Polskie koncepcje pedagogiki ogólnej

Omawiając różne koncepcje pedagogiki ogólnej przytoczę najpierw kilka określeń słownikowych wyjaśniających, czym owa pedagogika ogólna jest, jakimi zagadnieniami się zajmuje i jakie cele sobie stawia.
Według Leksykonu PWN pedagogika ogólna to „dział pedagogiki zajmujący się jej podstawami teoretycznymi. W skład zagadnień pedagogiki ogólnej wchodzą następujące kompleksy tematyczne: 1) współczesne kierunki i ideologie pedagogiczne; 2)filozofia wychowania; 3)aksjologia wychowania; 4) metodologiczne przesłanki pedagogiki; 5) antyczne podstawy wychowania i jego funkcje społeczne; 6) język pedagogiki i ustalenia terminologiczne; 7) tożsamość pedagogiki; 8) metateoria pedagogiki; 9) relacje między teorią i praktyką edukacyjną; 10) miejsce pedagogiki w kontekście przemian cywilizacyjnych”.
Według Encyklopedii PWN pedagogika ogólna to dział pedagogiki zajmujący się podstawami, strukturą i celami wychowania, metodologią badań pedagogicznych, analizą ogólnych doktryn pedagogicznych oraz filozoficznych, podstawami edukacji i wychowania.
Mimo uprawianej od dawna refleksji nad tożsamością pedagogiki ogólnej jako dziedziny dyskursu edukacyjnego status tej dyscypliny nie jest przez pedagogów polskich definitywnie i jednoznacznie określony. Koniec wieku XIX i wiek XX to czas rozwoju polskiej myśli pedagogicznej. Wielu pedagogów tworzyło w tym czasie swoje koncepcje, pod wieloma względami opierali je na tradycji, a pod innymi wykraczali poza jej ramy.
Jednym z takich pedagogów był Kazimierz Sośnicki (1883 – 1976). Pedagogika ogólna zdaniem tego autora, jest to teoria wychowania. Ma ona ustalić ideał wychowania i normy postępowania umożliwiające jego skuteczną realizację. Redaguje zasady tworzenia systemu pedagogicznego i jego normatywną koncepcję. Winna analizować naczelne idee wychowawcze i normatywne koncepcje systemów wychowawczych i uzasadniać ich racjonalność i możliwość ich praktycznej realizacji. W wyniku badań i analiz pedagogicznych winien powstać naukowy system pedagogiczny. Spełniałby on walory racjonalności i zgodności z naturą człowieka, umożliwiałby skuteczne kształtowanie osobowości dzieci i młodzieży. Pedagogika ogólna zdaniem Sośnickiego bada istotę wychowania, zagadnienie dziedziczności, cele wychowania, psychiczne podłoże celów wychowania, formalne strony celu wychowania, zasady i wartości oraz ich związki z wychowaniem, środki wychowania oraz osobowość wychowawcy. Do zadań pedagogiki ogólnej zalicza Sośnicki także porównawczą analizę systemów pedagogicznych. Charakterystyczne dla poglądów autora jest to, iż po pierwsze ogranicza zadania poznawcze pedagogiki ogólnej do opisu rzeczywistości; po drugie do zadań tej dyscypliny naukowej zaliczył dokonywanie analizy porównawczej systemów pedagogicznych, będące dziś przedmiotem badań pedagogiki porównawczej.
Przedmiotem jego badań i uogólnień były także zagadnienia takie jak:
pojęcie wychowania, przedmiot wychowania, psychiczna i fizyczna strona człowieka jako przedmiot wychowania, zagadnienie dziedziczenia organicznego i psychicznego, metody badań psychicznego podłoża wychowania, treści celów wychowania, zagadnienie końcowych i etapowych celów wychowania, związek celów wychowania z indywidualnością i z naturą człowieka, zagadnienia charakteru, zagadnienie wartości, aspekty psychologiczne i społeczne, zagadnienie środków wychowania oraz problem osobowości wychowawcy.
Drugim pedagogiem, którego koncepcje pedagogiki ogólnej tutaj przytoczę jest Zygmunt Mysłakowski (1890 – 1971).
Zdaniem Mysłakowskiego „pedagogika ogólna” jest tą częścią „pedagogiki”, która ma za zadanie wyodrębnić, zanalizować i opisać formy wychowania syntetycznie, w ich podstawowej strukturze. Do szczegółowych zadań autor zalicza takie czynności, jak: selekcjonowanie faktów, wyodrębnianie faktów istotnych, syntetyczne ujmowanie faktów znaczących, wykrycie funkcji, jaką wychowanie pełni w całokształcie życia społecznego, systematyzowanie wiadomości o wychowaniu i wyjaśnienie istoty, mechanizmów i prawidłowości procesu wychowania. Pedagogice ogólnej przypisuje on także zadania badawcze, które dziś realizuje socjologia wychowania. Mysłakowski twierdził, iż pedagogika ogólna jest podstawą teoretyczną dla opisu i analizy, a przede wszystkim wyjaśniania faktów, wykrytych przez pedagogiki specjalne – szczegółowe. Dostarczać ona powinna pedagogikom szczegółowym teoretycznych narzędzi umożliwiających systematyzowanie, problematyzowanie i interpretowanie zjawisk i procesów wychowawczych.
Ogólnie można stwierdzić, że według Zygmunta Mysłakowskiego naczelnym zadaniem pedagogiki ogólnej jest poszukiwanie uniwersalnych prawidłowości i formułowanie na ich podstawie uniwersalnych praw dotyczących wszystkich dziedzin wychowania.
Inna koncepcja pedagogiki ogólnej to koncepcja Bogdana Suchodolskiego (1903 – 1992), który ujmuje przedmiot badań i problematykę pedagogiki ogólnej rozwojowo, zarówno związku z praktyką wychowawczą szkoły i rodziny, jak i z rozwojem życia społecznego. Celem pedagogiki ogólnej jest kształcenie osobowości, przygotowanie do życia i powszechne kształcenie. Oryginalność poglądów B. Suchodolskiego na pedagogikę i jej zadania jako nauki polega na tym, iż rozpatruje on jej istotę i cele, jej rozwój i społeczne funkcjonowanie w ścisłym związku z procesami kształtowania się nowoczesnej cywilizacji, z rozwojem nauki, sztuki i techniki, z przeobrażeniami w dziedzinie ludzkiej pracy zawodowej. Istotę i zadania pedagogiki ogólnej ujmuje Suchodolski na tle rozwoju innych specjalistycznych, szczegółowych nauk pedagogicznych. Szczególną zasługą Profesora w kształtowaniu koncepcji pedagogiki ogólnej jest ukazanie jej związków z antropologią filozoficzną. Określenie istoty człowieka i czynników określających jego tożsamość, traktowanie pedagogiki jako nauki o człowieku, stanowi wielki i trwały wkład w rozwój antropologii filozoficznej, ukierunkowanej na problematykę edukacyjną.
Rozwój pedagogiki ogólnej jako podstawy wszystkich szczegółowych pedagogik uważa Suchodolski za cel nadrzędny. Uznając, że pedagogika ma badać i określać podstawy wychowania, wskazuje autor na konieczność uczestnictwa tej dyscypliny naukowej w wyjaśnianiu takich fundamentalnych zagadnień, jak istota i geneza wychowania, jego specyfika, prawidłowości rozwoju, jego rola w kształtowaniu osobowości człowieka i jego udział w kształtowaniu poziomu kultury i społeczeństwa. Do ważnych zadań badawczych i normotwórczych Suchodolski zalicza analizowanie i kreowanie celów wychowawczych uwzględniających zarówno prawa człowieka do samorealizacji, jak i społeczne potrzeby. Pedagogika ogólna ma także badać i analizować strukturę wychowania, jego składniki i ich wzajemne powiązania, związek wychowania umysłowego, społecznego, estetycznego i fizycznego, jego udział w rozwijaniu osobowości ludzi. Profesor wskazuje także na konieczność wypracowania przez pedagogikę ogólną założeń, koncepcji i zasad metodologii badań pedagogicznych, uwzględniających specyfikę przedmiotu badań, jakim jest wychowanie człowieka ( jego podmiotowy charakter, cele badawcze, tradycje, doświadczenia i style badawcze, aktywny charakter wiedzy pedagogicznej współkreującej przedmiot badań). W zakresie przedmiotu badań pedagogiki ogólnej mają także wchodzić te zagadnienia i dziedziny, które się jeszcze nie usamodzielniły. Wskazywać, więc będzie powstawanie nowych, ważnych i trudnych problemów wychowawczych, proponować ich zaklasyfikowanie do określonych nurtów myślenia pedagogicznego.
W ujęciu B. Suchodolskiego pedagogika ogólna jest, zatem nie tylko teorią ideałów wychowawczych, ale także teorią optymalizacji procesu wychowania i jego skutecznej realizacji.
Inna koncepcja omawianej pedagogiki to teoria Janusz Gniteckiego , który twierdzi, że pedagogika za główny cel przyjmuje tworzenie lepszego człowieka i lepszego świata a co za tym idzie wolności, równości i dobrobytu. Gnitecki wskazuje jednak, że tak ukierunkowana edukacja może stać się utopią. Pedagogika ogólna jako teoria krytyczna winna, zatem ukazywać realne możliwości wyboru takich ideałów, które mogą być w praktyce urzeczywistnione. Pedagogika ogólna winna, zatem odpowiadać na pytanie, jakie trzeba stworzyć warunki dla edukacji, aby możliwe było przygotowanie młodego pokolenia do realizacji ideałów kultury i człowieczeństwa.
Warunkiem uprawiania pedagogiki ogólnej zdaniem Gniteckiego jest refleksja krytyczna. Refleksja ta ma spełniać dwie funkcje: ma pomagać w demistyfikacji edukacji, odsłonięciu jej ukrytych wymiarów oraz ujawnieniu szkodliwych praktyk w wychowaniu szkolnym (przemoc, niszczenie indywidualności i samodzielności uczniów).
Przedstawicielem nurtu myślenia o pedagogice ogólnej jako źródle wiedzy podstawowej stanowiącej inspirację i układ odniesienia dla nauk szczegółowych jest Marian Nowak. Określa jej specyfikę i zadania w sposób następujący. Pedagogika ogólna powinna obejmować jak najpełniej fakty, zjawiska i okoliczności procesu wychowania, aby mogła ogarniać większość podstawowych problemów pedagogicznych, które analizuje z punktu widzenia antropologii i filozofii. Pedagogika ogólna bada, zatem podstawy wychowania i pedagogiki oraz wprowadza w poszczególne problemy i dyscypliny wiedzy pedagogicznej. Ma obowiązek analizowania procesu wychowania globalnego, ograniczonego i całościowego powinna ukazywać aksjologiczną strukturę i naturę wychowania oraz badać jej cele. Podstawowymi zadaniami pedagogiki ogólnej są:
1. Ukazanie podstawowych kategorii pedagogicznych umożliwiających badanie i analizowanie procesu wychowania.
2. Formułowanie kategorii pedagogicznych tak, aby mogły one odnosić się do konkretnych zdarzeń i sytuacji wychowawczych.
3. Wyjaśnienie sensu i znaczenia oraz przydatności kategorii pedagogicznych do analizowania sytuacji, problemów i zdarzeń wychowawczych.
Innym autorem – pedagogiem zajmującym się teorią pedagogiki ogólnej jest Joanna Rutkowiak. Pedagogika ogólna – pisze J. Rutkowiak – postrzegana przez pryzmat racjonalności parapinowej posiada status meritum, które sytuuje się w systemie pedagogiki jako nauki, właściwe na szczycie owego systemu. Określana mianem podstaw pedagogiki, wprowadzenia do pedagogiki, wstępu do pedagogiki, filozofii pedagogiki, zawiera wówczas treści wyjściowe niezbędne do scharakteryzowania pedagogiki jako nauki, czyli jej przedmiotu, zadań, metod badań, podstawowych pojęć i zagadnień. (...) Autorka sytuuje pedagogikę na pierwszym miejscu jako wiedzę wyjściową i podstawową dla innych dziedzin nazywanych przez nią „wtórnymi”.
Interesujące i cenne są uwagi J. Rutkowiak na temat pedagogiki ogólnej jako przedmiotu studiów akademickich, i możliwości ukazywania jej ogólności. Jeśli uznamy pedagogikę ogólną za zasadę pierwszą, to nauczanie może być, w oparciu o formowane przez nią prawa strukturalizowane, hierarchizowane i spójne.
Stosunek pedagogiki ogólnej do nauk szczegółowych według. Rutkowiak jest problemem nadal otwartym, ponieważ można ją uznawać za teoretyczną podstawę nauk szczegółowych, a także może być traktowana jako uogólnienie wyników badań subdyscyplin pedagogicznych. Przemyślenia autorki wnoszą nowe, cenne wartości do sposobu myślenia o edukacji i o uprawianiu nauk pedagogicznych
Autorka sygnalizuje, że szczytowe usytuowanie tejże pedagogiki w systemie nauk pedagogicznych jest kontrowersyjne i budzi wątpliwości, co do słuszności takiego jej ustawienia.
Inaczej problem pedagogiki ogólnej ujmuje Andrzej Tchorzewski. Wyodrębnia on trzy rodzaje obszarów problemowych, którymi winna się zajmować pedagogika ogólna, czyli metapedagogika. Pierwszym obszarem problemowym jest zagadnienie wychowania jako bytu społecznego. Drugim obszarem są zagadnienia metod poznania wychowania jako bytu społecznego. Trzecim obszarem refleksji jest metodologia. Metapedagogika ma także dostarczać dyscyplinom pedagogicznym założeń gwarantujących naukową poprawność w obszarze szczegółowych metodologii w obrębie konkretnych dyscyplin dążących do usamodzielnienia. Pedagogika ogólna, czyli metapedagogika, umożliwia naukom szczegółowym uprawianie badań naukowych ze świadomością uwarunkowań poznawczych o charakterze ideologicznym, teoretycznym i metodologicznym. Tchorzewski określa także w swojej koncepcji warunki, których spełnienie przyczynić się może do nadania naukowego charakteru pedagogice ogólnej. Są to następujące warunki:
1. Opis i krytyczna analiza zastanych nauk pedagogicznych oraz ideologii, doktryn i systemów wychowania.
2. Opis i krytyczna analiza typowych czynności uprawiania nauk pedagogicznych.
3. Ocena wartości tego, co jest rezultatem myślenia pedagogicznego o wychowaniu, czyli bycie społecznym, jak i o wychowaniu w kategorii zadania stanowiącego przedmiot badań pedagogicznych.
Jednym z istotnych warunków rozwoju pedagogiki ogólnej jest, zdaniem autora, rozwój myślenia poszukującego, globalnego, a jednocześnie alternatywnego, nadającego nowe znaczenie doświadczeniom wychowawczym i scalającym je w integralną całość.
Pedagogika systematyczna, pedagogika praktyczna, pedagogika teoretyczna, filozofia wychowania, pedagogika ogólna są to nazwy pedagogik, które Zygmunt Wiatrowski proponuje nazwać jako – nauki pedagogiczne. W związku z tym wyróżnia on podstawowe (np. pedagogika ogólna, historia oświaty) i szczegółowe (pedagogika przedszkolna) dyscypliny pedagogiczne. Z uwagi na duże „rozdrobnienie” pedagogiki można zdaniem autora mówić o dwóch znaczeniach nazwy pedagogika ogólna:
1. Znaczenie szerokie – to równoważnik tradycyjnie pojmowanej dyscypliny – pedagogika.
2. Znaczenie węższe – to równoważnik subdyscypliny w ramach nauk pedagogicznych
Według Zygmunta Wiatrowskiego podstawą dla rozwoju nauk pedagogicznych jest pedagogika ogólna. Winna ona badać i teoretycznie wyjaśniać następujące problemy: przedmiot nauk i badań pedagogicznych, podstawowy układ pojęć i twierdzeń oraz prawidłowości określające istotę działań pedagogicznych, zagadnień metodologicznych, kwestii przetwarzania informacji naukowych, zagadnień reprezentacji instytucjonalnej i personalnej.
Uniwersalne treści pedagogiki ogólnej mają być inspiracją dla rozwoju subdyscyplin pedagogicznych. Oznacza to, że pedagogika ogólna powinna w większym stopniu przyczyniać się do integracji nauk pedagogicznych oraz syntezy ich dorobku.
Roman Schulz w swojej koncepcji pedagogiki ogólnej za najważniejsze zadania tejże pedagogiki przedstawia:
1. Zadania autodefinicyjne, polegające na tworzeniu teorii światopoglądu, teorii ideologii myśli pedagogicznej; określenia istoty , własności oraz funkcji światopoglądów jako tworów kultury duchowej, a także istoty i własności dyskursu światopoglądowego jako specyficznej formy świadomości edukacyjnej społeczeństwa.
2. Zadania poznawcze, badawcze naukowe w dziedzinie podstaw światopoglądowych edukacji i pedagogiki. Sprowadzają się do ewidencjonowania, rejestrowania, opisu, analizy, systematyzacji, oceny, interpretacji dorobku światopoglądowego przeszłości lub współczesności.
3. Zadania rozwojowe, twórcze, w dziedzinie światopoglądowej, tzn. artykułowanie, wyrażanie, tworzenie, światopoglądów, ideologii edukacyjnych odpowiadających aktualnemu stadium rozwojowemu wychowania.
4. Zadania upowszechniająco –aplikacyjne.
5. Zadania dydaktyczne. Obejmujące przekazywanie w usystematyzowanej postaci, podstawowych, głównych, elementarnych składników dorobku światopoglądowego edukacji jako etap kształcenia.
Najważniejsze są oczywiście zadania rozwojowe, które muszą być podejmowane w każdym czasie i miejscu. Jeżeli brać pod uwagę tylko ten rodzaj aktywności uprawianej w ramach pedagogiki ogólnej, można powiedzieć, że jej celem jest udzielanie ogólnych, podstawowych odpowiedzi w kwestii istnienia oraz porządku edukacyjnego oraz w kwestii sposobów poznania tego porządku.

Bibliografia:
1. Kunowski S., Problematyka współczesnych systemów wychowawczych, Wyd. Impuls, Kraków 2000
2. Wołoszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku, Kielce 1998
3. Turos L., Pedagogika ogólna i jej subdyscypliny, Warszawa 1999
4. Śliwierski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Impuls, Kraków 1998