Problem niepowodzeń szkolnych u dzieci

Problem niepowodzeń szkolnych u dzieci


Problem niepowodzeń szkolnych już od wielu lat stanowi przedmiot zainteresowań wielu pedagogów i psychologów. Wg W. Okonia niepowodzenia szkolne to „proces pojawiania się braków w wymaganych przez szkołę wiadomościach i umiejętnościach uczniów oraz negatywnego stosunku młodzieży wobec tych wymagań”1. W. Okoń widzi zasadniczą przyczynę niepowodzeń szkolnych w braku koordynacji czynników, które warunkują właściwe efekty pracy szkoły. Do tych czynników zaliczyć można relację pomiędzy uczniem i nauczycielem.
Problem niepowodzeń szkolnych może być rozpatrywany zarówno w aspekcie procesów nauczania jak i uczenia się. Osiągnięcia szkolne ucznia uzależnione są od procesu nauczania, od umiejętności dydaktycznych nauczyciela, od zastosowanych metod nauczania, wykorzystanych pomocy naukowych. Niemniej ważną rolę odgrywa prawidłowy przebieg uczenia się uzależniony od zdolności i umiejętności uczniów, od ich procesów poznawczych i procesów motywacyjnych.
Cz. Kupisiewicz określa niepowodzenia szkolne jako „sytuacje, które charakteryzują się występowaniem wyraźnych rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły, a postępowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania. Tak rozumiane niepowodzenia mogą mieć charakter ukryty, bądź jawny”2. Cz.Kupisiewicz widzi przyczynę niepowodzeń szkolnych zarówno w pracy nauczyciela, jak i samych uczniów. Brak kontaktu z uczniami, niedostrzeganie braków w wiadomościach prowadzi do niepowodzeń ukrytych, co w konsekwencji prowadzi do niepowodzeń jawnych.
Niepowodzenia ukryte występują wówczas, gdy szkoła nie dostrzega braków w wiadomościach i umiejętnościach uczniów. Nieuja-wnione w porę i nie zlikwidowane niepowodzenia ukryte prowadzą z reguły do niepowodzeń jawnych. W tym przypadku szkoła dostrzega już występowanie określonych braków w opanowanej przez ucznia wiedzy i ocenia wyniki jego pracy jako niedostateczne. Pojawienie się choćby
drobnych niepowodzeń w szkole sprawia, że uczeń traci motywację do nauki, staje się obojętny wobec niej.

Jednym z głównych celów dydaktycznych jest skuteczność nauczania, co w końcowym efekcie wyraża się powodzeniem dziecka w nauce.
Wg J. Konopnickiego niepowodzenia szkolne to „stan w jakim znalazło się dziecko na skutek niespełnienia wymagań szkolnych”3. Uważa on, że niepowodzenia szkolne rodzą się dlatego, gdyż nie są określone wymagania, czyli wyniki pracy szkoły i dziecka. Wymagania te winny być jednoznacznie rozumiane przez wszystkich.
Konopnicki wyróżnia kilka faz niepowodzeń szkolnych. Pierwsza faza to opóźnienie indywidualne, które jest skutkiem rozbieżności miedzy możliwościami ucznia, a wymaganiami szkoły. Druga faza to opóźnienie programowe, ujawniające się brakiem wiedzy oraz brakiem podstawowych umiejętności szkolnych. W tej fazie rodzi się agresja słowna i fizyczna. Trzecia faza to opóźnienie organizacyjne, gdzie rozległość i wielkość braków w wiedzy prowadzi do drugoroczności, wieloroczności lub odsiewu szkolnego. Najczęściej niepowodzenia szkolne ukryte nie są zauważane przez nauczycieli. Kiedy pojawiają się pierwsze oceny niedostateczne wówczas niepowodzenia stają się jawne. Zarówno J. Konopnicki jak i Cz. Kupisiewicz ukazuje problem fazowości powstawania niepowodzeń szkolnych.
Powyższe definicje ukazują nam, że problem niepowodzeń szkolnych jest problemem złożonym. Nie możemy mówić o winie tkwiącej w samej pracy nauczyciela, czy też winie tylko ze strony uczniów. Przyczyna niepowodzeń szkolnych leży zarówno po stronie nauczyciela jak I ucznia, a jest to przede wszystkim brak porozumienia się obu stron.
Niepowodzenia szkolne ucznia są wynikiem długotrwałego procesu, którego początek jest trudno wykrywalny. Podstawową formą działalności dziecka w okresie szkolnym jest uczenie się. Uczenie możliwe jest dzięki dojrzewaniu, które umożliwia dalsze uczenie się. W efekcie współwystępowania tych dwóch podstawowych czynników rozwoju dziecko osiąga dojrzałość szkolną.
Dojrzałość szkolna według J. Jastrząb to „Osiągnięcie rozwoju umysłowego, emocjonalnego, społecznego I fizycznego, który umożliwia uczniowi udział w życiu szkolnym I opanowanie treści programu nauczania szkolnego”4. Dojrzałość szkolna ucznia musi łączyć się ściśle z gotowością szkolną, gotowością do nauki szkolnej lub też wykazywać dojrzałość niepełną. Konsekwencją są trudności w uczeniu się a ich następstwem niepowodzenia szkolne. „Skuteczne uczenie się jest uzależnione od uzyskania przez dziecko właściwego poziomu rozwoju pamięci, spostrzegawczości, zdolności, koncentracji, uwagi...”5.
Do najczęściej wymienionych przyczyn niepowodzeń szkolnych możemy zaliczyć przyczyny zależne od uczniów, przyczyny społeczno-ekonomiczne oraz przyczyny związane z niedoskonałością pracy szkoły.
Niepowodzenia szkolne zależne od uczniów to niechętny stosunek do nauki, nieodpowiednie zachowanie się w szkole, nadpobudliwość, lenistwo. Uczeń nadmiernie ruchliwy jest stale czymś zajęty, ale jednocześnie zainteresowanie czymś nie trwa długo. Pracuje szybko, ale bardzo chaotycznie „Trudności odczuwa w syntetyzowaniu, w dłuższym skupieniu się nad bardziej złożonym zadaniem”6.
Do głównych przyczyn społeczno – ekonomicznych możemy zaliczyć: trudną sytuację materialną rodzin, poziom wykształcenia rodziców i atmosferę rodzinną.
Dziecko, w którego domu panuje atmosfera przykra, konfliktowa, pełna napięcia, któremu rodzina nie zapewnia poczucia bezpieczeństwa,ma duże trudności w osiągnięciu pozytywnych wyników w nauce. Nawet wówczas, jeśli wkłada się w nie dużo trudu, jeśli zależy mu na dobrych ocenach. Takie dziecko nie jest w stanie skupić się na lekcjach, gdyż cała jego energia psychiczna jest skierowana na przeżycia związane z sytuacją w domu. W sytuacji takiej znajdują się dzieci, których rodzice rozwodzą się lub się rozwiedli, ale konflikt między nimi trwa. W sytuacji takiej znajdują się także dzieci, których rodzice wprawdzie się nie rozchodzą, ale są zkłóceni, wrogo do siebie nastawieni. W rodzinach takich o byle drobiazg ma miejsce ostra wymiana zdań, w takich też rodzinach ojciec lub matka nadużywają alkoholu. Na atmosferę rodzinną składają się nie tylko stosunki między rodzicami i ogólny nastrój panujący w domu, lecz także stosunek rodziców do dzieci. Ma on wpływ na rozwój dzieci, na ich postawę, wpływa także na powodzenie w nauce. Jeśli dziecko ma poczucie, że jest zbyteczne, że rodzicom wcale na nim nie zależy, a może nawet przeszkadza im w realizacji ich dążeń osobistych, zawodowych, naukowych, nie wykazuje zapału i traci motywację do nauki.
Niepowodzenia uczniów wiążą się z trudnymi warunkami materialnymi w domu, oraz brakiem właściwej opieki nad nimi ze strony rodziców. Często takie dzieci wykonują różnorodne prace, głównie zarobkowe, aby pomóc rodzinie, czasami kosztem czasu na odrabianie lekcji. Są pozbawione pomocy ze strony rodziców przy odrabianiu lekcji. Często rodziny te reprezentują niski poziom kultury „(...)większość reprezentantów to dzieci niedożywione, cierpiące na brak odpowiedniego ubrania, pomocy do nauki(...)”7.
Jedną z podstawowych przyczyn dydaktycznych niepowodzeń szkolnych jest sztywny system nauczenia. System ten utrudnia indywidualne podejście do dzieci, uniemożliwia łączenia nauki szkolnej z życiem, z rzeczywistością. Wśród przyczyn dydaktycznych niepowodzeń szkolnych możemy również wymienić niewłaściwą pracę nauczyciela. Słaba znajomość uczniów, brak kontaktu z nimi, nadmierne stawianie ocen niedostatecznych, słabe przygotowanie rzeczowe i metodyczne. Nauczyciel nie potrafi lub nie ma odwagi przyznać się do popełnionego błędu lub powiedzieć, że czegoś niewie.Nauczyciele skłonni są obciążyć odpowiedzialnością za niepowodzenia szkolne rodziców, uczniów i niekorzystne warunki pracy, tj. wielozmianowość, brak pomocy naukowych.
Rodzice dopatrują się zła w niektórych warunkach społecznych, np.:niskie zarobki, lenistwie swoich dzieci oraz braku należnej opieki nad uczniami ze strony szkoły. Uczniowie natomiast obciążają odpowiedzialnością zarówno siebie, jak i w dużym stopniu atmosferę panującą w domu, stan zdrowia oraz stosunek nauczycieli do uczniów. Jak już wcześniej wspomniałem uczniowie skłonni są przyczyny niepowodzeń szkolnych wiązać z własnymi brakami i niedociągnięciami.
Nauczyciel – wychowawca za niepowodzenia w nauce obwinia przede wszystkim ucznia oraz dom. Nie próbuje samokrytycznie spojrzeć na własną pracę oraz popełnione błędy w procesie nauczania.
Niepowodzenia szkolne uzależnione są od tzw. Przyczyn szkolnych. Przyczyny te możemy podzielić na dwa rodzaje: dydaktyczne oraz organizacyjne. Niedostosowanie programu do dzieci oraz do warunków w jakich jest realizowany. Trudności związane z programem nauczania można łatwo ukazać. Znacznie trudniej jest udowodnić, że niepowodzenia w nauce szkolnej uzależnione są od nauczycieli.
Niepowodzenia szkolne zostają zauważone przez nauczyciela dopiero wtedy, gdy uczeń otrzymuje liczne oceny niedostateczne, gdy często jest nieprzygotowany do lekcji.
Niepromowanie ucznia do następnej klasy pogłębia w nim poczucie małej wartości, wpływając hamująco na dalszy rozwój, zniechęcając do pracy. Uczniowie drugoroczni wywierają niekorzystny wpływ na pozostałych uczniów, utrudniają pracę z całą klasą. Czasami wystarczy kilku uczniów drugorocznych, aby „rozbić” dobrą klasę i przysporzyć nauczycielowi wielu dodatkowych kłopotów wychowawczych.
Oceny niedostateczne są pierwszym symptomem pojawienia się niepowodzeń szkolnych. To właśnie od nich zaczynają się pierwsze kłopoty w szkole, jak i w domu rodzinnym. Dzieci i młodzież różnie reagują na oceny niedostateczne. Część bardzo się tym przejmuje i stara się poprawić tę ocenę, a część w ogóle się tym nie przejmuje.
„Zarówno oceny zbyt surowe, jak też nadmiernie liberalne nie oddziałują pozytywnie na stosunek do nauki”8. Często nauczycielom wydaje się, że stawiając ocenę niedostateczną zmobilizują ucznia do nauki. Rzeczywistość jest jednak inna; młodzież zniechęca się do nauki, do szkoły. Im więcej ocen niedostatecznych, tym mniejsze zainteresowanie uczniów nauką.
Niepowodzenia szkolne mogą być powodem powstawania zaburzeń nerwowych i prób samobójczych. Zaburzenia nerwowe pojawiają się głównie u młodzieży zalęknionej, skrytej w sobie, wrażliwej. Zaburzenia te powstają w sytuacjach trudnych, do których np. w szkole należeć mogą: odpowiedź ustna, napisanie klasówki, zdanie egzaminu. „ W systemie nerwowym ucznia występują procesy hamowania, dominujące nad procesami pobudzenia”9 . Takim sytuacjom towarzyszy zdenerwowanie i obawa. Przeżycia te pojawiają się powodując czerwienienie się lub blednięcie, drżenie rąk, pocenie się. Również mogą powstać dolegliwości takie jak: bóle głowy lub żołądka, nudności, przyspieszone bicie serca.
Pojawienie się niepowodzeń szkolnych i strach przed konsekwencjami w domu często popycha uczniów do ucieczek z domu.
Najbardziej dramatycznym skutkiem niepowodzeń szkolnych są próby samobójcze. Ta desperacka decyzja w danej chwili wydaje się dziecku najbardziej odpowiednia i jest zdaniem młodego człowieka ostatecznym wyjściem z sytuacji. Do tego czynu popycha młodzież często nie obawa przed szkołą, ale rodzicami. Wygórowane ambicje rodzicielskie mogą spowodować u młodzieży takie właśnie reakcje. Takich zachowań jest na szczęście niewiele.


Przypisy :

1 W. Okoń, Słownik pedagogiczny. Warszawa 1975, PWN, s.194

2 Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej. Warszawa 1980, PWN, s.211


3 J. Konopnicki, Powodzenia I niepowodzenia szkolne. Warszawa 1966, PZWS, s.314

4 J. Jastrząb, Niepowodzenia szkolne-problem szkoły czy ucznia, Wychowanie na codzień, Toruń 1995, nr7-9

5 Z. Skorny, Psychologia wychowawcza dla nauczycieli, Warszawa 1992, s.151
6 L. Bandura, Trudności w procesie uczenia się, Warszawa 1970, s.21

7 Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993, s. 450

8 Z.Skorny, op.cit. s.158

9 op.cit. s.154

BLIOGRAFIA

W. Okoń, Słownik pedagogiczny. Warszawa 1975, PWN
Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej. Warszawa 1980, PWN
J. Konopnicki, Powodzenia I niepowodzenia szkolne. Warszawa 1966, PZWS
J. Jastrząb, Niepowodzenia szkolne-problem szkoły czy ucznia, Wychowanie na codzień, Toruń 1995
Z. Skorny, Psychologia wychowawcza dla nauczycieli, Warszawa 1992
L. Bandura, Trudności w procesie uczenia się, Warszawa 1970
Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993