Wybrane metody pracy stosowane w rewalidacji dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim

Rewalidacja osób głęboko upośledzonych jest trudnym zadaniem stojącym przed nauczycielem - terapeutą. Warunkiem sukcesu wydaje się zdolność do pełnej akceptacji dziecka, przejawiająca się pozytywnym nastawieniem, zdolnością do empatii. Ważne jest, by śmiało „ podążać za dzieckiem: w jego rozwoju, pomagając mu zaspokoić jego potrzeby”.
W indywidualnym programie zajęć rewalidacyjno - wychowawczym należy zwrócić uwagę na aktywizowanie dziecka na miarę jego możliwości psychofizycznych, na uczenie maksymalnej sprawności oraz takie dostosowanie najbliższego środowiska dziecka, aby ta aktywność była możliwa. W pracy z dziećmi głęboko wielorako niepełnosprawnymi należy pamiętać o umiejętnym dostosowaniu metod do ich poziomu rozwoju oraz upodobań i zainteresowań.
Dużo zależy od inwencji nauczyciela czy terapeuty. Poprzez dotyk, gest, spojrzenie, ton głosu można wyrazić tak wiele i tak wiele można otrzymać. Komunikacja niewerbalna, skupia się na relacji nauczyciel – dziecko, która powinna zapewniać dziecku poczucie bezpieczeństwa i pozytywną więź emocjonalną, czyli stwarzać optymalne warunki do pracy. Mowa ciała terapeuty jest narzędziem umożliwiającym nawiązanie pozytywnego kontaktu z dzieckiem i niezbędnym warunkiem efektywnej pracy. W grupie dzieci, dla których słowo mówione nie jest nośnikiem informacji, możemy zamiast słowa podawać stały bodziec sygnalizujący zamiar przeprowadzenia z nim określonych czynności. Dzięki takim sygnałom dziecko będzie potrafiło przewidzieć nasz „następny krok” i będzie zdolne do czynnej współpracy z nauczycielem. Bodźce sygnałowe powinny być konkretną, prostą stymulacją zmysłową, niewymagającą od dziecka dużej aktywności.
Przy wyborze metody należy przede wszystkim pamiętać o jej wpływie nie tylko na rozwój, ale również na emocje dziecka i jakość jego życia. Metoda powinna prowadzić raczej do pobudzenia spontanicznej aktywności niż wtłaczania w ramy i utarte schematy.

Poranny krąg, czyli stymulacja polisensoryczna według pór roku

Celem „Porannego kręgu” jest nie tylko dostarczenie określonej ilości bodźców obejmujących swym zasięgiem wzrok, słuch, smak, węch, dotyk, ale przede wszystkim umożliwienie komunikacji między terapeutą a dzieckiem. Systematyczne jej stosowanie buduje zaufanie między jej uczestnikami i daje im poczucie bezpieczeństwa. Aby zrealizować powyższe cele tworzy się odpowiedni klimat tego spotkania. Dzieci siadają w kręgu, terapeuta zapala lampkę zapachowa, zaciemnia pokój. Podczas zajęć komunikowanie się wykracza poza sferę werbalną, obejmując język gestów, symboli np. kołysanie, uśmiech, dotyk. Daje to możliwość wzajemnego zrozumienia, pełnego odbioru dostarczanych bodźców. Zajęcia prowadzone tą metodą dają uczestnikowi wiele radości i zadowolenia z bycia zauważonym, zaakceptowanym i aktywnym w poznawaniu otaczającego nas świata.
Zajęcia składają się z kilku następujących po sobie zawsze w tej samej kolejności etapów, co wpływa na strukturyzację otoczenia, przestrzeni i czasu. Spotkania „porannego kręgu” stymulują rozwój procesów poznawczych, sprzyjają nabywaniu przez dziecko doświadczeń społecznych. Powitanie piosenką połączoną z wymawianiem imienia dziecka daje dziecku poczucie odrębności i autonomii. Podstawą tej metody jest także świat przyrody.

Zajęcia odbywają się według stałego schematu :
1.Zapalenie lampki zapachowej (lato - zapach różany, jesień - lawendowy, zima - miętowy, wiosna - cytrynowy).
2.Obejście z lampką kręgu dzieci, wymienienie imion, zwrócenie uwagi na zapach oraz cechy ognia ciepły, jasny.
3.Śpiewanie powitalnej piosenki, w której wymienia się imię każdego dziecka , jednoczesne masowanie dłoni oliwką zapachową zgodną z dana porą roku.
4.Krótkie opowiadanie o danej porze roku, w którym możemy pokazać różne skarby przyrody np. liście, kasztany, śnieg, zboże w doniczce.
5.Spotkanie z żywiołem (wiosna – rozcieramy dzieciom glinę na dłoniach, najpierw jest mokra, śliska i zimna, a później ciepła, szorstka i krucha; lato – zapalamy świece lub lampion, opowiadamy o ogniu; jesień- wentylatorem rozwiewamy liście, poruszamy tkaninami na ścianach i suficie lub zabawkami mobilnymi, rozwiewamy włosy dzieciom; zima – demonstrujemy wodę w stanie ciekłym i stałym, dzieci dotykają lodu, który jest twardy, śliski, mokry i zimny).
6.Demonstracja instrumentu muzycznego ( wiosna – bęben, lato – gong, jesień – dzwonki rurowe, zima – dzwonki i trójkąt).
7.Zakładanie na głowy dzieci kolorowych chust- dziecko samo lub z pomocą ściąga chustę z głowy.
8.Zaciemnienie Sali (szukanie z lampką dzieci, wymawianie ich imion, dziecko w miarę możliwości odpowiada odpowiednią głoska wiosną – „o”, latem -„i”, jesienią – „e”, zimą – „a”, albo inaczej daje znak gdzie się znajduje.
9.Zapalenie lampy nadfioletowej ( w ciemnościach i świetle nadfioletowym pokazujemy fosforyzujące zabawki, materiały, biały papier itp.)
10. Zastosowanie bodźców smakowych( latem – słodką konfiturę wiśniową, jesienią - miód lub krem orzechowy, zimą – miętowe pastylki, wiosną – cytrynę z cukrem).
11. Gaszenie lampki zapachowej.

Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne

Ruch jest nieodzownym składnikiem ludzkiego życia, tak potrzebnym i naturalnym, że często zapominamy o jego walorach. Ruch ma szczególne znaczenie w wypadku dzieci z głębokim upośledzeniem umysłowym, u których naturalna motoryka jest w znacznym stopniu ograniczona.
W tej metodzie wyróżnia się kilka kategorii ruchu. Nie wszystkie z nich można wykorzystać w pracy z osobą głęboko upośledzoną umysłowo. Największe zastosowanie ma grupa ćwiczeń pozwalających dzieciom poznać swoje ciało. Ćwiczenia te są szczególnie wskazane, gdyż nie wymagają od uczestnika zajęć ukierunkowanej aktywności własnej, która często przerasta możliwości rozwojowe osób głęboko upośledzonych umysłowo.
W proponowanych ćwiczeniach dziecko może być bierne, stroną aktywną jest tu dorosły. Innym ważnym powodem dużego znaczenia tej grupy ćwiczeń jest fakt, że wykonuje się je na podłodze. Bliski kontakt ciała dziecka z podłożem daje poczucie bezpieczeństwa. Wykonując ćwiczenia, nauczyciel przechodzi stopniowo od ćwiczeń wymagających całkowitej styczności ciała z podłożem (np. leżenie na plecach, leżenie na brzuchu, wszelkie dotykanie, masowanie i nazywanie części ciała) do tych, w których stopniowo zmniejsza się ten kontakt (np. kręcenie się w kółko na siedząco, przemieszczanie się w przestrzeni, czołganie się itp.)
Metoda Weroniki Sherborne koncentruje się przede wszystkim na kontakcie z innymi osobami, komunikacji pozawerbalnej oraz aspekcie terapeutycznym, którego podstawą jest ruch.
Stosując tę metodę, rozwijamy u dzieci:
- poczucie bezpieczeństwa,
- zaufanie do innych,
- spontaniczność i aktywność,
- poczucie sprawstwa,
- świadomość własnego ciała,
- umiejętność nawiązywania kontaktów,
- umiejętność rozróżniania kierunków i tempa ruchów ciała.
Metoda ta wymaga od nauczyciela nie tylko znajomości ćwiczeń, ale przede wszystkim terapeutycznego podejścia do dziecka, podejścia opartego na umiejętności nawiązywania kontaktu, otwartości na potrzeby dziecka i elastyczności w prowadzeniu zajęć. Jest to szczególnie ważne w pracy z dziećmi z głębokim stopniem upośledzenia umysłowego.


Programy aktywności. Świadomość ciała, kontakt i komunikacja autorstwa Marianny i Christophera Knill’ów

Programy zostały opracowane przez Mariannę i Christophera Knill’ów, pracowników Norweskiego Instytutu Edukacji Specjalnej. Autorzy programu twierdzą, że muzyka stwarza korzystne podstawy do uczenia się, może pomóc dziecku niepełnosprawnemu wzmocnić kontrolę nad częściami ciała, nad ruchem, co z kolei daje poczucie bezpieczeństwa, sukcesu i radości sprawczej.
Aby przełamywać trudności wiązane z nabywaniem i organizowaniem informacji o sobie, należy rozwinąć świadomość ciała. Potrzeba stworzyć bezpieczne środowisko, w którym udaje się skoncentrować uwagę dziecka i kierować nią. Pomocna tu jest specjalnie dobrana muzyka, odzwierciedlająca rytm i mowę dostosowaną do czynności, której towarzyszy. Każdy ruch dziecka jest wspierany przez specjalny akompaniament. Jest on „sygnałem” konkretnej aktywności. Dzięki specjalnemu tonowi na początku i końcu każdej aktywności dziecko uczy się rozpoznawać sytuację, łączyć dźwięki z określoną aktywnością. Muzyka tworzy pewne czasowe ramy dla ruchu, pomagając dziecku wzmocnić kontrolę nad częściami ciała.  Podczas realizacji programów niezmiernie ważny jest dobry kontakt z dzieckiem. Wymaga to od terapeuty umiejętności dawania fizycznego wsparcia, kontaktu wzrokowego oraz świadomego i aktywnego używania głosu. Jeżeli dziecko nie ma ochoty na udział w programie, to nie wolno go do tego zmuszać, warto wtedy przyjrzeć się dziecku i zastanowić się, co może być przeszkodą, a być może za jakiś czas dziecko chętnie weźmie udział w programie.

Najlepiej jest włączyć program do codziennej rutyny, o stałej porze dnia. Należy wybrać taką porę dnia, kiedy dziecko jest optymalnie ożywione. Naprzeciwko powinno być lustro, aby zarówno dziecko mogło się widzieć, jak i terapeuta mógł obserwować zachowanie dziecka i odpowiednio na nie reagować. Program należy dostosowywać do indywidualnych potrzeb dziecka, powstrzymywać aktywności wywołujące stres. Należy pamiętać, że rozwój komunikacji jest ważniejszy, niż sam ruch.

Program składa się z czterech programów oraz Programu Wprowadzającego i Programu Specjalnego SPH, zaadoptowanego dla potrzeb osób z poważną dysfunkcją ruchu. Aktywności zawarte w każdym programie następują kolejno po sobie. Mogą być wykorzystane do pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo z ograniczeniami fizycznymi, nie słyszącymi lub niewidomymi, oraz z dziećmi, z którymi trudno jest nawiązać kontakt.

Podstawową zaletą opisanej metody jest jej naturalność i prostota. Odwołuje się ona doznanych z dzieciństwa zabaw i form kontaktu z małymi dziećmi. Programom towarzyszy poparta wiedzą i praktyką wiara w to , że każde dziecko, nawet najbardziej pasywne, można zachęcić do przejawiania aktywności i inicjatywy.

Zajęcia z wykorzystaniem muzyki i ruchu

Muzyka to forma komunikacji, pozwala na uzewnętrznienie ludzkich przeżyć i emocji. Muzyka wpływa na rozwój świadomości własnego ciała, koncentrację i pamięć. Pobudza ciało, wyzwala spontaniczność, mobilizuje do pracy w pogodnym nastroju.  Zajęcia z wykorzystaniem muzyki i ruchu pobudzają do aktywności wszystkie dzieci, nawet te z dużymi ograniczeniami ruchowymi i umysłowymi. Muzyka z jednej strony pobudza dzieci apatyczne i bierne, a z drugiej potrafi uspokoić dzieci nadmiernie aktywne i agresywne. Zajęcia rytmiczno – muzyczne dają odprężenie, są źródłem przyjemnych doznań, pomagają nawiązać kontakt z drugim człowiekiem. Muzykę wykorzystujemy w celu kształcenia u dzieci czułości na różne wysokości dźwięków i ich barwę oraz rozwijaniu sprawności w zakresie analityczno – syntetycznym spostrzegania słuchowego.
W czasie zajęć dzieci chętnie podejmują celową aktywność ruchową, uczą się współdziałać w grupie, zwracają uwagę na ludzi, przedmioty i akcesoria biorące udział w zabawie (instrumenty muzyczne, piłki wstążki itp.). Do form aktywności muzycznej, najbardziej lubianej przez dzieci, należy ruch i zabawa przy muzyce oraz gra na instrumentach.
Gra na prostych instrumentach dzieciom z głęboką niepełnosprawnością rozwojową pozwala na bycie sprawcą, a jednocześnie kształci koordynację słuchowo – ruchową oraz prowadzi do usprawniania motoryki i zręczności manualnej. Dzieci mogą muzykować na prostych instrumentach, potrząsając nimi, stukając w nie palcami, uderzając o poszczególne części ciała. Niektóre z nich będą potrafiły grać samodzielnie, a niektóre będą wymagały pomocy nauczyciela (technika kierowania dotykiem).
Ważne jest, aby jak najbardziej ułatwić dziecku dostęp do instrumentu. Można na przykład przywiązać dzieciom do przegubów rąk dzwoneczki lub je zawiesić, tak aby dziecko mogło je trącać, najbardziej ruchomą częścią ciała. Od inwencji i pomysłowości nauczyciela będzie zależeć, jak w ciekawy i twórczy sposób wykorzysta naturalne skłonności dzieci do muzykowania.

Metoda Felicji Affolter

Zdaniem F. Affolter rozwój człowieka jest uwarunkowany podejmowanym przez niego działaniem i nabywanym podczas tego działania doświadczeniem. Dziecko niepełnosprawne ma ograniczony dostęp do bodźców, których dziecko pełnosprawne doświadcza w sposób naturalny, związanych m.in. z poruszaniem się, dotykiem, manipulowaniem przedmiotami, przekształcaniem otoczenia. Dziecko niepełnosprawne często samo nie dąży do dotykania przedmiotów, nie wykorzystuje ich do jakichś określonych przez siebie celów. Z kolei jeżeli takie działania występują, mają często inny przebieg niż u pełnosprawnych dzieci.
W zależności od niepełnosprawności dziecka, przedmioty mogą nie być chwytane całą dłonią, dziecko może zbyt mocno napinać mięśnie podczas czynności chwytania, nie kontrolować swoich czynności za pomocą wzrokuitp. W związku z powyższym dziecko niepełnosprawne potrzebuje inicjatywy z zewnątrz do podejmowania aktywności ruchowej oraz wzorca poprawnego wykonania poszczególnych czynności. W związku z tym, że dzieciom niepełnosprawnym nie wystarczy demonstracja danej czynności, a tym bardziej jej opis słowny, należy uczyć dziecko poszczególnych wzorców ruchowych poprzez prowadzenie jego ciała.
Felicja Affolter mówi o prowadzeniu ciała dziecka podczas czynności z zakresu dużej motoryki tzn. chodzenia, schylania się, kucania, ale przede wszystkim skupia się ona na przekazywaniu informacji czuciowych przez ręce. Zadaniem terapeuty jest w takiej sytuacji nałożenie swoich rąk na ręce dziecka, w taki sposób, aby kciuki terapeuty pokrywał się z kciukiem dziecka, palec wskazujący z palcem wskazującym itd. Terapeuta staje za dzieckiem i inicjuje kolejne czynności.
Dzięki działaniom terapeuty, dziecko może poczuć właściwości przedmiotu, jego opór, zmiany położenia ręki w stosunku do podłoża, różnice w działaniu jednej i drugiej ręki. Zarówno ręce jak i mózg dziecka odbierają bodźce, których bez pomocy terapeuty nie byłyby w stanie doświadczyć. Nie należy mówić do dziecka podczas prowadzenia jego rąk, ponieważ wykonywane czynności wymagają od dziecka dużego skupienia, które mowa terapeuty może zakłócać. Czas odpowiedni na rozmowę z dzieckiem o wykonywanych czynnościach jest przed ich rozpoczęciem i po ich zakończeniu.

Neurokinezjologiczna Terapia Taktylna dr Swietłany Masgutowej

Nazwa terapii pochodzi od łacińskich słów: „tactilis” (dotykowy), „neurosis” (układ nerwowy), „kinesis” (ruch) i „logos” (nauka), co razem oznacza stymulację zmysłu dotykowego poprzez wykorzystanie neurologicznych zasobów aktywności ruchowej organizmu. Terapia taktylna proponuje techniki stymulacji skóry, które aktywizują pracę receptorów, rozwój funkcji mózgowych i układu nerwowego.
Głównym założeniem Neurokinezjologicznej terapii taktylnej jest wzmocnienie lub wytworzenie świadomości ciała oraz stymulacja receptorów skóry, poprzez stymulację zmysłu dotyku. Dotyk ma właściwości terapeutyczne i stanowi podstawową formę komunikacji między ludźmi. Założeniem metody jest uruchomienie naturalnych mechanizmów rozwoju i samoregulacji organizmu.
Terapia taktylna składa się z dwóch aspektów. Pierwszy aspekt związany jest z pracą zmysłu dotyku specjalnymi technikami, dzięki którymi stymulujemy receptory znajdujące się na skórze. Drugi aspekt terapii skierowany jest na optymalizację funkcjonowania układu nerwowego, a przede wszystkim na rozwój sieci połączeń między komórkami nerwowymi.
Skóra jest najbardziej rozległym organem naszego ciała. Bogata jest w liczne receptory lekkiego isilnego dotyku, nacisku, ciepła, zimna, bólu oraz propriocepcji (wrażenie zmięśni, ścięgien iukładu przedsionkowego, które sprawia, że mózg może zdecydować o ruchu oraz pozycji ciała i jego części w przestrzeni). Niezaspokojenie potrzeby dotyku powoduje zmniejszenie stymulacji kory mózgowej, wzrost napięcia mięśniowego, impulsywność, poczucie izolacji, agresję. Obniżone funkcjonowanie sensoryczne, ruchowe i psychiczne u dzieci obecnie kojarzone jest ściśle z brakiem dotyku.

Celem terapii jest:
- regulacja i/lub normalizacja percepcji dotykowej,
- równoważenie napięcia mięśniowego,
- wspieranie procesu integracji sensorycznej,
- aktywizowanie mechanizmów integracji sensomotorycznej,
- kształtowanie świadomości kinestetycznej.

Zasady terapii taktylnej.
W ramach neurokinezjologicznej terapii taktylnej proponowane są różne techniki stymulacji i masażu skóry. W zależności od intensywności zastosowanej techniki, dzielimy je na:
- lekki, stymulujący masaż naskórka i skóry właściwej, skierowany na aktywizację wolnych zakończeń nerwowych skóry,
- średni, masaż z wykorzystaniem średniej siły podczas ucisku, skierowany na stymulację receptorów odbierających bodźce niskiej częstotliwości,
- głęboki, masaż docierający do głębokich struktur skóry właściwej i tkanki podskórnej, skierowany na aktywizację mechanizmu interakcji związków skóry z mięśniami, ścięgnami i kośćmi.
Siła dotyku podczas terapii powinna być dostosowana do tego, czy masowane będzie niemowlę, starsze dziecko czy dorosła osoba. Ruchy powinny być spokojne, wolne i rytmiczne. Nacisk dłoni powinien być na tyle silny, by działał pobudzająco, ale jednocześnie na tyle delikatny, aby sprawiał przyjemność. Terapeuta powinien być zintegrowany, rozluźniony i spokojny.
Terapię najlepiej przeprowadzić w miejscu przytulnym, cichym i ciepłym. Należy zadbać o wygodną pozycję dla dziecka i terapeuty (można wykorzystać w tym celu stół do masażu; latem – koc w ogrodzie). Terapię taktylną można wykonywać przy spokojnej, relaksującej muzyce (np. A. Mozarta), która ma działanie uspokajające, a dodatkowo wpływa na pracę umysłu i szybkość uczenia się. Można także śpiewać dziecku lub recytować wierszyki.
Dziecko nigdy nie powinno odczuwać chłodu. W trakcie terapii dziecko pozostaje w ubraniu, ponieważ zapewnia mu to komfort psychiczny i daje poczucie bezpieczeństwa.
Terapia taktylna nie tylko reguluje wrażliwość dotykową organizmu, ale przede wszystkim optymalizuje pracę czucia dotykowego. Otwiera drogę do nowego uczenia się, które rozumiane jest jako rozwój ruchowy, emocjonalny, społeczny i poznawczy.


Masaż twarzy

Zmysł dotyku u dzieci z głębokimi zaburzeniami rozwojowymi pełni bardzo istotną rolę. Regularny masaż przyspiesza uzyskanie przez dziecko kontroli nad ruchami mięśni twarzy, co jest bardzo istotne w pierwszych etapach terapii. Masaż rozpoczynamy od nawiązania kontaktu emocjonalnego z dzieckiem.
Dotykamy najpierw okolic oddalonych od jamy ustnej i twarzy, na przykład okolic barków, przyzwyczajając dziecko do dotyku. Na skórę szyi i twarzy nakładamy krem. Zaczynamy od szyi , masując od dołu ku górze ruchem głaszczącym. Następnie przechodzimy do policzków. Masujemy je kciukami albo całą dłonią, ruchami głaszczącymi od nosa i warg w kierunku skroni. Ruchy te przeplatamy ruchami okrężnymi , a następnie delikatnie oklepujemy i obszczypujemy policzki. Masując policzki, przechodzimy dłońmi na podbródek , który masujemy w kierunku skroni. Ruchy głaskania przeplatamy rozcieraniem i obszczypywaniem. Masaż brody i policzków kończymy głaskaniem. Podobnie postępujemy przy masażu czoła: rozpoczynamy głaskaniem od środka czoła do ucha, następnie rozcieramy i na koniec głaszczemy. Masaż twarzy kończymy masażem warg. Robimy to ruchem ugniatającym i rozciągającym. Na koniec lekko obszczypujemy i głaszczemy. Możemy także masować wargi miękką szczoteczką.

Metoda terapeutyczna „Snoezelen” - Sala Doświadczania Świata

Metoda Snoezelen powstała jako odpowiedź na szczególne potrzeby osób z głęboką wieloraką niepełnosprawnością. Snoezelen nie formułuje konkretnych zdań, a jedynie próbuje poprzez podstawową stymulację wielozmysłową znaleźć nowe drogi dojścia do osób, z którymi kontakt jest w jakiś sposób ograniczony. W pomieszczeniach Sali Doświadczania Świata uczestnicy mogą dogłębnie doświadczać „nieco innego świata”. Jest to świat, w którym uczestnik otrzymuje dwie możliwości jednocześnie:
- po pierwsze: możliwość takiego przeżywania świata i kontaktu z otoczeniem, która gdzie indziej nie jest dla niego dostępna;
- po drugie: możliwość takiego doświadczania siebie samego i innych, która gdzie indziej nie jest dla niego dostępna.

Zasadniczym celem stosowania Sal Doświadczania Świata w procesie rewalidacji osób głęboko upośledzonych umysłowo jest pobudzanie zmysłów, oddziaływanie na nie przy pomocy odpowiednio dobranych bodźców:
·        bodźce oddziałujące na wzrok: przyćmione światło, sznury lampek, wyświetlane slajdy – głównie z abstrakcyjnymi lub płynnymi obrazami, lustra, przy suficie obracająca się kula;
·        bodźce oddziałujące na słuch – muzyka relaksacyjna z odgłosami przyrody;
·        bodźce oddziałujące na dotyk – kącik wypełniony sianem, pojemniki wypełnione materiałem sypkim;
·        bodźce oddziałujące na węch – zapalona lampka zapachowa, pachnące mydła itp.
·        bodźce kinestetyczne: np. hamak.

Bodźce te są dobrane w taki sposób, by nie tylko stymulowały ludzkie zmysły, ale i umożliwiały miły odpoczynek połączony z biernym ich odbiorem. Opiekun nie kieruje działaniami dziecka, natomiast pozwala, aby uczestnik dokonywał samodzielnych wyborów i podejmował samodzielnie decyzję, czyli interesował się dowolnym źródłem bodźców – dowolnie według swoich potrzeb. Snoezelen umożliwia z jednej strony odprężenie i relaksację, która jednak nie jest pasywnością, a z drugiej strony – aktywność, eksplorację, która nie ma jednak charakteru zadaniowego – odbywa się w sposób nieinwazyjny, niewymuszony – „harmonijny”. Naczelna zasada Snoezelen głosi: „Nic nie musi być zrobione, wszystko jest dozwolone” lub innymi słowami, z perspektywy uczestnika: „Nic nie muszę – wszystko mogę”. To oznacza, że w Sali Doświadczania Świata mamy do czynienia z brakiem zadaniowości.

Podopiecznym, którzy z różnych względów nie mogą skorzystać z pobytu w SDŚ udostępnia się jej wybrane elementy – tworząc kącik Snoezelen.

Pobyt w Sala Doświadczania Świata zakłada osiąganie następujących celów:
- wspomaga percepcję i porządkuje bodźce,
- wytwarza dobre samopoczucie i odpręża,
- wprowadza uczestnika w stan zrelaksowania i spokoju,
- pobudza zainteresowanie, wyobraźnię i kreatywność,
- przywołuje wspomnienia,
- organizuje i kieruje uwagę uczestnika,
- niweluje lęk, a wprowadza poczucie bezpieczeństwa,
- tworzy i pogłębia relacje międzyludzkie,
- daje zwykłą radość.

Stymulacja Bazalna (od podstaw)

Stymulacja Bazalna profesora A. Fröhlich'a powstała w latach 70-tych w Niemczech w Ośrodku Opieki Specjalnej (Landstuhl). Jest to koncept rehabilitacji i wsparcia dla dzieci, młodzieży oraz osób dorosłych o głębokim upośledzeniu umysłowym – zależnych w dużej mierze od rodziny, a także osób, które z nimi pracują. Głównym założeniem stymulacji bazalnej jest stworzenie osobie z głęboką niepełnosprawnością optymalnych warunków rozwoju poprzez stymulację dotykową, wibracyjną oraz przedsionkową z uwzględnieniem odpowiedniej dla niego pozycji.
Stymulacja Bazalna pomaga wyrównać brak własnych doświadczeń życiowych poprzez propozycję własnej aktywności. Głównym jej celem jest zrekompensowanie braku doświadczeń w zakresie samodzielnego poruszania się oraz interakcji z otoczeniem. W maksymalny sposób nadaje znaczenie ruchom własnym, nieraz minimalnym, wzmacniając w ten sposób ich sens i cel. Za pomocą własnej aktywności oraz odpowiednio dobranych bodźców pomaga wejść w kontakt z własnym ciałem i światem zewnętrznym, co ułatwia proces ciągłej wymiany pomiędzy sobą samym i światem.
Stymulację schematu ciała przeprowadza się w trzech sferach:
- stymulacja somatyczna (doświadczanie dotyku);
- stymulacja westybularna (przedsionkowa – doświadczanie ruchu);
- stymulacja wibracyjna (doświadczanie percepcji głębokiej ciała).
Stymulacja somatyczna wykonywana na ciele poprzez dotyk oraz pocieranie, masowanie różnymi fakturami, daje efekty terapeutyczne takie jak: wspomaganie symetrii ciała, koordynowanie napięcia i relaksacji, wspomaganie rytmu biologicznego, poprawę rytmu oddychania, pomoc w zróżnicowaniu schematu Ja – Świat i percepcji ciała (masaż), wzmocnienie poczucia bezpieczeństwa. Do tej formy stymulacji możemy użyć materiałów takich, jak: suszarka do włosów (obrys ciała), ręcznik miękki, ręcznik gruby, ręcznik szorstki, ręcznik jedwabny, gąbka morska, woreczki bawełniane, kawałek futra baraniego, skóra, nasze ręce.
W obrębie ust przeprowadzamy stymulację oralną, która: uwrażliwia usta na nowe wrażenia, różnicuje smak i zapach, usprawnia umiejętności picia i jedzenia, stymuluje mowę oraz pomaga w koordynacji usta – ręka. Możemy do tego celu użyć takich przedmiotów, jak: przedmioty zimne, gryzaki gumowe, małe zabawki z tworzywa, woreczki z różnym materiałem sypkim, szczoteczki do zębów.
Stymulacja westybularna sprzyja koncentracji na doświadczaniu ruchu, normalizuje napięcie mięśniowe, powoduje doświadczanie własnego ciała, wzrost koncentracji uwagi, reguluje stany emocjonalne, kształtuje poczucie orientacji, powoduje wzrost wzrokowej koncentracji uwagi. Ruchy westybularne wykorzystywane podczas stymulacji to: na dół – do góry, do przodu – do tyłu, na lewo – na prawo (na boki), obrotowy. Możemy do tego celu użyć: hamak, huśtawki, materace dmuchane, wałki, duże piłki, materace wodne, fotel bujany, nasze ciało oraz inne pomoce, umożliwiające nam wykonanie ruchu. Pamiętajmy o tym, że skalę i zakres ruchu dobieramy indywidualnie do potrzeb i możliwości danej osoby.
Kolejną formą SB jest stymulacja wibracyjna, która rekompensuje brak drgań ciała, niezbędnych człowiekowi do prawidłowego rozwoju. Osoba głęboko upośledzona ruchowo, jeśli nawet jako dziecko ma jeszcze okazję doświadczać wibracji na co dzień, to jako osoba starsza – z powodu swego wzrostu i wagi – większość czasu spędza leżąc lub siedząc. To my musimy dostarczyć jej bodźce. Do tej formy stymulacji możemy użyć takich przedmiotów, jak: poduszka wibracyjna, aparaty wibracyjne, aparaty do masażu, elektryczne szczoteczki, instrumenty perkusyjne oraz nasz głos (wibracja z klatki piersiowej). Technika sześciu stawów (inaczej „spacer po ciele” – pozycja bazalna na boku). Polega ona na przykładaniu do stawów przyrządu wibracyjnego lub naszej dłoni na 3-5 sekund w określonej kolejności: kostka, kolano, biodro, ramię, łokieć, nadgarstek. Potem przechodzimy na drugą stronę ciała i powtarzamy. Zanim przyłożymy przyrząd, kładziemy dłoń, „ostrzegając”, które miejsce będzie następne.
Wszystkie wyżej wymienione propozycje stymulacji wykonujemy w pozycjach bazalnych. Zaliczamy do nich pozycje: na boku, na plecach, na brzuchu, półsiedzącą, siedzącą, stojącą. Pozycje dobieramy w zależności od potrzeb, możliwości oraz preferencji danej osoby z wykorzystaniem odpowiednich pomocy. Do prawidłowego ułożenia dziecka w każdej z opisanych pozycji używamy poduszek i ręczników. Służą one obłożeniu ciała dziecka tak, by było stabilne i bezpieczne oraz by odczuwało opór stawiany przez te materiały. Poza tym za ich pomocą dążymy do ułożenia dziecka w pozycji symetrycznej i najbardziej dla niego optymalnej.
Bardzo ważne jest omówienie kącika bazalnego zwanego inaczej niszą bazalną. Jest to ściśle wyznaczone miejsce, w którym głęboko niepełnosprawne dziecko może poznać otaczającą je rzeczywistość. W niszy powinny się znaleźć: materac, na którym układamy dziecko (zawsze w pozycji bazalnej), baldachim, który zawieszamy nad materacem i dzięki temu wyraźnie zaznaczamy granice niszy. Dobrze byłoby, żeby oświetlenie tego miejsca było przytłumione i by nie docierało tam zbyt dużo bodźców dźwiękowych. Opisane miejsce to dla dziecka „miniaturowy” wyraźnie ograniczony świat, który daje mu poczucie bezpieczeństwa i odcięcia się od nadmiaru bodźców. Miejsce idealne do podjęcia aktywności. Możemy dziecku zaproponować ćwiczenia zmierzające do rozwijania aktywności własnej z wykorzystaniem przedmiotów zawieszonych na stojaku (dzwonki rurowe, korale), zabawę stopami lub dłońmi w misce lub na tacy, na której umieszczamy ciekawy materiał (kamienie, fasola, kulki szklane, żołędzie - wszystko to, co dla dziecka będzie proste w wykonaniu czynności).

Przedstawione propozycje metod wspomagania rozwoju dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim uwzględniają przede wszystkim zapewnienie poczucia godności i bezpieczeństwa oraz komfortu życia.
Droga dojścia do każdego dziecka jest zawsze indywidualna i w równej mierze zależy od samego uczestnika zajęć jak i predyspozycji i osobowości nauczyciela. Powyższe metody są ogólnymi i nie jedynymi wskazówkami do prowadzenia zajęć rewalidacyjno - wychowawczych.

Bibliografia

-  J. Kielin (red.), Rozwój daje radość, Gdańsk 2002

-  Szychowiak B.,Metoda Felicji Affolter w terapii dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, [w:] Dykcik W., Szychowiak B (red.), Nowatorskie i alternatywne metody w praktyce pedagogiki specjalnej. Przewodnik metodyczny, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2001

-  Knill M., Knill Ch. Programy aktywności. Świadomość ciała. Kontakt i komunikacja. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej, MEN, Warszawa 1995

-  Franczyk, K Krajewska, Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju, Kraków 2007

-  L. Miosga, Pomóż mi być – komunikacja i stymulacja zmysłowa osób ze znaczną i głęboką niepełnosprawnością umysłową, Kraków 2006

-  M. Walczowska-Dutka, Program nauki komunikacji dla dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Kraków 2005

-  Swietłana Masgutowa, Neurokinezjologiczna Terapia Taktylna dr S. Masgutowej – metoda pracy z dziećmi i dorosłymi z wyzwaniami w psychoruchowym rozwoju, Warszawa 2005

-  A. Fröhlich, Stymulacja bazalna od podstaw, Poznań 2013

-  A. Smrokowska – Reichmann, Snoezelen – Sala Doświadczania Świata – kompendium opiekuna i terapeuty, Wrocław 2013

-  M. Kwiatkowska, Dzieci głęboko niezrozumiane, Warszawa 1997