Rozwój społeczny i funkcjonowanie społeczne dziecka w środowisku rodzinnym

Dzieci w wieku przedszkolnym nabywają umiejętności społecznych poprzez podejmowanie różnorodnych kontaktów społecznych w domu (z rodzicami i rodzeństwem) oraz w przedszkolu (z rówieśnikami). Relacje interpersonalne można podzielić na pionowe i poziome. O pionowych mówimy, gdy biorą w nich udział partnerzy różniący się pod względem zasobu wiedzy i władzy np. rodzic-dziecko. Z kolei relacje pomiędzy rówieśnikami należą do relacji poziomych, gdyż partnerzy prezentują tutaj podobną władzę społeczną. Do niedawna istniało przekonanie, iż istotne dla rozwoju społecznego dziecka są jedynie relacje pionowe. Obecnie jednak uważa się i jedne, i drugie za równie istotne w procesie socjalizacji.
Wychowanie w rodzinie jest podstawą rozwoju społecznego, gdyż to właśnie tam tworzę się pierwsze więzi emocjonalne na bazie których podejmuje się późniejsze interakcje społeczne. Na jakość kontaktów dziecka z rodzicami składa się szereg czynników, do których zalicza się najczęściej:
postawy rodzicielskie;
wiek i wykształcenie rodziców;
cechy osobowości matki i ojca;
normy wychowawcze charakterystyczne dla kultury, w jakiej wychowuje się dziecko.
Najszerszego opisu postaw rodzicielskich dokonała jak do tej pory D. Baumring.
W swojej klasyfikacji wyróżniła następujące style wychowawcze:
autorytarny;
permisywny;
autorytatywny;
odtrącająco – zaniedbujący.
Styl autorytarny cechuje się dużym dystansem w stosunku do dziecka
oraz stosowaniem przez opiekunów takich środków przymusu jak siła czy zastraszanie. Wszystko to ma na celu sprawowanie kontroli nad wychowankiem, którego zadaniem jest bezwarunkowe wypełnianie poleceń. Dzieci wychowywane zgodnie z taką postawą najczęściej są nieufne, zamknięte w sobie. Charakteryzują się również brakiem poczucia własnej wartości, niską samodzielnością, a także słabą ciekawością świata i motywacją
do podejmowania jakichkolwiek działań.
Rodzice reprezentujący styl permisywny sprawują nad dzieckiem ograniczoną kontrolę, rzadko są konsekwentni, a do zasad odnoszą się w sposób bardzo swobodny.
Nie wymagają od dziecka przestrzegania ustalonych reguł oraz osiągania zamierzonych celów, a siebie postrzegają jako kogoś, kto ma za zadanie służyć dziecku, a nie wpływać na jego zachowanie. Model ten nazywany jest również laissez-faire, a jego wychowankowie przejawiają szereg działań niedojrzałych. Ponadto są bojaźliwi, porywczy i pełni pretensji.
Wysoki poziom ciepła i dosyć duże wymagania względem dziecka łączy w sobie styl autorytatywny. Charakterystyczna dla niego jest kontrola sprawowana nad dzieckiem, nie będąca jednocześnie ukierunkowana na silne, karzące wywieranie wpływu. Szanuje się tutaj pragnienia i potrzeby malucha, ale jednocześnie wymaga się od niego stosowania określonych reguł i zasad, odwołując się do swojego autorytetu i logicznych uzasadnień. Wychowankowie tego stylu są bardzo często ludźmi chętnie podejmującymi nowe wyzwania, zadowolonymi
z siebie oraz wytrwałymi w dążeniu do celu.
Styl odtrącająco-zaniedbujący opisywany jest jako styl niezaangażowany. Rodzice mogą tutaj w sposób czynny odtrącać malucha lub zupełnie zaniedbywać swoje obowiązki względem niego. Są niewymagający i niezainteresowani jakimkolwiek wspieraniem wychowanka w lepszym rozumieniu siebie, innych i świata. Maccoby i Martin wskazują, iż dzieci, których opiekunowie charakteryzują się właśnie takim podejściem, wykazują zmienność nastrojów, trudności w koncentracji uwagi, słabą kontrolę emocji i skłonność do podejmowania zachowań ryzykownych w wieku dojrzewania.
W zakresie interakcji z rodzeństwem obserwuje się zależności związane z płcią rodzeństwa oraz kolejnością urodzenia. Trudności w rozwoju społecznym (zazdrość, zachowania agresywne) najczęściej pojawiają się z chwilą, gdy w rodzinie pojawia się młodszy brat lub siostra, w efekcie czego matka poświęca więcej czasu nowonarodzonemu maluchowi. Są jednak wyjątki, kiedy to starsze rodzeństwo przejawia zainteresowanie młodszym bratem czy siostrą, a nawet troskę i dbałość o zadowolenie maluszka. Niewątpliwie relacje pomiędzy rodzeństwem są doskonałą sposobnością do uczenia się radzenia sobie z wieloma sprzecznymi uczuciami – od miłości po zawiść.

Bibliografia:
Fontana D., Psychologia dla nauczycieli.
Mietzel G., Psychologia dla nauczycieli. Jak wykorzystać teorie psychologiczne w praktyce dydaktycznej.
Schaffer H. R., Psychologia rozwojowa. Podstawowe pojęcia.
Schaffer H. R., Rozwój społeczny. Dzieciństwo i młodość.
Wrótniak U., Refleksja nad rozwojem społecznym dziecka niepełnosprawnego intelektualnie
w kontekście przygotowania go do podjęcia roli ucznia, „Chowanna”, 2004 t. 1.
Żebrowska M. (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży.