Pedagogika humanistyczna szansą dla wychowania w teraźniejszości i przyszłości

W ostatnich latach XX wiek, a także i dziś, jesteśmy świadkami nawoływania w skali świata do szeroko rozumianego humanizmu. Często słyszy się i pisze o filozofii humanistycznej, o psychologii humanistycznej a także o pedagogice humanistycznej. Biorąc pod uwagę to ogromne zainteresowanie można zapytać: „Skąd owe zainteresowanie wychowaniem humanistycznym skoro humanizm stanowi punkt wyjścia i dojścia do filozofii, psychologii, pedagogiki od najdawniejszych czasów?”
Według encyklopedii popularnej PWN - humanizm – 1) prąd umysłowy i kulturowy, związany z odrodzeniem się XIV/XV w. ideałów kultury starożytnej Grecji i Rzymu: godności i autonomii człowieka, pełnego rozwoju jego przyrodzonych możliwości; 2) ogólna nazwa koncepcji filozoficznych przypisujących człowiekowi centralne miejsce w świecie i najwyższą wartość; 3) postawa moralna uznająca człowieka za najwyższą wartość.
Według słownika współczesnego języka polskiego – humanizm – postawa moralna i intelektualna skoncentrowana przede wszystkim na człowieku, jego dobru, pomyślności, szczęściu, charakteryzująca się poszanowaniem godności i wolności człowieka.
Pedagogika humanistyczna wywodzi się z „przebudowy podstaw nauk humanistycznych” (Suchodolski 1928), sięgającej przełomu wieków i dokonującej się głównie w Niemczech, a – w przeciwstawieniu do pozytywistycznego modelu nauki i poznania – wykazującej odrębność zjawisk świata humanistycznego w stosunku do zjawisk świata przyrodniczego oraz odrębność poznania humanistycznego (humanistyki) w stosunku do poznania przyrodniczego. 1
Mając już pewne rozeznanie w kwestii humanizmu, pedagogiki humanistycznej spróbuję teraz przedstawić kilka poglądów wielkich pedagogów osadzonych w nurcie humanizmu na ideał wychowania – wychowania humanistycznego.
Wilhelm Dilthey (1833–1911) stwierdził, że człowieka zrozumieć można – nie przez psychologiczne eksperymenty, – lecz przede wszystkim przez historię, przez kulturę, która zaspokaja jego odpowiednie potrzeby duchowe. Kontakt człowieka z kulturą odbywa się dzięki „przeżywaniu” i „rozumieniu” wartości. Osiąga się to przede wszystkim poprzez kształcenie, które zmierza do ukształtowania „przeżywającej” i „rozumiejącej” kulturę osobowości wychowanka. Na tej podstawie głosił „ możliwość nauki pedagogicznej mającej walor ogólnie obowiązujący”.
Bogdan Nawroczyński formułuje w dziele „Zasady nauczania” ideał wykształcenia: „Ideał wykształcenia zasadza się na zespoleniu w jedną harmonijną, żywą i coraz dalej rozwijającą się całość duchową dwu czynników: jednym z nich są wysoce wartościowe i przy tym różnorodne dobra kulturalne, drugim przyswajająca je sobie ze wzrastającą do aktywności, samodzielności i twórczości jednostka ludzka, nacechowana indywidualnością i wybijająca na owej całości swe wyraźne piętno. Jego urzeczywistnieniem jest wykształcony człowiek” (Nawroczyński, 1987, t.II, s.90). Nawroczyński stwierdził także, iż osobowość kształtująca się w służbie wartości kulturalnych musi być produktem swobodnego rozwoju „od, wewnątrz”, ale jeśli ma się przyczyniać do rozwoju społeczeństw kulturalnych, musi też być wynikiem rozwoju „od zewnątrz”. 2
Sergiusz Hessen stwierdza, że głównym celem wychowawczym jest kształtowanie osobowości ludzkiej poprzez wdrażanie jej w świat wartości kulturalnych. Wartości kulturalne pozwalają człowiekowi wznieść się ponad byt naturalny i uformować swoją osobowość, aby z kolei wychodzić poza siebie i pogrążać się w ponadindywidualnej całości społecznej. Osobowość i społeczeństwo, podobnie jak przymus i wolność, nie przeciwstawiają się sobie w wychowaniu, lecz się wzajemnie przenikają. Wychowanie szkolne kształci w dziecku poczucie prawa i świadomości społecznej; wychowanie moralne, które jest specjalną kategorią w filozofii Hessena, powinno rozwijać w człowieku wolność wewnętrzną, tzn. wewnętrzną siłę dobrowolnego podporządkowania się zasadzie wyższej. Hessen wyróżnił w sferze wychowania kilka warstw, jedną z nich jest warstwa kultury duchowej, która ma otwarty charakter i można ją nazwać „kształceniem”, czyli włączaniem jednostki w nurt kultury. 3

1Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Impuls, Kraków 1988, s. 43
2 Wołoszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku, Strzelec, Kielce 1998, s. 64 – 65
3 Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Impuls, Kraków 1988, s. 47 - 48


Pedagogika humanistyczna zakreśla swoje cele na uformowanie osobowości ludzkiej (człowieka jako „osoby”). Człowiek przeobrażając rzeczy, wyjaśnia je i wytwarza, nadaje im wartość, czyli realizuje świat osobowości. Na tym polega humanistyczny sens działalności człowieka.
Zygmunt Mysłakowski w swojej filozofii wychowania zbliżał się najbardziej do pedagogiki humanistycznej, ponieważ osią łączącą jego poglądy stały się kategorie osobowości i wartości. 4
Proces wychowania powinien prowadzić do możliwie najwyższego stadium osobowego rozwoju człowieka. Zakłada wejście jednostki na drogę samokształcenia i samowychowania, prowadzącego do ukształtowania dwóch struktur psychicznych: „ja aktualnego” i „ja idealnego”, które zawierają wzory osobowe i wartości etyczne, jakie planujemy realizować.
Rozwój wychowawczy jednostek ku osobowości i istnienie grup społecznych uznaje Mysłakowski za jeden i ten sam proces widziany z dwóch różnych stron. Osobowość i społeczeństwo są korelatami, tzn. im bardziej jednostka utożsamia się z kompleksem treści humanistycznych grupy, z jej ideałami, wierzeniami, celami, tym bardziej – z jednej strony – umacnia się grupa, z drugiej – rozwija się osobowość jednostki uczestniczącej w ponadindywidualnych wartościach. Prospektywny i dynamiczny element wychowania ujmuje funkcja rekonstrukcyjna, rozumiana jako pobudzenie twórczych sił jednostek i ich zdolności do kreowania nowych wartości. We współczesnej zmiennej cywilizacji funkcja ta ma coraz większe znaczenie. 5
Jednym z najwybitniejszych pedagogów humanistycznych w Europie a na pewno największym w kraju jest uczony – humanista, pedagog i kulturolog Bogdan Suchodolski. Zajmował się humanistyką szeroko rozumianą a w szczególności: historią antropologicznej myśli filozoficznej i współczesną filozofią człowieka, historią myśli pedagogicznej i współczesną pedagogiką, historią nauki powszechnej i polskiej oraz historią kultury polskiej.
Centralnym problemem filozoficznym i pedagogicznym dla Bogdana Suchodolskiego był problem nowego człowieka w nowych warunkach życia społecznego i cywilizacji współczesnej. „Proces wychowania – to proces naszego życia”, historia kultury – to „historia rozwoju człowieka”, bo osobowość ludzka kształtuje się w procesie życia jako odpowiedź na sytuacje, w jakich człowiek się znajduje. „Wychowanie jest zawsze racjonalną nadzieją”. 6

4Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Impuls, Kraków 1988, s. 50
5Wołoszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku, Strzelec, Kielce 1998, s. 71 - 72
6 Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Impuls, Kraków 1988, s. 52 - 53


Człowiek kształtuje się w toku swojej różnorodnej działalności, a przekształcając zewnętrzne warunki swego istnienia wyraża siebie w swoich dziełach. Można zakwestionować tradycyjne rozgraniczenie wychowania na wychowanie umysłowe, moralne, estetyczne, fizyczne. Suchodolski proponuje integralne wychowanie człowieka przez naukę, technikę, sztukę, pracę, sport, bo na tej płaszczyźnie człowiek przekracza warunki i siebie, ludzie dorastają do zadań twórczych. Nauka, technika, sztuka – to przecież wielkie kreacje człowieka. 7
Wychowanie nie może być jedynie wychowaniem „ na dziś”, musi być zawsze wychowaniem prospektywnym, antycypującym „wychowaniem dla przyszłości” nie może być jedynie wychowaniem szkolnym „zamkniętym”, lecz musi być wychowaniem „otwartym” i permanentnym. „Działalność wychowawcza powinna w naszych czasach przekroczyć te granice, w jakich dotychczas była zamykana - a mianowicie granice wyznaczone przez program przygotowania młodzieży do wypełniania określonych funkcji w życiu społecznym i zawodowym. Chodzi o to, aby wychowanie dopomagało jednostkom ludzkim, by nie tylko umiały >> coś robić <<, lecz aby umiały także >> być <<, aby umiały >> istnieć << - aby były wewnętrznie bogate i szczęśliwe, a zarazem zaangażowane w wielkie sprawy świata – w powszednich dniach ich życia”. 8 Pedagogika humanistyczna Bogdana Suchodolskiego znajduje swój wydźwięk w stwierdzeniu, że „nikt nie potrafi uwierzyć w ten łatwy i optymistyczny mit, iż można naprawić trwale świat nie naruszając zła zaczajonego w ludzkich sercach, podobnie jak trudno pokrzepić się nadzieją, iż rekonstrukcja serca – gdyby nawet mogła być dokonana cudownymi sposobami –uczyni rzeczą nieważną lub zbędną rekonstrukcję świata”(Suchodolski 1983). 9
Współczesny humanizm wg Stefana Kunowskiego to twór wielce skomplikowany, stanowiący doktrynę jakiegoś rodzaju działania, umożliwiający działania planowo kierowane. 10 Sprowadza się on do wyzwalania człowieka w myśl wskazań płynących z przyjętej ideologii – światopoglądu. Przykładem takiego toku rozumowania może być min.: humanizm filozoficzny, humanizm chrześcijański, humanizm idealistyczny - podstawowa idea jest zawsze taka sama, to jednakże w treściach swoich i rozwiązaniach tych samych zagadnień jest krańcowo różny.

7Wołoszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku, Strzelec, Kielce 1998, s. 75
8Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Impuls, Kraków 1988, s. 54
9Wołoszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku, Strzelec, Kielce 1998, s. 77
10Kunowski S., Problematyka współczesnych systemów wychowania, Impuls, Kraków 2000, s. 69

Proces humanizacji, rozwijający się w kulturze europejskiej od starożytności po neohumanizm XIX wieku, przenikał stopniowo wszystkie dziedziny życia i kultury, sięgając do spraw społeczno – prawnych, do życia naukowo – technicznego, do problemów filozoficznych na temat człowieka, aż wreszcie wkroczył na teren polityki i współżycia międzynarodowego. Przy tym ta zadziwiająca ekspansja „humanistycznego punktu widzenia” powodowała zrastanie różnych problemów w jednolitą całość rozwiniętego systemu humanistycznego, opartego na pewnych określonych podstawach światopoglądowych. 11 Bardzo ważną kwestią współczesnego humanizmu jest problem jak podejść do mas i zespołów jednostek, ludzkich by one osobiście z całą swą wolą i energią zechciały współpracować przy realizacji celów danego systemu humanistycznego. I tu także nastręcza się wiele możliwości do wyboru: albo tak zabiegać wychowawczo i tak przekonywać prawdą każdego, by człowiek sam dobrowolnie chciał te cele urzeczywistniać, albo pozostawić dowolnie człowiekowi, by samorzutnie mógł chcieć, albo tak wreszcie zorganizować warunki życia każdego, aby człowiek musiał chcieć, zgodnie z tym, czego żądają postulaty światopoglądowe. 12
Albert Einstein, przemawiając w 1938 r. w Instytucie Technologicznym w Kalifornii do studentów, wskazywał na to, że wiedza, która przyniosła oszczędność w pracy ludzkiej i uczyniła życie łatwiejszym, mimo to dała zbyt mało szczęścia ludziom tak w czasie wojny, jak też pokoju, gdyż napełniła życie ludzkie pośpiechem i niepewnością o życie i zarobki. Ale jest możliwość sensownego zastosowania wiedzy. „Nie wystarczy – mówił – jeśli nabędziecie umiejętności stosowania wiedzy dla pożytku człowieka. To sam człowiek i jego los muszą być głównym celem wszystkich zabiegów technicznych, dotyczyć muszą wielkiego wciąż nierozwiązanego problemu organizacji pracy rozdziału dóbr, aby wysiłki naszego mózgu stały się błogosławieństwem, a nie przekleństwem ludzkości” (Albert Einstein, Aby nauka była błogosławieństwem a nie przekleństwem ludzkości, „Problemy” 1946, nr 4 (5), s. 60). 13
Poglądy takie przyczyniły się do rozpowszechnienia humanizmu naukowego, którego główne tezy to: 1) należy stosować zdobycze nauki, szczególnie nauk społecznych, w służbie dobra i dobrobytu; 2)ludzie nauki i techniki powinni przedstawić opinii publicznej, jakie stoją przed nimi możliwości i jak należy je wyzyskiwać: 3) uczeni muszą sami być humanistami „z krwi i kości”; 4) humanistyczny pogląd na naukę, przyrodę, człowieka i cywilizację, skupiony w paru przystępnych tezach, winien być starannie spopularyzowany i znajdować się we wszelkim myśleniu i działaniu.

11Kunowski S., Problematyka współczesnych systemów wychowania, Impuls, Kraków 2000, s. 88
12Kunowski S., Problematyka współczesnych systemów wychowania, Impuls, Kraków 2000, s. 90
13Kunowski S., Problematyka współczesnych systemów wychowania, Impuls, Kraków 2000, s. 102

Wszystkie poglądy i systemy pedagogiczne oparte na idei humanistycznej są w gruncie rzeczy bardzo ideowo poprawne i starają się dopasować do indywidualnych sytuacji odbiorcy np. ucznia. Jednak nie o każdym okresie w historii człowieka można powiedzieć, że był to czas szeroko rozumianego dostępu do nauki i kultury.
W 1948 r. Narody Zjednoczone Ogłosiły Deklarację Powszechną Praw Człowieka, w, której min. gwarantuje się prawa wychowawcze tak do nauczania bezpłatnego na stopniu elementarnym i podstawowym, tak do pełnego rozwoju osobowości, tak też prawa wychowawcze rodziny. Wychowawcy zaś starają się jeszcze o zapewnienie praw swobody twórczej dziecka w zabawie i nauce kierowanej zainteresowaniem. Nauka traktowana jest tu idealistycznie jako przede wszystkim wartość kulturalna i wychowawcza, ponieważ ubogaca wewnętrznie badacza i rozwija jego twórczość, bądź też przyczynia się do wychowania ulepszonych ludzi o wyższej inteligencji i twórczości, bądź też społecznie ma przynieść korzyści w postaci wygody i dobrobytu. Tak czy inaczej pojęta nauka, co do celów wychowawczych, eugenicznych czy socjalnych zawsze jednakże musi być zhumanizowana, tak, że humanizacja obejmuje tu nawet nauki ścisłe. W związku z tym i program wykształcenia tak jest dobierany i takimi metodami przeprowadzany, by potęgował zdolności twórcze wyselekcjonowanej młodzieży tak w dziedzinie intelektualnej, jak estetycznej i moralnej działalności. 14
Dziś humanizm odnoszony jest do wszelkich dziedzin życia i działania ludzkiego w szczególności do tych, które są w jakiś sposób zagrożone np. wartości moralne. Mówi się także i pisze bardzo często o przywróceniu wartości humanistycznych w dziedzinach gdzie polityka i ekonomia wyparła od dawna powyższe wartości np. ludzka praca, stosunki międzyludzkie wypowiada natomiast się walkę nadmiernemu stechnicyzowaniu i sformalizowaniu życia człowieka. Schematyzacja działań biurokracja, pośpiech, agresja, lęk, egocentryzm, anonimowość, natłok informacji powoduje, iż ludzie stają się bezradni, brakuje im wzorców postępowania, szczególnie wsparcia potrzebują rodzice, którym coraz trudniej sprostać w wychowaniu dzieci.
Reasumując powyższe teorie i poglądy można stwierdzić, że wśród wielu nurtów pedagogiki kształtujących się na przełomie wieków, pedagogice humanistycznej przypisać można bardzo wysoką rangę, tym bardziej, że wiele z tych kierunków opartych jest głównie na jej założeniach.

14Kunowski S., Problematyka współczesnych systemów wychowania, Impuls, Kraków 2000, s. 105


Spróbuję teraz w kilkunastu zdaniach przedstawić realia działań pedagogicznych oparte na doświadczeniach znanych myślicieli oraz własnym kilkunastoletnim doświadczeniu w pracy z młodzieżą szkolną.
Uważam, że najistotniejszy wpływ na formułowanie poglądów:, jaki styl wychowania, wartości, nurt pedagogiczny czy zasady życia wybrać w pracy pedagogicznej z młodzieżą szkolną ma własne wychowanie w okresie dzieciństwa i młodości. Wtedy to zasadnicze wzorce postępowania zostały wpojone przez rodziców, potwierdzone przykładem ich życia i konsekwentnym realizowaniem wartości. Wspomnienia własnych doświadczeń szkolnych, tego, co bolało, co dawało radość tworzenia, uzupełniły obraz wzorca pedagogicznego.
Naturalną konsekwencją edukacji były przemyślenia związane ze zdobywaniem wiedzy. Przyczyniły się tu poglądy filozoficzne i pedagogiczne rozszerzające nasze horyzonty myślowe, literatura piękna z psychologicznymi portretami bohaterów i refleksyjne aforyzmy jako zwięzłe przesłania. Potwierdzeniem ich trafności okazały się wreszcie własne doświadczenia życiowe i zawodowe, które na pewno pozostawiły ślad określonej mądrości życiowej.
Stawiając pytanie – „Czy pedagogika humanistyczna jest szansą dla wychowania w teraźniejszości i przyszłości? ” – uważam kategorycznie, że tak.
Gromadząc życiowe doświadczenia i stawiając sobie rozliczne pytania poszukujemy prawdy o sobie samym i o świecie. Poprzez czyny, działanie przeżywanie kształtujemy nieustannie nasze poglądy; modyfikujemy je dostosowujemy je do prawd dających poczucie radości, dobra, piękna. Zyskujemy w ten sposób świadomość własnej osoby, podejmujemy więc trud dalszego rozwoju. 15 Uzmysławianie sobie własnych potrzeb, szukanie możliwości ich zaspokajania w różnych aspektach naszego życia – emocjonalnych, intelektualnych czy duchowych i estetycznych – kieruje nas wprost do uświadomienia sobie najważniejszych przesłanek wychowawczych i roli pedagoga i wychowawcy.
W świecie cywilizacji naukowo – technicznej, w społeczeństwach, w, których obserwujemy liczne kryzysy ludzkiego działania wychowanie humanistyczne ma szczególne zadanie. Pedagogika humanistyczna przygotowując ucznia do godnego, pełnego życia stawia też szerokie zadania przed wszystkimi, tym, którzy ten problem podejmują.

15 Łatacz E., Podmiotowość a wychowanie, Pedagogiczne drogowskazy, red. Juraś – Krawczyk B.

Wychowywać należy bowiem w procesie nieustannego rozwoju nie tylko dzieci i młodzież, ale także dorosłych i starszych. Stąd koncepcja wychowania integralnego w ramach pedagogiki otwartej Mariana Nowaka 16 uświadamia nam konieczność złożonych działań pedagogicznych w sferach socjalizacji, inkulturacji, personalizacji i emancypacji człowieka. Dzięki celowym działaniom w tych sferach wychowanie uświadomi, czym jest człowieczeństwo i wolność w świecie zniewolenia cywilizacją, da możliwość wyboru wartości, włączenia wychowanka w życie społeczno kulturalne.
Pedagogika humanistyczna skupia się głównie na człowieku – „Bądźmy ludźmi choćby tak długo, póki nauka nie odkryje, że jesteśmy, czym innym” 17 słowa tego aforyzmu wyraźnie określają położenie człowieczeństwa we współczesnym świeci. Jest to świat wartości każdego wychowanka, kształtowany tak, by w toku refleksji nad sobą zawsze mógł wybrać to, co najlepiej pozwala mu realizować ideały prawdy. Maksyma jednak też ostrzega byśmy tego celu wychowawczego nie zatracili. Zbytnie unaukowienie życia, nadmiar teorii, koncentrowanie się tylko na intelektualnym rozwoju człowieka gubi w nas to, co najważniejsze, godność i wolność.
Wnioskiem z tej maksymy może być fakt, iż najważniejsza w wychowaniu jest świadomość – uświadomienie sobie jej celowości. Wtedy dobrać można właściwe środki i wzorce by praca była skuteczna. Wzorcami w dzisiejszej rzeczywistości są min: środowisko, media, wzorce osobowe. Ważną rolę w pedagogice przypisuje się wychowawcy choć często jego wpływ na zachowanie wychowanków jest fragmentaryczny.
Każdy człowiek to niepowtarzalna indywidualna osoba o określonych potrzebach i możliwościach, funkcjonująca w konkretnym środowisku. Najpełniej spojrzeli na człowieka personaliści, postrzegając pełnię osobowości ludzkiej. Człowiek zbiera, bowiem doświadczenia różnymi drogami – emocjonalnie, intelektualnie, stąd potrzeba integralnego rozwijania osobowości z uwzględnieniem tępa rozwoju. „ Dzieci powinny dostać pozwolenie na wzrastanie w ich własnym tempie i jednocześnie potrzebują pomocy, by stać się niezależnymi i autonomicznymi jednostkami”. 18 Rysuje się tutaj szansa dla pedagogiki humanistycznej poprzez dostrzeganie dobrych stron jednostki, leczenia niskiego poczucia wartości własnej, akceptację siebie takim, jakim jestem. W każdym uczniu tkwi potencjał rozwojowy, który powinien być rozbudzony i kierowany sprzyjającą ręką tak, by zapewnić harmonijny rozwój.

16 Nowak M., Podstawy pedagogiki otwartej, RW KUL, Lublin 2000, ss. 245 – 254
17 Lec S.J., Utwory wybrane, WL, Kraków 1997, s. 94
18Lippitz W., O fenomenologicznych przesłankach integralności teorii pedagogicznej, Pedagogiczne drogowskazy, red Juraś – Krawczyk B., Śliwerski B., OW IMPULS, Kraków 2000, s.95

Nie należy jednak przeceniać jednostki. Pełniejsze oparcie zyskujemy we wspólnocie, która nie tylko zapewnia poczucie bezpieczeństwa, ale także rozwija przez wymianę poglądów i kształtowanie odpowiedniej postawy. We współczesnym świecie młody człowiek często czuje się zagubiony, przeżywa frustracje, trudno mu odnaleźć wartości, tożsamość. Stąd ważna jest umiejętność współpracy w grupie, która pozwala przekazywać wiedzę i doświadczenia, ogranicza błędy i skutki niepowodzeń życiowych. Przyjmowanie różnych punktów widzenia to podstawa zdobywania wiedzy, która połączona z krytycyzmem pozwala na kształtowanie własnego światopoglądu.
W świecie pełnym konfliktów istotna jest komunikacja międzyludzka oparta na dialogu, stąd ważna jest także postawa partnerska, życzliwość wzajemna nauczyciela i ucznia. Postawa taka znajduje zrozumienie w nurtach współczesnej pedagogiki występującej przeciw autorytaryzmowi, biurokratyzmowi, dyrektywom. 19
Reasumując te wszystkie poglądy i przemyślenia można stwierdzić, iż pedagogika humanistyczna spełnia swoją rolę w teraźniejszości i jest szansą dla przyszłości. Warunkiem jednak tak postawionego zagadnienia jest mądrość ludzi korzystających z wiedzy. Teoria i zbiór informacji nie wypełnią życia człowieka. Edukujemy się by wiedzieć, ale i by tworzyć. W związku z tym bardzo istotnym problemem współczesnej pedagogiki jest – pobudzenie do myślenia, autorefleksji, krytyki, mądrego kompromisu. Ciągłe stawianie pytań, rozwijanie ciekawości prowadzi do nieustannego określania siebie i swojego stosunku do szybko zmieniającej się rzeczywistości. Pozwoli to uczestniczyć pełniej w kulturze i lepiej przygotuje na przyszłość, która jest zawsze nieznana. Pomoże odkryć sens ludzkiego życia, kreować własny świat, tworzyć samego siebie. Nauczy współodpowiedzialności za własne kształcenie. Nawet, jeśli zdarzą się elementy zaburzeń czy nienormalności, buntu, złych wpływów lub regresji wychowawczej, należy odnaleźć drogę do człowieczeństwa, szukając w nim elementów dobra.

19Lippitz W., O fenomenologicznych przesłankach integralności teorii pedagogicznej, Pedagogiczne drogowskazy, red Juraś – Krawczyk B., Śliwerski B., OW IMPULS, Kraków 2000, s.95