Propozycja ćwiczeń rewalidacyjno - wychowawczych dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim

Dzieci z głębokim upośledzeniem umysłowym do 1997 roku nie były w Polsce obejmowane obowiązkową nauką, która jest ustawową szansą dawaną przez Państwo każdemu dziecku. Trzeba było aż specjalnego zapisu w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego, aby to zmienić.

Rozporządzenie MEN z dnia 23 kwietnia 2013roku w sprawie warunków i sposobu organizowania zajęć rewalidacyjno – wychowawczych dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim wskazuje podstawowy zakres oddziaływań pedagogicznych na uczestnika zajęć, który obejmuje w szczególności:
- naukę nawiązywania kontaktów w sposób odpowiedni do potrzeb i możliwości uczestnika zajęć,
- kształtowanie sposobu komunikowania się z otoczeniem na poziomie odpowiadającym indywidualnym możliwościom uczestnika zajęć,
- usprawnianie ruchowe i psychoruchowe w zakresie dużej i małej motoryki, wyrabianie orientacji w schemacie własnego ciała i orientacji przestrzennej,
- wdrażanie do osiągania optymalnego poziomu samodzielności w podstawowych sferach życia,
- rozwijanie zainteresowania otoczeniem, wielozmysłowe poznawanie otoczenia, naukę rozumienia zachodzących w nim zjawisk, kształtowanie umiejętności funkcjonowania w otoczeniu,
- kształtowanie umiejętności współżycia w grupie,
- naukę celowego działania dostosowanego do wieku, możliwości i zainteresowań uczestnika zajęć oraz przejawianej przez niego aktywności.

Celem zajęć jest wspomaganie rozwoju dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim, rozwijanie zainteresowania otoczeniem oraz rozwijanie samodzielności w funkcjonowaniu w codziennym życiu, stosownie do ich możliwości psychofizycznych oraz indywidualnych potrzeb rozwojowych.
W pracy z dziećmi i młodzieżą z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim, dla nauczyciela bardzo ważny jest aktualny poziom rozwoju dziecka, który poznaje na podstawie diagnozy oraz zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie zajęć rewalidacyjno – wychowawczych, wywiadu z rodzicami oraz na podstawie własnej obserwacji funkcjonowania uczestnika zajęć.

W oparciu o tak sporządzoną diagnozę nauczyciel opracowuje indywidualny program zajęć, który uwzględnia indywidualne potrzeby i możliwości psychofizyczne uczestnika zajęć. Zawiera on w szczególności: cele realizowanych zajęć, metody i formy pracy z uczestnikiem zajęć, zakres współpracy z rodzicami (prawnymi opiekunami) uczestnika zajęć.
Aby osiągnąć pełen sukces podczas realizacji programu, należy pamiętać o współpracy z rodzicami. Rola rodziców w tej szczególnej formie pracy jest wyjątkowa. Częste świadome i wielopłaszczyznowe kontakty rodziców z pedagogiem gwarantują stały dopływ informacji zwrotnej o sukcesach czy też porażkach dzieci. Dostrzeżenie w porę trudności, sytuacji problemowej, a także wtajemniczenie nauczycieli w sferę zainteresowań, umiejętności dziecka pomogą nauczycielom jak również rodzicom w takim opracowaniu programu, który będzie nie tylko skuteczny, ale przede wszystkim ciekawy dla uczestnika zajęć. Harmonijnie układająca się współpraca z rodzicami jest bardzo ważna dla rozwoju samego nauczyciela – terapeuty. Przede wszystkim stale aktywizuje go i zachęca do intensywnego działania na rzecz dzieci, praca staje się łatwiejsza, daje coraz lepsze efekty i więcej osobistej satysfakcji.
Ważne jest, aby nauczyciel wiedział co chce osiągnąć – do jakiego celu zmierzają jego wysiłki. Umiejętność prowadzenia dokumentacji stanowi jeden z podstawowych elementów profesjonalnego prowadzenia zajęć rewalidacyjno – wychowawczych dla dzieci upośledzonych w stopniu głębokim. Dokumentację należy prowadzić przede wszystkim dla siebie, w celu optymalizowania swoich oddziaływań terapeutycznych i tym samym uzyskiwania efektów pracy. Nie chodzi o to, aby określić cel na przykład jako rewalidacyjny lub jako wychowawczy. Celem powinien być jakiś ważny krok, jaki chcielibyśmy, aby wykonało dziecko dzięki naszej terapii. Na najniższych poziomach rozwoju cele narzucają się same. Uzyskanie i zwiększenie kontroli nad ruchami ciała lub rozpoczęcie i rozwinięcie manipulacji to pierwsze dwa duże kroki, jakie musi postawić na drodze rozwoju każde dziecko. Na dalszych etapach istnieje szersza możliwość wyboru strategii pracy z dzieckiem. Możemy na przykład, poszerzać zdolności manipulacyjne dziecka, uczyć rozróżniania przedmiotów i rozumienia ich nazw, pracować nad rozwojem zdolności komunikacyjnych, pracować nad zaburzonymi elementami zachowania dziecka, ćwiczyć percepcję wzrokową lub słuchową. Wszystkie wyżej wymienione cele są ważne. Nie da się jednak jednocześnie realizować wszystkich, każdy nauczyciel powinien określić pewne priorytety w pracy.

Istnieje kilka możliwości postępowania w wyborze celów terapii – strategii pracy:
- możemy rozwijać te umiejętności dziecka, które według naszej oceny dziecko jest w stanie szybko opanować. Strategia poszukiwania szybkiego sukcesu jest potrzebna zwłaszcza dzieciom o słabej aktywności ruchowej;
- możemy pracować nad tymi czynnikami, które wyraźnie hamują rozwój możliwości dziecka, na przykład nad rozwijaniem percepcji słuchowej lub uwrażliwianiem dłoni na dotyk;
- możemy brać pod uwagę zapotrzebowanie, jakie zgłasza nam samo dziecko. W przypadku niektórych dzieci szybko zorientujemy się, jakie formy pracy budzą ich szczególne zainteresowanie;
- cele terapii mogą wyznaczać rodzice lub otoczenie dziecka. Otoczenie dziecka może, przykładowo, nie tolerować pewnych jego zachowań, które często bywają przyczyną różnorodnych utrudnień w funkcjonowaniu społecznym. Jeżeli ocenimy, że wymagania rodziców są zbyt wygórowane lub szkodliwe dla dziecka, to nie powinniśmy na ich podstawie ustalać strategii własnej pracy.
Ustalając sobie cel, powinniśmy pamiętać nie tylko o tym, aby był on możliwy do osiągnięcia, ale także o tym, aby można go było „zmierzyć”. Chodzi o to, aby po pewnym okresie pracy móc stwierdzić, czy nasz cel został osiągnięty, ewentualnie, czy przybliżyliśmy się do niego.
Bardzo pomocna w ustaleniu celu terapii może być właściwa metoda obserwacyjna. Polecam karty obserwacyjne opracowane przez Jacka Kielina w książce „Rozwój daje radość”. Realizując wyznaczone sobie cele, nauczyciel musi być uważnym obserwatorem. Nasza obserwacja powinna uwzględniać: aktualny poziom aktywności dziecka, zdolność do koncentracji uwagi w danej chwili, nastrój i emocje.
Prawidłowe prowadzenie dokumentacji pedagogicznej, może być dla nauczyciela dużą pomocą w pracy. Pozwala ona na śledzenie postępów rozwojowych ucznia, właściwą ocenę zachowań trudnych oraz planowanie pracy na przyszłość.
Duże znaczenie w pracy nauczyciela, ma ocena postępów, jakie czyni dziecko. Umożliwia ona rejestrację drobnych zmian (zwłaszcza na początkowych poziomach rozwojowych).

Ponieważ od wielu lat pracuję z dziećmi i młodzieżą z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim, postanowiłam podzielić się swoją wiedzą i doświadczeniem – opracowując wybrane ćwiczenia rewalidacyjno – wychowawcze.

Osoby o głębokim upośledzeniu komunikują się z osobami i ze środowiskiem przede wszystkim za pośrednictwem własnego ciała i potrzebują specjalnych ofert wychowawczych, które uwzględniają ich aspekty biograficzne, ich realne i specjalne potrzeby oraz możliwości komunikacyjne.
Propozycja ćwiczeń ma na celu przede wszystkim pobudzenie maksymalnego rozwoju dziecka, proponując liczne bodźce środowiskowe i doświadczenie wielozmysłowe, które ułatwiają rozwój świadomości własnej egzystencji. Świat osób upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim jest ograniczony i skoncentrowany przede wszystkim na bliskim kontakcie cielesnym, który daje im (chociaż w minimalny sposób) możliwość poznania go. Za pomocą odpowiednio dobranych bodźców pomagamy osobie głęboko wielorako niepełnosprawnej wejść w kontakt z własnym ciałem i światem zewnętrznym.

Propozycje ćwiczeń

Ćwiczenia komunikacyjne:
• stymulacja twarzy i ust; usprawnianie motoryki narządów artykulacyjnych: masaże twarzy, stymulacja neuromotorycznych punktów twarzy wg Castillo – Moralesa, Integracyjna Terapia Ustno – Twarzowa wg S. Masgutowej;
• wzmacnianie wokalizacji dziecka: baby talk- powtarzanie przekazów głosowych i mimicznych;
• pobudzanie rozwoju emocjonalno-społecznego poprzez: przytulanie, kołysanie, baraszkowanie; prowokowanie do głośnego śmiechu;
• wskazywanie i nazywanie części ciała w czasie masaży, ćwiczeń ruchowych, ćwiczeń przed lustrem, reagowanie na własne imię ( gdzie jest ......?);
• doskonalenie właściwych reakcji: np. odpowiadanie uśmiechem na uśmiech;
• ćwiczenia relacyjno – relaksujące wg M. Bogdanowicz;
• wdrażanie do kontaktu z rówieśnikami poprzez wspólne zajęcia integracyjne;
• ćwiczenie reakcji dziecka na własne imię;
• komentowanie wykonywanych czynności, ruchów, opowiadanie dziecku o tym co robimy;
• opowiadanie i czytanie bajek, wierszyków, opowiadań;
• wydłużanie kontaktu wzrokowego, dotykowego, emocjonalnego z nauczycielem;
• praca z wykorzystaniem programów aktywności M. i Ch. Knillów „Świadomość ciała kontakt i komunikacja”;
• utrwalanie gestów zwiazanych z powitaniem i pożegnaniem.

Ćwiczenia percepcji wzrokowej:
• skupianie wzroku na twarzy nauczyciela;
• wzbudzanie zainteresowania bodźcami wzrokowymi: kierowanie uwagi dziecka na bodźce wzrokowe: zapalanie i gaszenie lampy, światełek latarki, lampek choinkowych; umieszczanie przedmiotów na kontrastowym tle, podawanie przedmiotów o wyrazistym kolorze;
• doskonalenie umiejętności wodzenia wzrokiem za źródłem światła, przedmiotami, postacią ludzką;
• śledzenie trajektorii spadających przedmiotów (znad głowy, na wysokości oczu, poniżej oczu), obserwacja trajektorii przedmiotu poruszającego się w różny sposób po podłodze np. bączek, samochodzik;
• ćwiczenia skupiania wzroku - zastosowanie elementów kontrastowych (umieszczanie na czarnej powierzchni białych i o wyrazistych kolorach przedmiotów);
• stymulacja wzroku z wykorzystaniem biało – czarnych kart (zabawy fundamentalne);
• wieszanie nad dzieckiem różnych przedmiotów i wstążek o intensywnych barwach;
• zwrócenie uwagi dziecka na znany i lubiany przedmiot po czym ukrycie go i mobilizowanie do szukania;
• toczenie, turlanie różnej wielkości piłek, klocków w zasięgu wzroku uczestnika zajęć;
• oglądanie ilustracji tematycznych;
• rozpoznawanie na ilustracji znanych przedmiotów, ludzi;
• odbijanie powieszonej piłki, balonu;
• zabawy bańkami mydlanymi;
• zabawy z gazetami: gniecenie, darcie, lepienie kul;
• zabawy ze wstążkami: dotykanie, oplątywanie na dłoniach, zdejmowanie z dłoni, machanie;
• potrząsanie butelkami wypełnionymi kilkoma ziarenkami fasoli, ryżu.

Ćwiczenia percepcji słuchowej:
• dostarczanie wrażeń słuchowych ze zmianą natężenia dzwięku i odległości źródła dźwięku;
• słuchanie dźwięków z otoczenia z wykorzystaniem programu "Słucham i mówię" – zwierzęta, pojazdy, otoczenie, instrumenty muzyczne;
• prowokowanie do szukania niewidocznego źródła dźwięku;
• słuchanie nagrań z płyt CD oraz czytanych przez nauczyciela wierszy, bajek, opowiadań;
• zachęcanie do samodzielnego wytwarzania dźwięków akustycznych (szelest gazety, celofanu, pęku kluczy, stukanie o różne przedmioty, plusk wody, materiały sypkie);
• zastosowanie zabawek grających: pozytywek, grzechotek, instrumentów: bębenek, dzwonki, flet, cymbałki, talerze; lokalizowanie źródła dźwięku;
• zastosowanie puszek szmerowych ( puszki lub słoiczki wypełnione grochem, kamykami);
• słuchanie dźwięków wydawanych przez ryż, groch, kasztany zamknięte w butelce plastikowej, nadmuchanym balonie;
• rozpoznawanie dźwięków z najbliższego otoczenia (odgłosy przyrody, odgłosy zwierząt, ulicy) oraz wydawanych przez przedmioty codziennego użytku;
• zabawy z dzwoneczkami przyczepionymi do gumki-frotki umieszczonej na nadgarstku;
• uderzanie klockami o siebie, o podłoże;
• trening relaksacyjny – dostrajanie rytmu w celu zmiany nastroju uczestnika zajęć: aktywizacja łagodna i dynamiczna.

Ćwiczenia motoryki dużej, wyrabianie orientacji w schemacie własnego ciała:
• wspomaganie symetrii ciała, koordynowanie napięcia i relaksacji z wykorzystaniem pozycji bazalnych;
• stymulacja schematu ciała z wykorzystaniem pozycji bazalnych:
- stymulacja somatyczna poprzez dotyk oraz pocieranie, masowanie różnymi fakturami (doświadczanie dotyku),
- stymulacja westybularna (doświadczanie własnego ciała z wykorzystaniem ruchu np. hamak, wałek, materac dmuchany, ciało nauczyciela),
- stymulacja wibracyjna (doświadczanie percepcji głębokiej ciała „Technika sześciu stawów” – spacer po ciele), stymulacja wibracyjna ciała przy użyciu zabawek wibrujących oraz materiałów wibracyjnych do masażu;
• pobudzanie do samodzielnego wykonywania rychów: prowokowanie atrakcyjnymi bodźcami;
• ćwiczenia pozwalające na poznanie własnego ciała: masaże ciała (głaskanie, ugniatanie określonych partii ciała – pleców, nóg, kończyn górnych, dolnych);
• stymulacja ciała z wykorzystaniem różnych technik masażu – Masaż Shantali, Terapia Taktylna;
• ćwiczenia zmierzające do rozwijania aktywności własnej z wykorzystaniem przedmiotów zawieszonych na stojaku (dzwonki rurowe, korale), zabawa stopami lub dłońmi w misce lub na tacy, na której umieszczamy ciekawy materiał (kamienie, fasola, kulki szklane, żołędzie);
• oglądanie siebie w lustrze – wyczuwanie własnego ciała, wskazywanie i nazywanie poszczególnych części ciała: głowy, twarzy, rąk, dłoni, nóg, stóp, brzucha;
• zabawy przy muzyce w opracowaniu M. Bogdanowicz "W co się bawić z dziećmi – Ciało i przestrzeń";
• rozwijanie świadomości ciała z wykorzystaniem metody Ruchu Rozwijającego W. Sherborne, programów aktywności M. i Ch. Knillów „Świadomość ciała kontakt i komunikacja”.

Ćwiczenia motoryki małej z uwzględnieniem koordynacji wzrokowo ruchowej:
• masaż dłoni z zastosowaniem oliwek zapachowych;
• stymulacja somatyczna dłoni i rąk poprzez dotyk oraz pocieranie, masowanie różnymi fakturami;
• rozwijanie aktywności własnej dziecka;
• ćwiczenia zamykania i otwierania dłoni; wkładanie do dłoni przedmiotów o zróżnicowanej wielkości i stopniu twardości;
• poznawanie skutków różnych działań- manipulacja poprzez ukierunkowanie dłoni do działań w różnych tworzywach:
- woda (obserwacja efektów swoich działań),
- materiały sypkie np. kasza, ryż, groch, piasek, mączka ziemniaczana,
- materiały formowalne: plastelina, masa solna, glina,
- materiały półpłynne: kisiel,
- materiały naturalne: kasztany, szyszki, kamienie, itp.
- przedmioty codziennego użytku,
- tworzywa kontrastujące: szorstkie- gładkie, twarde- miękkie, zimne- ciepłe,
• dotykanie przedmiotów np. śliskich, zimnych, ciepłych, chropowatych, gładkich, kłujących, puszystych, twardych, miękkich, szeleszczących;
• rozmazywanie substancji typu piana na lustrze;
• malowanie palcami z wykorzystaniem farb strukturalnych;
• ćwiczenia z wykorzystaniem mas przekształcalnych: dotykanie, oklepywanie, rwanie, ugniatanie;
• dotykanie i głaskanie się dłonią o dłoń, dotykanie rękoma dużych powierzchni o zróżnicowanej fakturze;
• zawiązywanie na rękach dziecka barwnych wstążeczek;
• wspólna z dzieckiem zabawa z piłkami – wyjmowanie z pudełka, łapanie, rzucanie, wkładanie;
• wkładanie i wyjmowanie różnorodnych przedmiotów z różnego typu pojemników;
• podpór o różne powierzchnie (twarde, miękkie, ciepłe, zimne, szorstkie), docisk dłoni do podłoża;
• zabawy w wodzie (ciepła, zimna – poznawanie doznań termicznych) : uderzanie dłońmi o powierzchnię wody, pocieranie rąk pod wodą,chwytanie i wyciąganie pływających przedmiotów, przelewanie wody, wyciskanie wody z gąbki;
• doskonalenie chwytów z użyciem przedmiotu;
• swobodna eksploracja przedmiotami z najbliższego otoczenia;
• zabawy manipulacyjne z różnymi fakturami i substancjami; ściskanie, gniecenie, darcie, ugniatanie, lepienie, przesypywanie.

Rozwijanie i doskonalenie procesów poznawczych:
• ćwiczenia w kojarzeniu dźwięku z czynnością, poprzedzanie czynności dźwiękiem;
• ćwiczenia w identyfikowaniu doznań z przedmiotem; zastosowanie przedmiotów o rożnej fakturze i konsystencji;
• wyrabianie umiejętności orientacyjnego szukania dotkniętej części ciała poprzez pokazywanie przez nauczyciela części ciała z nazywaniem ich;
• prowokowanie do wprowadzania w ruch przedmiotów, swobodna eksploracja przedmiotem;
• poznawanie czynności i wspólne wykonywanie ich;
• dostarczanie różnych bodźców zapachowych i smakowych; próbowanie wybranych potraw (podstawowe smaki);
• poznawanie różnych zapachów: wąchanie pieprzu, rumianku, cynamonu, mięty itp.
• nazywanie wszystkich czynności podczas stymulacji i wprowadzanie nowych pojęć z bliskiego otoczenia dziecka;
• poznawanie siebie poprzez zabawę „to ja”: oglądanie i dotykanie części ciała przed lustrem np. „to moja głowa” (dotykanie, głaskanie, poklepywanie wspólnie z nauczycielem),
• zwiększanie pola doświadczeń dotykowych: masowanie różnymi materiałami, zawijanie i rolowanie w kocu, ucisk, ugniatanie, dociskanie (czucie głębokie);
• wydłużanie czasu koncentracji uwagi na proponowanych ćwiczeniach,
• szukanie wzrokiem przedmiotu, który został usunięty z pola widzenia,
• wspomaganie rozwoju spostrzegania poprzez wielozmysłowe poznawanie najbliższego otoczenia.

Ćwiczenia percepcji smakowe i węchowej:
• dostarczanie bodźców węchowych: zapachy produktów spożywczych, kosmetyków, olejków aromatycznych, roślin żywych i suszonych, przypraw itp.
• stymulacja czuciowa jamy ustnej substancjami o wyraźnym smaku oraz różnej konsystencji: pokarm słodki, lepki – jogurt, krem, miód, dżem; pokarm kwaśny – cytryna; pokarm rozkruszający się – chrupki, bezy itp.
• próby kojarzenia cech smakowo – zapachowych z przeznaczeniem przedmiotu: wąchanie jedzenia przed spożyciem; wąchanie mydła przed myciem itp.

Zebrane przeze mnie ćwiczenia nie tworzą systematycznego zbioru ale są raczej zestawem różnorodnych pomysłów. Nie należy trzymać się ściśle przedstawionych przykładów ćwiczeń, a raczej twórczo je dopasować do indywidualnych potrzeb i możliwości uczestnika zajęć.

Wskazówki do pracy z dzieckiem upośledzonym umysłowo
w stopniu głębokim:

• Postaraj się poznać jak najwszechstronniej dziecko, z którym pracujesz oraz środowisko, w którym ono przebywa. Poznaj jego potrzeby oraz odpowiednio zaspakajaj je.
• Utrzymuj częste kontakty z rodzicami lub opiekunami dziecka, zachęcaj ich do współpracy.
• Stosuj ćwiczenia dostosowane do aktualnego poziomu rozwoju dziecka z uwzględnieniem możliwości psychofizycznych oraz indywidualnych potrzeb rozwojowych.
• Stwarzaj miłą, pogodną atmosferę podczas zajęć.
• Zachęcaj podopiecznego do podejmowania spontanicznej aktywności. Używaj różnorodnych wzmocnień, nagradzając każdą aktywność dziecka.
• Pamiętaj: formy spontanicznej aktywności muszą sprawiać uczestnikowi zajęć radość i poczucie satysfakcji.
• Bądź uważny - obserwuj zachowanie podopiecznego, szukaj sposobów na nawiązanie z nim jak najlepszego kontaktu, od tego będzie zależeć powodzenie waszych wysiłków; szukaj przyczyn konkretnych reakcji, zachowań; zwróć uwagę na to, czego ty uczysz się w kontaktach z osobą niepełnosprawną.
• Unikaj pośpiechu w pracy. Stosuj częste przerwy, oddzielające krótkie okresy intensywnej pracy – stymulacji.
• Twórz jak najwięcej okazji do osiągania sukcesów przez uczestnika zajęć.
• Usuwaj bodźce, które mogą rozpraszać jego uwagę.
• Stosuj strukturyzację aktywności podopiecznego w ciągu dnia, staraj się wprowadzać pewne drobne zwyczaje, rytuały w trakcie przebywania z nim.
• Organizuj możliwie jak najwięcej okazji do kontaktów z rówieśnikami.
• Stwarzaj sytuacje pozwalające na systematyczne powtarzanie opanowanych umiejętności.
• Brak stymulacji, podobnie jak i jej nadmiar, jest jednym z głównych powodów pojawiania się stereotypii, zachowań autostymulacyjnych i autodestrukcyjnych.
• Staraj się, aby poprzez odpowiednie zabiegi pedagogiczne wytworzyć u dziecka wyraźne zróżnicowanie pomiędzy okresami aktywności i odpoczynku. Aktywność nie oznacza oczywiście pobudzenia, hałasu i stresu, ale intensywność, koncentrację i uwagę.
• Pamiętaj o wprowadzaniu stałych bodźców sygnałowych, dających możliwość przewidywania sytuacji w jakiej się za chwilę znajdzie uczestnik. Aby sygnały były dla dziecka czytelne i zastępowały słowa, muszą być stale powtarzane. Można wykorzystać bodźce zapachowe, dotykowe, słuchowe, smakowe i wzrokowe.
• Pracując z dzieckiem głęboko wielorako niepełnosprawnym odkrywaj w sobie ludzką zdolność komunikowania się bez słów. Poprzez dotyk, gest, spojrzenie, ton głosu można wyrazić tak wiele i tak wiele można otrzymać.
• Kształć się, poszerzaj swoją wiedzę, szukaj nowych skutecznych metod, sposobów pracy.


Bibliografia

- J. Kielin (red.), Rozwój daje radość, Gdańsk 2002

- Franczyk, K Krajewska, Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju, Kraków 2007

- L. Miosga, Pomóż mi być – komunikacja i stymulacja zmysłowa osób ze znaczną i głęboką niepełnosprawnością umysłową, Kraków 2006

-M. Walczowska-Dutka, Program nauki komunikacji dla dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Kraków 2005

- Swietłana Masgutowa, Neurokinezjologiczna Terapia Taktylna dr S. Masgutowej – metoda pracy z dziećmi i dorosłymi z wyzwaniami w psychoruchowym rozwoju, Warszawa 2005

- A. Fröhlich, Stymulacja bazalna od podstaw, Poznań 2013

- A. Smrokowska – Reichmann, Snoezelen – Sala Doświadczania Świata – kompendium opiekuna i terapeuty, Wrocław 2013