Problem stresu wśród młodzieży w wieku szkolnym

Problem stresu jest szeroko opisywany w literaturze. Pojęcie „stres” zostało wprowadzone przez Hansa Salyego, filozofa kanadyjskiego o węgierskim pochodzeniu. Na podstawie licznych badań i eksperymentów prowadzonych na zwierzętach Salye doszedł do wniosku, że pod wpływem różnych bodźców szkodliwych organizm reaguje nie tylko w sposób specyficzny dla danego bodźca, ale także w sposób niespecyficzny, bez względu na rodzaj bodźca szkodliwego. Ten zespół niespecyficznych zmian organizmu na różne bodźce szkodliwe, zwane stresorami, Salye nazwał stresem. W późniejszym okresie Salye zmodyfikował swoją koncepcję mówiąc, że: „stres jest niespecyficzną reakcją organizmu na dowolne wymagania stawiane mu z zewnątrz”1 .
Stres mogą wywołać zarówno zdarzenia negatywne, jak i pozytywne. Czynniki wywołujące stres nie muszą mieć natury tylko fizycznej czy biologicznej, jak np. długotrwały, intensywny wysiłek, zmęczenie. Także emocje takie jak miłość, radość, złość, gniew podobnie jak myśli o doznanych krzywdach, czy niepowodzeniach wywołują stres.
Według Wincentego Okonia stres to „stan organizmu wywołany przez pobudzenie go nieobojętnymi bodźcami (stresorami). Bodźcem tym może być zarówno zaatakowanie organizmu przez bakterie, jak i silne przeżycie psychiczne” 2. Również Okoń zwraca w swej definicji uwagę na czynniki wywołujące stres i tak jak Salye dostrzega tu czynniki fizyczne, biologiczne oraz te, związane z silnymi przeżyciami emocjonalnymi.
Jednym z rodzajów stresu jest stres szkolny „pojawiający się u młodzieży szkolnej pod wpływem takich, typowych dla współczesnego systemu szkolnego stresów, jak jednostronne metody nauczania”3 .
W. Okoń zwraca uwagę na złe traktowanie uczniów przez niektórych nauczycieli (złe, czyli niepedagogiczne). Nie tylko jednak nauczyciele i ich metody pracy są, lub mogą być przyczyną powstawania stresów. Ważnym czynnikiem mogą być również wygórowane ambicje rodziców.
W. Ciczkowski określa stres za M. Jaroszem jako „sytuacje trudne (czynniki zewnętrzne), które zaburzają prawidłowe funkcjonowanie jednostki”4 . Sytuacja trudna jest sygnalizowana lub bezpośrednio doznawana przez jednostkę. Uniemożliwia dojście do zamierzonego celu. Również M. Jarosz mówi o stresie szkolnym jako jednym z rodzajów stresu.
„Stres szkolny jest pewną odmianą stresu pojawiającego się u młodzieży szkolnej na skutek działania określonych czynników, typowych dla współczesnego systemu szkolnego”5 . Okazuje się, że system szkolnictwa jest sztywny. Cenę takiego systemu płacą uczniowie zwątpieniem w siebie i stawaniem się bardziej podatnymi na stres.
Mimo licznych ułatwień wkraczających w życie współczesnego człowieka nie jesteśmy w stanie uchronić dziecka przed różnorodnymi konfliktami, przykrościami i w ogóle sytuacjami wzbudzającymi psychiczne napięcie. Niewątpliwie szkoła jest tym miejscem, w którym dziecko doświadcza różnorodnych emocji, często negatywnych – strachu, lęku, fobii, czyli ogólnie mówiąc stresu.Badania wykazały, że około 90% uczniów przeżywa w jakimś stopniu stres szkolny.
Już pierwszoklasista, pierwszego dnia nauki może przeżywać przykry stan niepokoju związany z obawami dotyczącymi nowej pani, nowych kolegów, przyszłych ocen. W szkole bowiem trzeba nauczyć się elementarnych reguł życia w grupie, umieć wdrożyć się w system lekcyjny, np. przystosować się do określonego rytmu czynności, zachować ciszę, mówić, kiedy przyjdzie na to kolej, zapisać polecone przez nauczyciela ćwiczenia, nie mieć do swojej wyłącznej dyspozycji osoby dorosłej. Warto zwrócić uwagę na fakt, że dzieci dość łatwo przystosowują się do nowej sytuacji, akceptują nowy, skrajnie odmienny sposób życia.
Niekiedy jednak przeżywają trudności związane z jakimś nowym problemem. Czasem żądają pomocy, żeby łatwiej pokonać najwyraźniej za wysoko postawioną dla nich przeszkodę. Jeśli nie poczują zbawczego wsparcia, znajdują się w sytuacji stresowej. Gdy taki schemat powtarza się zbyt często, albo w sposób systematyczny, konsekwencje takiego postępowania mogą być poważne, a nawet dramatyczne – to silny, często nie do opanowania lęk przed szkołą.
Jest rzeczą oczywistą, że stres szkolny dotyczy w największym stopniu uczniów słabych. Odczucia ich związane są głównie z obawą o nieuzyskanie promocji, o ewentualne groźne reakcje rodziców za złe postępy w nauce.
Jednak stres przeżywają także uczniowie dobrzy, uzdolnieni, prymusi. Przyczyną przeżywanych przez nich lęków jest zazwyczaj obawa o utratę prestiżu, pozycji wśród rówieśników z klasy.
Uczniowie boją się przede wszystkim niepowodzeń związanych z nauką. Instrumentem, który skutecznie wywołuje poczucie tego zagrożenia jest ocena szkolna oraz sposób oceniania.
Być może nowa struktura szkolnictwa zaplanowana reformą przyczyni się do zmiany obecnej sytuacji i uczyni szkołę mniej stresującą.
Encyklopedia pedagogiczna przedstawia stres jako „zespół powiązanych procesów w organizmie i systemie nerwowym stanowiącym ogólną reakcję osobnika na działanie bodźców, lub sytuacji niezwykłych, trudnych, zakłócających, przykrych lub szkodliwych zwanych stresorami”6 .
Człowiek i środowisko wzajemnie na siebie oddziałują. Relacje te ulegają ciągłym przeobrażeniom. Jeśli człowiek na pewnym etapie przeobrażeń zagubi się, wówczas jest mu trudno się odnaleźć i wtedy powstają sytuacje stresowe.
Z powyższych definicji jasno wynika, iż stres jest reakcją na wymagania stawiane organizmowi bez względu na to, czy wymagania te są pochodzenia biologicznego, fizycznego, czy psychicznego. Stres szkolny jest traktowany jako jeden z rodzajów stresu, u którego podstaw leży system szkolny, którego z kolei dopełnieniem są nauczyciele i wygórowane ambicje rodziców w kontekście wykształcenia dzieci.
Przyczyny powstawania stresu często tkwią we wnętrzu człowieka. To, że żyjemy w ciągłym napięciu stwarza sytuacje stresowe. Zarówno zawód, jaki się wykonuje, jak i wydarzenia życiowe są przyczyną stresu. Amerykański psycholog M. Holmes wraz ze swoim współpracownikiem skonstruowali skalę, która ukazuje nam najbardziej stresujące sytuacje życiowe, czyli: śmierć współmałżonka, rozwód, separacja, kara więzienna, śmierć bliskiej osoby.
Zarówno wydarzenie, które przeżywamy silnie emocjonalnie, jak i „(...)mało znaczące zdarzenie może wywołać stres, ponieważ jego źródło może tkwić w samym człowieku”7 .
Zdaniem M.Magnussona reakcja stresowa człowieka wynika zarówno z jego predyspozycji fizycznej i psychicznej, jak i cech sytuacji wywołujących stres. Według Magnussona niektóre warunki, takie jak: niskie lub bardzo wysokie temperatury, czy też pewne sytuacje psychologiczne, np. utrata kogoś bliskiego, są tak bardzo stresotwórcze, że powodują stres u wielu ludzi. Wszystkie te czynniki określają podatność człowieka na stres.
Stres szkolny jest pojęciem dość często spotykanym. Jakie są zatem przyczyny jego powstawania? Wiele wypowiedzi na temat szkoły brzmi np. tak: „szkoła to ciągły stres”. Zaczyna się to już w szkole podstawowej od straszenia oceną niedostateczną. Dotyka to najbardziej uczniów mniej zdolnych, lecz ambitnych. Często boją się podzielić swoimi zmartwieniami z rodzicami i zagubieni zaczynają żyć w ciągłym lęku przed szkołą i z niechęcią do tej instytucji.W praktyce szkolnej problematyka stresu ma duże znaczenie, zarówno dla ucznia jak i nauczyciela. Takie zjawiska fizyczne jak zaduch, hałas mogą pełnić funkcję stresorów.
Pod wpływem stresorów psychicznych występują tak zwane emocje obronne, czyli: strach, gniew. Przyczyny stresu szkolnego tkwić mogą w samym nauczycielu, uczniu, w domu rodzinnym, grupie rówieśniczej.
Osoba nauczyciela jest przyczyną wielu stresów szkolnych. Najbardziej stresotwórczą sytuacją szkolną jest odpytywanie uczniów, a szczególnie moment, w którym nauczyciel wybiera osobę do odpowiedzi. Szczytem stresu jest lekcja z nauczycielem nielubianym. Błędnym jest myślenie nauczyciela, że przedmiot, którego naucza jest najważniejszy. „Błędy nauczyciela w postępowaniu z uczniami, wynikające z nieznajomości mechanizmu stresu lub z własnego zdenerwowania, mogą mieć skutki negatywne” 8.
Niektóre z przyczyn powstawania stresu szkolnego dotyczą różnych sytuacji związanych z procesem lekcyjnym – otrzymanie oceny niedostatecznej, sprawdzian, klasówka. Dla niektórych osób, szczególnie bardziej odpornych, ocena negatywna nie jest przyczyną stresu. Osób takich jest jednak niewiele.
Często przyczyn stresu szkolnego należy szukać w samym uczniu. Sam dokładnie wie jak przeżywa niektóre sytuacje. Jeśli jest nieprzygotowany, to boi się „wyrwania” do odpowiedzi, boi się oceny niedostatecznej, a nie nauczyciela.
Także dom rodzinny, rówieśnicy i niekorzystne, czasem wręcz konfliktowe z nimi relacje, bywają upatrywane za przyczynę przenoszenia napięć na sytuacje szkolne. Jeśli uczeń nie daje sobie rady chce zrezygnować ze szkoły. Nie robi tego tylko ze względu na strach przed reakcją rodziców. Takie dziecko wówczas przeżywa stres, o którym nie może z nikim porozmawiać.
Konflikty rodzinne również nie pozostają bez echa w funkcjonowaniu dziecka w szkole. Dziecko chcąc uniknąć kolejnej kłótni w domu nie mówi o swoich kłopotach w szkole. Brak zaufania i tolerancji wobec dziecka ze strony rodziców mogą wywołać poważne zaburzenia. Przede wszystkim dom rodzinny powinien być dla dziecka miejscem pełnej akceptacji i zrozumienia.
Grupy rówieśnicze również mogą być przyczyną stresu. Akceptacja wśród kolegów jest również bardzo ważna. Brak jej powoduje, że dziecko stara się swe zachowania upodobnić do zachowań środowiska, w którym się znajduje i w zależności od rodzaju grupy rówieśniczej jest to dla niego pozytywne, bądź negatywne, jednak zawsze wiąże się to ze stresem.
Traktowanie dzieci przedmiotowo, a nie podmiotowo może doprowadzić do nieodwracalnych skutków. Ważne, żeby rodzice i nauczyciele zdawali sobie sprawę z tego, że mogą być powodem powstawania stresów u dzieci.
Ogólnie mówiąc, wśród uczniów zauważalne są następujące przyczyny stresów szkolnych:
- Osobowość ucznia: braki w wiedzy i umiejętnościach, słaby poziom ogólny, niskie oceny; własne cechy osobowe – znerwicowanie, brak wiary we własne siły, wygórowana ambicja i aspiracje, przewidywanie możliwych zagrożeń;
- Zbyt wysokie wymagania szkolne, sposób sprawdzania wiedzy;
- Konsekwencje postępów w nauce – reakcje rodziców, nauczycieli, osób znaczących, sytuacja szkolna ucznia;
- Osoba nauczyciela i jego zachowanie;
- Życie klasowe, współżycie w grupie szkolnej rządzącej się określonymi prawami (np. presja silniejszych);
- Ogólna sytuacja szkolna – wszystko, co dotyczy szkoły, przebieg lekcji, przeciążenie, długotrwałe przebywanie w szkole;
- Sytuacja rodzinna ucznia, zachowanie osób bliskich, zdarzenia wyjątkowe.
Zazwyczaj poszczególne przyczyny, źródła stresu nie występują w sposób izolowany, jako samodzielne, jedyne. Ustalić można „stresotwórczy ciąg czynników”. Nauczyciel powinien go umiejętnie śledzić, rozpoznawać i odpowiednio zapobiegać.
Stres każde dziecko przeżywa inaczej. Jedno może być spokojne, drugie bardziej agresywne. Częstymi przejawami stresu są np.: ból żołądka przed lekcją, zawroty głowy. W czasie odpowiedzi zaczynają się jąkać, nie wypowiadają wyraźnie słów, nie potrafią powiedzieć tego, co chcą, a nawet zapominają to co umieją. Zdarza się też, że dzieci zaczynają się trząść, nie panują nad sobą. Niektóre reagują płaczem, zaczynają krzyczeć, w momencie otrzymania oceny negatywnej popadają w panikę, uciekają z lekcji, nie wracają do domu lub zamykają się w swoim pokoju i siedzą w zamknięciu tak długo, jak ich depresja będzie trwać. Najczęściej dzieci zestresowane nie mogą opanować ruchów rąk. Bawią się wówczas długopisami, ołówkami, itp.
Zazwyczaj stres przyczynia się do obniżenia efektów pracy. Dotyczy to zwłaszcza bardzo przykrych emocji.
Stres powoduje czasami i inne reakcje. Znane są paradoksalne sytuacje, tj. polepszenie pracy pod wpływem stresu. Stres jest stanem motywacyjnym, wobec tego wywołuje szereg reakcji mobilizujących organizm. Uczeń właściwie przygotowuje się do lekcji, ale również opracowuje np. ściągawki.
Stres sprawia, iż uczeń szuka wyjścia z sytuacji odwołując się często do kłamstwa lub siedzi cicho, kryje się. Ma ochotę wydostać się z lekcji (gdy jest taka możliwość, np. zgłasza się na ochotnika do sprzątania w czasie niewygodnej lekcji, udaje się do gabinetu lekarskiego lub dentystycznego, wynajduje inne sposoby – ucieczki z lekcji – wagary). W krytycznych przypadkach, kiedy dziecko nie widzi sobie życia (wskaźnik samobójstw dzieci i młodzieży ciągle rośnie), sięga po alkohol, narkotyki, przemoc jako formę ucieczki przed stresem.


Zaznacza się także wzrost chorób psychosomatycznych, będących pochodną stresu, wzrost depresji już u małych dzieci.
Sytuacja dzieci w zmaganiu się ze stresem jest trudniejsza niż dorosłych głównie dlatego, że mają one znacznie mniejszą kontrolę nad okolicznościami powodującymi stres, a co za tym idzie – mniejsze możliwości wywierania na nie wpływu.
Rozwijający się stres powoduje zróżnicowane, specyficzne i niespecyficzne zmiany w organizmie człowieka. Są to zmiany zarówno w procesach fizjologicznych, jak i psychicznych, ale także w zachowaniu się, zdolności do pracy oraz w ogólnym stanie zdrowia.
Wśród reakcji fizjologicznych możemy wymienić wzrost poziomu niektórych hormonów we krwi, przyspieszenie tętna, wzmożone wydzielanie potu, rozszerzenie źrenic, utrudnione oddychanie, naprzemienne uczucie ciepła i zimna (dreszcze).
Zmiany psychologiczne obejmują poczucie napięcia, rozdrażnienie, nerwowość, zmęczenie, rozczarowanie, poczucie osamotnienia, tęsknotę, apatię, przygnębienie, depresję, obniżenie samooceny. Poza tym ujawnia się brak koncentracji, trudność w zapamiętywaniu, rozkojarzenie, niezdolność do podejmowania decyzji, niezmierne uwrażliwienie na krytykę.
Zmiany w zachowaniu to przede wszystkim zwiększona pobudliwość, niepokój w działaniu, impulsywność działania, wyładowania emocjonalne, zaburzenia mowy, czasem nerwowy śmiech, wzmożony apetyt lub jego utrata, skłonności do używania narkotyków, alkoholu oraz palenia tytoniu.
Wpływ stresu na stan zdrowia przejawia się między innymi w zaburzeniach funkcjonalnych i chorobach. „Stres może zwiększyć podatność organizmu na zachorowanie, spowodować samą chorobę, wpłynąć na jej przebieg i czas trwania”9 .
Zaburzenia funkcjonalne i choroby, jakie wywołuje stres to: bóle pleców, bóle i zawroty głowy, migreny, bezsenność, koszmary nocne, biegunka, owrzodzenia, astma, cukrzyca, choroby wieńcowe, nerwice, a w skrajnych przypadkach psychozy.
Nerwice to: „zaburzenia czynnościowe powstające na skutek urazów psychicznych związanych ze skrajnie trudnymi sytuacjami konfliktowymi lub frustracjami” 10. Nerwice, choroby wieńcowe to choroby nieodwracalne, które mogą być skutkiem stresu.


Przypisy :
1 W.Oniszczenko, Stres, to brzmi groźnie. Warszawa 1993, PWN, s.8
2 W.Okoń, Słownik pedagogiczny. Warszawa 1975, PWN, s.277
3 op.cit. s.278
4 W.Ciczkowski,Podstawy edukacji. Olsztyn 1992, WOM Olsztyn, s.44
5 op.cit. s.44
6 W.Pomykało (red.). Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993, Fundacja INNOWACJA, s.742
7 W.Oniszczenko, op.cit. s.26
8 Encyklopedia pedagogiczna. Warszawa 1993, s.743
9 W.Oniszczenko, op.cit. s53
10 op.cit. s.58

Bibliografia :


W.Oniszczenko, Stres, to brzmi groźnie. Warszawa 1993, PWN
W.Okoń, Słownik pedagogiczny. Warszawa 1975, PWN
W.Ciczkowski,Podstawy edukacji. Olsztyn 1992, WOM Olsztyn
W.Pomykało (red.). Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993 Fundacja INNOWACJA
Encyklopedia pedagogiczna. Warszawa 1993