Mowa bezdźwięczna

Wymowa bezdźwięczna, ubezdźwięcznianie, mowa bezdźwięczna – rodzaj dyslalii polegający na braku realizacji spółgłosek dźwięcznych i zastępowaniu ich odpowiednikami bezdźwięcznymi lub realizowaniu głosek dźwięcznych jako głoski półdźwięczne. Dotyczy ona 13 polskich głosek, występujących w opozycji dźwięczna – bezdźwięczna:
1) b : p
2) b’ : p’
3) d : t
4) z : s
5) ż : sz
6) ź : ś
7) dz : c
8) dż : cz
9) dź :ć
10) v : f
11) v’ : f’
12) g : k
13) g’ : k’

Ubezdźwięcznianiu nie ulegają samogłoski i spółgłoski półotwarte (r, l, l’, m, m’, n, n’, ł).
Przykłady ubezdźwięczniania:
a)burza – pusza
b)koza – kosa
c)tablica – taplica
d)żaba – szapa
e)zegar – sekal
f)waga – faka

Przyczynami ubezdźwięczniania są:

1.Zaburzenia słuchu mownego (fonetyczno – fonematycznego)
2.Upośledzenie słuchu, niedosłuch lub głuchota
3.Brak koordynacji między pracą wiązadeł głosowych, a pracą narządów jamy ustnej (kinestezja artykulacyjna)
4.Inercja wiązadeł głosowych oraz zakłócenia w koordynacji mięśni fonacyjnych i oddechowych, które utrudniają napięcie wiązadeł głosowych, warunkujących ich drgania
5.Uszkodzenia c. u. n.

Rodzaje wymowy bezdźwięcznej: w. b. całkowita (wszystkie spółgłoski mające odpowiedniki artykułowane są bezdźwięcznie) – występuje rzadko; w. b. częściowa – w niektórych parach opozycyjnych obserwuje się rozróżnianie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych.

Jeśli chcemy upewnić się jaki jest zakres występowania bezdźwięczności – badamy wymowę głosek w podanej kolejności, która jest jednocześnie kolejnością prowadzenia ćwiczeń i zabaw prowadzących do udźwięczniania (K. Kozłowska) : w → f, z → s, ż → sz, ź → ś, dz → c, dż → cz, dź → c, b → p, d → t, g → k.


Terapia logopedyczna
Zachowanie zasady kolejności głosek: od najbardziej otwartych (stopień zbliżenia narządów mowy) – szczelinowych, do zwarto - szczelinowych, na końcu przechodzimy do zwartych. Jest to następująca kolejność:

szczelinowe: v, v’, z, ż, ź,
zwarto – szczelinowe: cz, dz, dż, dź,
zwarte: b, b’, d, g, g’
Korekcja (wg E. M. Minczakiewicz) polega głównie na wykształceniu wzorców słuchowych lub kinestetyczno – ruchowych głosek, które są realizowane bezdźwięcznie. Ważne jest uświadomienie dziecku różnicy w wymowie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych ( dotknięcie dłonią krtani lub czubka głowy – wibracje przy dźwięcznych).

Ćwiczenia
1.Rozpoczynamy od wymowy samogłosek (a, o, u, i, y, e, ę, ą), przechodzimy do głosek półotwartych (r, l, ł, n, m, m’, n’), kończymy na wymowie spółgłosek. Głoski półotwarte ułatwiają przejście do udźwięczniania (zwarć krtani); [np. p → m → b; t → n → d; ć → ń → ź]. Podczas ćwiczeń dziecko kontroluje dłonią wibracje krtani, następnie podejmuje próby kontroli słuchowej.
2.Każdą wypracowaną pod względem dźwięczności głoskę łączymy z samogłoskami (logotomy), które wykorzystujemy później do budowy sylab, wyrazów, zdań.
3.Jedną z metod jest „metoda fonetycznej analogii”, stosowana wtedy, gdy dziecko opanowało już kilka głosek dźwięcznych. Drogą analogii opracowujemy kolejne pary głosek (dźwięczna – bezdźwięczna), rozpoczynając od pary f – v (dziecko powinno zauważyć różnicę drogą słuchową i czuciową – wyczuwanie drgań na krtani i wargach (głowie). Różnice dźwięczna – bezdźwięczna można zauważyć zatykając uszy podczas naprzemiennej artykulacji głosek opozycyjnych.
4.Metoda H. Weinert – nucenie znanych dziecku melodyjek z podkładem dźwięków szczelinowych f, s, ś, sz. Ważne: istotna jest poprawna artykulacja izolowanej głoski – eliminowanie skłonności do epentezy (dodawania zbędnych uzupełnień typu „y” – fy sy , śy ).
Dwa etapy pracy nad kolejnymi głoskami:
1.Etap wywołania głoski.
2.Etap utrwalania głoski – automatyzacja.

Korekcja (wg E. M. Skorek)

Ćwiczenia wstępne:
a)ćwiczenia zwiększające napięcie mięśniowe artykulatorów (policzki, wargi, język): cmokanie, parskanie, gra na grzebieniu i organkach, mruczenie melodii, masaż warg i języka, nadymanie policzków i wstrzymywanie powietrza zakończone silnym parsknięciem;
b)ćwiczenia słuchu fonematycznego ( cel: umiejętność słuchowego rozróżniania głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych);
c)ćwiczenia doprowadzające do zrozumienia różnic w wibracji wiązadeł głosowych podczas wypowiadania głosek dźwięcznych i braku wibracji (głoski bezdźwięczne):
- podczas artykulacji głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych przykładamy dłoń do krtani logopedy lub dziecka albo kładziemy dłoń na czubku głowy,
o porównywanie siły strumienia powietrza na zewnętrznej powierzchni dłoni przy artykulacji głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych ( przy bezdźwięcznych jest wyraźniej wyczuwalny strumień powietrza), tłumaczenie zjawiska dźwięczności na samogłoskach wymawianych przez logopedę;
o porównywanie swojej artykulacji samogłosek z artykulacją logopedy; obserwowanie przez dziecko jednocześnie u siebie i logopedy różnic w trakcie wymawiania głosek w następujących parach: m – p, n – t, n – s, n – c;
o uświadomienie różnic (dźwięczna - bezdźwięczna) – rozpoczynać zawsze od głosek f – v; po tych ćwiczeniach dziecko ma spróbować uruchomić wiązadła głosowe w trakcie wmawiania głosek bezdźwięcznych (polecenie: „włącz motorek”);
o udźwięcznianie głoski f - zabawa „wielbłądzia buzia” – dziecko wysuwa lekko górną wargę do przodu, tworząc szczelinę między dolną wargą i górnymi zębami, po czym mocno dmucha. Siłę dmuchnięcia można zbadać wierzchem dłoni. Im silniejszy strumień powietrza, tym wyraźniej usłyszymy głoskę f ; następnie nie zmieniając układu warg proponujemy, aby dziecko wywołało drganie (wykorzystanie a, e, o, u, i, y) i sprawdziło ręką jego wystąpienie. Połączona z drganiami głoska f daje nam dźwięczne v;
o uzyskanie głoski v – przechodzimy od dźwięcznej u do dźwięcznej v. Łączymy u z v: u – v - u – v - u – v – u – v. Naśladujemy wycie syreny: e – v – e – v – e – v – e – v – e. Głoskę u można potem zastąpić głoskami e, y, i, itd. (K. Kozłowska)

Metody wywoływania głosek:
1)Obniżyć głowę dziecka, przyciągnąć brodę do klatki piersiowej i w takiej pozycji polecać artykułowanie bezdźwięcznych odpowiedników w sylabach w pozycji między samogłoskami (dźwięczność samogłoski może udzielić się spółgłosce) – ava, ovo, uvu;
2)Powtarzanie kompleksów dźwiękonaśladowczych , np. zabawa w samolot, samochód, naśladowanie głosów zwierząt;
3)Wywoływanie dźwięczności głosek zwartych b i d – łączenie realizacji nosowego m i n z głoskami zwartymi w sylabach , np. mmmba, nnnda;
4)W trakcie wymawiania głoski m zacisnąć dziecku nozdrza, co pozwala uzyskać głoskę b, zaś w trakcie artykulacji n - d ;
5)Uzyskanie głoski v – w trakcie artykulacji głoski ł logopeda przyciska palcem dolną wargę dziecka, doprowadzając do kontaktu wargi z krawędzią zębów ;
6)Wywołanie głoski g – w trakcie powtarzania sylaby da przyciskać palcem lub szpatułką przód języka, w efekcie czego powinna powstać sylaba ga.
7)Gdy dziecko opanuje właściwą wymowę jednej (dwóch) głosek dźwięcznych, w korekcji następnych można zastosować zasadę wykorzystania w korekcji metody fonetycznej analogii i zasadę wykorzystania w korekcji metody fonetycznej asymilacji.

Zasada wykorzystania w korekcji metody fonetycznej analogii – polega na wykorzystaniu prawidłowo artykułowanych głosek dźwięcznych. Oparta jest na powtarzaniu par głosek, w toku którego dźwięczność może przenieść się na realizację pozostałych fonemów. Przykład: uzyskanie ż – dziecko wymawia już z i v, prosimy je o wymawianie: f – v – s – z – sz, co powoduje, że po głosce sz automatycznie pojawia się głoska ż.

Zasada wykorzystania w korekcji metody fonetycznej asymilacji – polega na wykorzystaniu prawidłowe artykulacji tylko niektórych spółgłosek dźwięcznych. Dziecko powtarza sylaby i wyrazy, w których wykorzystuje się zjawisko asymilacji wstecznej i postępowej, tzn. wsteczna sylaba va może być wykorzystana do ćwiczenia dźwięcznego d w wyrazie dva, a sylaby vo do ćwiczenia dźwięcznego dz w wyrazie dzwonek. Przykładem wykorzystania asymilacji postępowej jest vvvb, zzzb; jeśli dziecko prawidłowo artykułuje v może spróbować wypowiedzieć słowo wbrew.

Literatura:
Minczakiewicz E. M., Mowa.Rozwój – zaburzenia- terapia, WNAP, Kraków 1997
Skorek E. M, Z logopedią na ty, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005
Kozłowska K., Zabawy logopedyczne i łatwe ćwiczenia, WP ZNP Spółka z o.o., Kielce 2005