bardzo przydatne przy poznawaniu najbliższego otoczenia. Podczas wprowadzania zapachu ważne jest, aby wprowadzać go z konkretnym przedmiotem. Należy pobudzać dziecko do kojarzenia czynności i/lub miejsc z określonymi zapachami. Węch dostarcza informacji zapachowych.

STYMULACJA WZROKOWA
Pobudzanie dziecka do patrzenia poprzez stymulację wzrokową ze stymulacją innych preferowanych zmysłów, łączenie bodźców wzrokowych, z bodźcami, na które dziecko reaguje pozytywnie np. słuch, dotyk. Kształcenie sprawności wzrokowych związanych z kontrolowaniem ruchów gałek ocznych, rozwijanie wyższych sprawności wzrokowych.
Rozwijanie wszelkich możliwości wzrokowych, jakie może posiadać dziecko, np. ślepota medyczna:
- wzmacnianie reagowania na bodźce świetlne
- lokalizowanie źródła światła
- fiksowanie wzroku na źródłach światła
- poszukiwanie źródeł światła w otoczeniu
- przenoszenie spojrzenia w odpowiedzi na stymulację źródłami światła
- rozróżnianie sytuacji ciemno – jasno

STYMUACJA SŁUCHOWA
Pobudzanie dziecka do wykorzystywania kanału słuchowego. Słuch jest niezbędnym zmysłem kompensacyjnym w nauczaniu orientacji i samoobsługi dziecka niewidomego. Rozwijanie, kształcenie, usprawnianie wszelkich funkcji słuchowych:
- świadomość dźwięku
- lokalizacja dźwięku
- echolokacja – „widzi” za pomocą dźwięku
- rozpoznawanie dźwięków
- identyfikowanie dźwięków
- rozwijanie wyższych sprawności słuchowych
E. Rozwijanie pojęć
- Rozwijanie prawidłowego wyobrażenia schematu własnego ciała
- Budowanie świadomości poszczególnych części ciała
- Poznawanie ruchów poszczególnych części ciała
- Rozwijanie świadomości układów przestrzennych:
1) wykorzystywanie siebie jako głównego punktu odniesienia np. wspinam się, w górę, w dół itp.; 2) poprzez odnoszenie danego przedmiotu czy osoby do siebie np. mama jest przede mną, tata za mną; 3) budowanie świadomości układów przedmiot – przedmiot, przedmiot – osoba oraz relacji między różnymi pomieszczeniami np. zabawka jest pod stołem, tata siedzi na krześle, tata jest obok mamy.
- Konstruowanie w wyobraźni mapy otoczenia na podstawie powiązań przestrzennych
- Rozwijanie pojęć wielkości i kształtu
- Rozwijanie pojęć związanych z czasem i odległością
F. Rozwijanie umiejętności z zakresu dużej motoryki
Rozwój dużej motoryki ma duże znaczenie z rozwojem funkcji sensorycznej (kontrola ruchów głowy, panowanie nad tułowiem, pełzanie, stanie, siadanie, chodzenie), które są podstawą poruszania się i właściwego oceniania otoczenia:
- Równowaga
- Postawa
- Chodzenie po różnych powierzchniach
- Rytm
- Koordynacja poszczególnych części ciała
Opanowanie w/w czynności doprowadza dziecko niewidome/ słabo widzące do odejmowania wyższych czynności związanych z rozwojem procesu orientacji przestrzennej.

G. Orientacja przestrzenna
Opanowana podstawowa orientacja to podstawa dla późniejszej samodzielności w poruszaniu się. Uczeń – osoba rewalidowana musi opanować i zrozumieć trzy zasady orientacji sprowadzające się do odpowiedzi na pytania:
1. Gdzie jestem?
2. Jaki jest mój cel?
3. Jak mogę do niego dotrzeć?
Ad. 1. Przy pomocy zmysłów i wskazówek niewidzący odszukuje znane punkty orientacyjne i określa gdzie jest – w jakim miejscu na danej trasie się znajduje. Następuje analiza percepcji zmysłowej.
Wskazówki – informacje niestałe, zmienne (odgłos płynącej wody, cykanie zegara, zapach przygotowywanego posiłku, odgłos szczekającego psa itp.).
Punkty orientacyjne – są stałe i zawsze obecne (dywan wyczuwający stopami, światło z okna, płytki podłogowe, piasek, światła uliczne i semafory itp.).
W budowaniu orientacji przestrzennej ważna jest pomoc związana ze wskazywaniem punktów orientacyjnych lub wyczulaniem na określone wskazówki. Należy opowiadać dziecku o różnicach pomiędzy przedmiotami, pomieszczeniami w domu itp.
Ad.2. Uświadamia sobie cel trasy oraz dalsze jej etapy, czyli następuje organizacja otrzymanych informacji.
Ad.3. Ustala dalszy plan marszu i przystępuje do realizacji – w przypadku nie umiejętności określenia swego miejsca na trasie niewidzący powinien powrócić do punktu wyjściowego lub dobrze znanego. W przeciwnym wypadku będzie błądził.
H. Podstawowe techniki stosowane w nauce orientacji przestrzennej i samodzielnego poruszania się
1. Sposoby poruszania się niewidzącego
- z przewodnikiem widzącym :
• dorosły - trzymanie: prawą ręką lewą rękę przewodnika nad łokciem lub lewą ręką prawą rękę nad łokciem; palce – kciuk na zewnątrz a pozostałe wewnątrz w stosunku do ramienia przewodnika; ręka zgięta pod kątem prostym; dziecko – trzymanie – tuż nad nadgarstkiem;
• pół kroku za przewodnikiem;
• cofniecie za siebie ręki przewodnika – wąskie przejście lub wzmożony ruch – przesunięcie się niewidomego za przewodnika;
• drzwi – otwiera przewodnik, zamyka niewidomy;
- z laską
- z psem i laską
- z laską oraz aparatami elektronicznymi, akustycznymi i wibracyjnymi
- z laską laserową
2. Techniki zabezpieczające bez użycia laski:
- biodrowa – ochraniająca środkowe części ciała:
• ręka opuszczona w dół na skos, dochodzi do płaszczyzny strzałkowej ciała, dłoń odległa o ok. 20 cm od tułowia;
• w znanym pomieszczeniu przy podchodzeniu do krzeseł, stołów, szafek lub w przypadku otrzymania informacji o bliskości tych przedmiotów, gdy brak laski;
- barkowa – ochraniająca górną część ciała:
• ramię w przód na wysokości barku, przedramię pod kątem ok. 100°-120° do ramienia, dłoń odwrócona na zewnątrz wystaje 2-3 cm za przeciwległy bark;
• podczas chodzenia po znanym pomieszczeniu, bez dodatkowych pomocy lub w obawie przed uderzeniem, oraz przy szukaniu przedmiotu, który upadł;
- modyfikacja techniki barkowej, ręka na wysokości czoła
- modyfikacja techniki biodrowej „przedłużenie ręki”
- technika barkowo - biodrowa
3. Techniki poruszania się bez laski
- dotykowa ręczna /drailing/ - wodzenie kosteczkami palców np. po ścianie
- obieranie kierunków – ustalenie kierunku marszu:
ustawienie prostopadłe do przedmiotów:
• tyłem do przedmiotu, aby dwa punkty ciała się z nim stykały; płaszczyzna strzałkowa jest prostopadła do powierzchni przedmiotu;
• w sytuacjach gdy znane jest ustawienie mebli, rozmieszczenie drzwi, okien i relacje między nimi;
ustawienie równoległe do przedmiotów:
• powierzchnia strzałkowa ciała jest równoległą do powierzchni odniesienia; bokiem do płaszczyzn, z dużymi stykanie się opuszczoną ręką, z niskimi – podudziem;
• chodzenie równoległe do płaszczyzn; znajdowanie przedmiotów ustawionych przy ścianie, drzwi, wnęki;
4. Techniki podnoszenia upuszczonych przedmiotów
- szukanie spiralne - dłonią lekko opartą o podłogę wykonywać ruchy spiralne zwiększając zasięg; przy nieodnalezieni przedmiot – przesunąć się o mały krok w przód i znów zataczać spiralę;
- szukanie obwodowe
- szukanie po prostokącie
- szukanie po przekątnych
5. Rodzaje lasek
- długie jednolite
- składane
- podpórkowe
6. Sposoby trzymania laski
- ułożenie standardowe
- metoda oryginalna lub początkowa (pierwotna)
- chwyt ołówkowy
7. Techniki posługiwania się białą laską
- technika diagonalna – trzymanie laski nieruchomo przed sobą jak zderzak; ręka na uchwycie: dłoń skierowana w dół, palce zgięte wokół uchwytu, kciuk wyprostowany wzdłuż trzonka; ramię, przedramię i nadgarstek wyprostowane; rączka laski wystaje poza linię barku; trzon laski ułożony skośnie; końcówka nad podłożem; stosowana w znanym otoczeniu
- technika dotykowa – laska w sprawniejszej ręce, po przekątnej; końcówka laski w odległości jednego kroku przed nogą; dłoń na uchwycie: kciuk spoczywa na lasce, palec wskazujący wyprostowany z boku, pozostałe podtrzymują laskę z dołu; przenoszenie laski łukiem 1-2 cm nad ziemią na drugą stronę ciała – cykl się powtarza; ręka wyprostowana w łokciu; stosowana w nieznanym otoczeniu
8. Techniki schodowe z użyciem laski:
- wejście po schodach – zmieniona technika diagonalna – trzymanie ołówkowe; przed wejściem zbadanie szerokości, wysokości i głębokości schodów; wyprostowane ramię unosi się równolegle do podłoża; opór przy zetknięciu z kolejnymi stopniami; laska prostopadle do schodów; uderzenia końcówki laski o stopnie wyprzedzają postawienie nogi;
- zejście ze schodów – przed zejściem zbadanie szerokości, wysokości i głębokości schodów; wyciągnięcie laski jak najdalej do przodu; końcówka zsuwa się po kolejnych stopniach z wyprzedzeniem kroku; po zejściu zatoczenie łuku;
Istotnym czynnikiem wspomagającym poruszanie się dziecka niewidomego jest wyposażenie jego w hipotetyczny zmysł przeszkód, który jest zlokalizowany w okolicy czoła i skroni, a czasem policzków i przejawia się w postaci lekkiego ucisku. Jeśli niewidomy napotyka na swej drodze przedmiot znajdujący się w ruchu lub spoczynku w niewielkiej odległości od siebie, wtedy czuje ucisk. Jednak przedmiot musi sięgać poziomu twarzy, aby był zauważony. Nie zachodzi tutaj dokładna percepcja przedmiotu, tylko sygnalizacja jego obecności.
Struktura zmysłu przeszkód:
- człon zmysłowy powstający na tle specyficznych wrażeń dotykowo-słuchowych wywołanych obecnością przeszkody
- człon intelektualny polegający na zrozumieniu grożącego niebezpieczeństwa
- człon emocjonalny w postaci obawy lub niepokoju wobec grożącego niebezpieczeństwa
- człon reakcji ruchowej niewidomego mającej na celu uniknięcie niepożądanego zetknięcia (zmiana kierunku, zatrzymanie się, zwolnienie chodu), w wypadku gdy niewidomy zbliża się do przeszkody zachodzi cofnięcie się, odskoczenie w bok oraz rozmaite kombinacje tych reakcji

ORGANIZOWANIE OTOCZENIA DLA DZIECKA NIEWIDOMEGO LUB SŁABOWIDZĄCEGO
Istotnym czynnikiem w rozwoju orientacji przestrzennej jest dostosowanie otoczenia do potrzeb i możliwości dziecka.
Oświetlenie
Najkorzystniejsze do pracy z dzieckiem ze szczątkowym widzeniem/słabo widzącym jest miejsce oświetlone światłem naturalnym. Gdy pracujemy w warunkach sztucznego oświetlenia pokoju, to powinniśmy korzystać z żarówek „mlecznych”, dających światło rozproszone. Wprowadzamy ponadto dodatkowo oświetlenie punktowe, dobierając lampki na ruchomych statywach, tj. takie, których ustawienie i kąt nachylenia można zmieniać w zależności od potrzeb wzrokowych dziecka i zmieniających się warunków zewnętrznych.
Kontrast
Zaleca się w pierwszym okresie stymulowanie wzroku za pomocą czarno – białych wzorów w kształcie figur geometrycznych (kocyki, maty, pokrowiec na butelkę itp.). Gdy dziecko dostrzega czarno – białe elementy, wprowadzać należy jaskrawe, barwne obiekty. Należy pokazywać je na kontrastującym z ich barwą tle (np. jasna zabawka na czarnym tle).
Odległość
Przy osłabionym wzroku ważne jest ustalenie odległości, z której dziecko dostrzega obiekt. Możemy to czynić dwojako: przybliżając zabawkę do oczu dziecka lub przybliżając dziecko do zabawki.
Przestrzeń
Orientację w przestrzeni ułatwia dziecku zapewnienie stałości w rozmieszczeniu przedmiotów w domu. Dotyczy to stałego miejsca mebli i przedmiotów codziennego użytku i przestrzeni do bezpiecznej zabawy w specjalnie wydzielonym kąciku, w którym zabawki mają swoje stałe miejsce.
Czas
W trakcie wspólnej zabawy dajemy dziecku niewidomemu/słabo widzącemu tyle czasu, ile potrzebuje na zapoznanie się z przedmiotem. W przypadku poważnie uszkodzonego wzroku to my wkładamy przedmioty i zabawki w obie ręce dziecka, nazywamy je opisujemy wygląd zewnętrzny, wyjaśniamy zastosowanie i pokazujemy jak się można nimi bawić.
Rozmiar czcionki
Najkorzystniejszym rozmiarem czcionki dla słabo widzących jest czcionka od 18 do 24 w motywie Tahoma Arial.
Usytuowanie przedmiotów dnia codziennego
Podczas organizowania czynności dnia codziennego w zakresie spożywania posiłków należy układać przedmioty wg stałych punktów, wg wskazówek zegara tj. talerz na godz. 3, sok na godz. 6 itp.
Na talerzu: ziemniaki – na 6, mięso – na 9, surówka- na 3, napoje – na 12/ poza talerzem.
Oznakowanie schodów
Schody stałe: 0,50m przed pierwszym stopniem schodów w górę oraz 0,50m przed pierwszym stopniem schodów w dół, na całej szerokości schodów powinno być zainstalowane oznakowanie dotykowe - pas ostrzegawczy o minimalnej szerokości 0,50m ±0,01 połączony pasem prowadzącym, krawędzie każdego pierwszego i ostatniego stopnia
Oznaczenia da osób niewidomych/słabo widzących powinny być:
- kontrastowe
- dotykowe
- odblaskowe
- z informacją dźwiękową

Bibliografia:
1) Poradnik dydaktyczny dla nauczycieli realizujących podstawę programową w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum z uczniami niewidomymi i słabo widzącymi, MEN, W-wa 2001
2) Wczesne wspomaganie rozwoju dzieci z uszkodzonym wzrokiem. MEN, W-wa 2005
3) Wczesne wspomaganie rozwoju dzieci z uszkodzonym wzrokiem z dodatkowymi niepełnosprawnościami. MEN, W-wa 2005
4) Poradnik metodyczny dla nauczycieli pracujących z dziećmi z uszkodzonym wzrokiem w systemie integracyjnym, Tadeusz Majewski, W-wa 1997
5) Notatki własne z wykładów na studiach podyplomowych surdotyfopedagogika