Zjawisko agresji u dzieci

Agresja to zachowanie i działanie zwrócone przeciwko innym osobom, przedmiotom, a nawet przeciwko sobie samemu. Może ona przyjmować formy fizyczne i psychiczne.
Agresja fizyczna przejawia się w fizycznym ataku na drugą osobę, jej własność. Najczęstszym jej przykładem jest kontakt fizyczny agresora i ofiary w postaci np. uderzeń, pchnięć, kopnięć, zadawania ran. Agresja fizyczna może mieć także charakter instrumentalny, gdy agresorskim zachowaniem chce osiągnąć jakiś cel. Za przykład może nam posłużyć sytuacja, w której przed sklepikiem szkolnym starsi uczniowie zabierają młodszym pieniądze, żeby sobie coś kupić.
Agresja psychiczna to izolowanie, wyśmiewanie, zastraszanie, przezywanie, ośmieszanie, obrzucanie wyzwiskami. Jej konsekwencją jest odrzucenie, poczucie zagrożenia, odrzucenie izolowanie drugiej osoby od grupy.
Studia nad agresją i przemocą wśród dzieci wskazują na to, jak ważny jest wpływ otoczenia na powstawanie zachowań agresywnych. Dzieje się tak wówczas, gdy:
* dzieci mają do czynienia z przemocą i agresją w rodzinie
* w rodzinie nie są w pełni realizowane role matki i ojca
Może to się wyrażać między innymi przez:
- negatywny i chłodny stosunek emocjonalny rodziców do dziecka- dzieci niechciane, traktowane gorzej niż rodzeństwo.
- brak wyraźnie wyznaczonych granic, których dziecku nie wolno przekraczać w zachowaniu wobec rodziców, rodzeństwa, innych dorosłych, rówieśników.
Dzieci powinny nauczyć się, że zachowanie skierowane do innych ludzi oraz ich samych nie powinno przekraczać pewnych granic. Jeżeli nauczą się stosowania przemocy i zachowania agresywnego jako metody na pozbycie się problemów, a dorośli w porę nie zareagują a nawet będą spoglądać pobłażliwie i akceptować działanie dziecka, poziom agresji wobec innych będzie prawdopodobnie wzrastał.
Warto tu jeszcze wspomnieć o innych powodach zachowań agresywnych u dzieci i młodzieży, i tak:
- różnego rodzaju używki, które obniżają kontrolę i ograniczają właściwą ocenę sytuacji, powodując wzrost zachowań agresywnych,
- pokazywanie w telewizji, grach komputerowych przemocy. Badania wskazują, że przemoc tam pokazywana tłumi wrażliwość w odbiorze realnego życia i uczy nierealistycznych zachowań.
Dzieci, które czują się bezpiecznie w swoich relacjach z rodzicami, są mniej agresywne i radzą sobie ze swoim emocjami. Otaczanie dziecka miłością i zainteresowaniem, powoduje zminimalizowanie agresji i wrogości wobec otoczenia. Ucieczka dziecka w świat agresji odbywa się wtedy, gdy się boją, są osamotnione, pełne rozterek lub maja silną potrzebę akceptacji, czy zwrócenia na siebie uwagi.

Jak rozpoznać agresję?
Agresja ma zawsze swoją przyczynę. Złość dzieci rodzi się wtedy, gdy:
-ich potrzeby nie są zaspokojone
-ich oczekiwania nie zostały spełnione
- a cele nie osiągnięte.
Trzeba liczyć się z tym, że do odreagowania problemów, może dojść na osobach lub przedmiotach nie związanych ze sprawą. Dzieje się tak, wtedy gdy niemożliwe jest uzewnętrznienie się agresji w stosunku do ludzi, którzy ją wyzwolili.
Do podstawowych potrzeb dzieci należy:
- bycie wartościowym człowiekiem,
- potrafienie czegoś,
- bycie akceptowanym,
- poczucie przynależności do grupy.
W okresie wczesnoszkolnym dziecko zaczyna wchodzić w szersze relacje społeczne. Dotąd otoczone najbliższymi osobami, było wspomagane w zdobywaniu doświadczeń a jego aktywność miała charakter spontaniczny. Szkolna społeczność wymaga już większej kontroli swojego zachowania i odpowiedzialności za czyny. Miejsce zabawy zastępuje nauka i praca.
Na tym etapie dziecko jest szczególnie otwarte na nowe informacje, ale nie potrafi w sposób krytyczny dokonać ich selekcji. Wkracza w życie zbiorowe klasy i pełni w niej określone role. Angażuje się w to co robi, ale nie potrafi dokonać oceny konsekwencji swoich czynów. Dziecko napotyka też na nowe dla siebie sytuacje i zadania. Nowe a więc trudne. Bezpośrednią reakcją na nie jest reakcja agresywna.
Repertuar zachowań o charakterze agresywnym jest u dzieci bardzo bogaty. W klasach początkowych przybiera różne formy. Typowymi działaniami są te skierowane przeciwko innej osobie i napastliwość słowna.

Agresja fizyczna
Wśród zachowań o charakterze agresji fizycznej najbardziej typowymi są bójki. Taka forma jest skutkiem prowokacji ze strony innych dzieci. Na ataki w postaci zaczepek słownych, przezwisk, wyśmiewania się, kilkuletnie dziecko reaguje w ten sam sposób. Nie kontroluje swoich reakcji a złość znajduje ujście w bójkach.
Chłopców cechuje wyższy poziom agresji, który bywa reakcją na atak innych dzieci. W mniejszym stopniu odczuwają opory przed agresją, a codzienne obserwacje pozwalają stwierdzić, ze chłopięca agresja znajduje większe przyzwolenie społeczne.
U dziewczynek tego rodzaju zachowania są znacznie częściej karane, a w konsekwencji hamowane. Mają one większą wrażliwość i empatię, co wpływa na ich kontakty z rówieśnikami.
Na rozwój zachowań agresywnych duży wpływ ma identyfikowanie się z określonym wzorem. Dziecko naśladuje zachowania osób dla niego ważnych, np. chłopcy powielają sposoby postępowania ojców. Istotną role odgrywa też wartość agresji. Rozładowanie napięcia, może przynieść ulgę. Dziecko przekonuje się, że takie zachowania uspokajają, co przyczyni się do ich powtarzania w każdej frustrującej sytuacji.

Agresja słowna
Obok agresji fizycznej występuje agresja słowna. Jest to powszechna forma agresji u młodszych dzieci. Przejawia się w formie wyzywania, przeklinania, krzyku, straszenia.
Ten rodzaj agresji miewa różne przyczyny. Gdy dziecko napotyka trudności, narasta w nim poczucie frustracji na skutek niemożności poradzenia sobie z problemem. Ponieważ jest wrażliwe na krytykę otoczenia, wszelkie uwagi, będą rodziły w nim gniew. Narastającą złość może wtedy wyładować za pomocą krzyku, przykrych dla otoczenia określeń.
Wśród zewnętrznych warunków wywołujących reakcje agresywne są przeszkody i niepowodzenia we własnym działaniu. Niemożność osiągnięcia zamierzonego celu i przeszkody na drodze działania dziecka, wywołują w nim wybuchy gniewu.
W obliczu trudnej dla dziecka sytuacji mogą pojawiać się dwie skrajne formy: rezygnacja lub podejmowanie prób dotąd, aż cel zostanie osiągnięty. Reakcją na czynniki uniemożliwiające realizację zadania jest odczuwanie niezadowolenia, złość, co jeszcze bardziej utrudnia działanie.
Innym sposobem reagowania na czynniki zakłócające działanie jest rezygnacja. Trudności te są przez część dzieci pokonywane przez wybór nowego celu. Negatywne emocje powstałe w wyniku niepowodzenia powodują, że podejmują one nowe czynności.
Wiele badań wskazuje, ze pod wpływem trudności dochodzi do zmian w zachowaniu człowieka. Z jednej strony zmiany te mogą podnieść aktywność jednostki, co w efekcie doprowadzi do likwidacji przeszkody i osiągnięcia celu. Z drugiej strony, pod wpływem trudności dochodzi do zmian destruktywnych w zachowaniu. Powodują one reakcje nieadekwatne do sytuacji, dezorganizują aktywność, przez co zmniejsza się prawdopodobieństwo osiągnięcia zamierzonego wyniku.
Jeszcze jednym typem reakcji na sytuację trudną jest reakcja, kiedy osoba koncentruje się na samej przeszkodzie. Wówczas osoba chcąca pokonać przeszkodę omija ją lub poddaje się jej. Przeszkoda w działaniu może motywować do skutecznego jej pokonania. Jednak częstsze są takie sposoby reagowania jak rezygnacja czy odwrócenie uwagi od porażki poprzez podjęcie innej aktywności. Każdy czynnik utrudniający realizację dążenia wywołuje negatywne emocje. Reakcje takie, zwłaszcza u dzieci będą niekontrolowane. Typową formą reagowania w takich okolicznościach będzie agresja.
Dzieci w wieku szkolnym powinny umieć opanować swoje reakcje agresywne. Zadaniem rodziców i nauczycieli jest hamowanie zachowań agresywnych i wykształcenie w nich umiejętności poszanowania innych i respektowanie interesów ogółu. Zwrócić należy także uwagę na unikanie okazji dostarczających dzieciom wzorów zachowań agresywnych a wszelkie kary ograniczyć do minimum. Karanie zachowań agresywnych poprzez gniew nie przynosi oczekiwanych rezultatów, gdyż wytwarza zwykle agresję u dziecka.

Literatura:
Grochulska J. „ Reedukacja dzieci agresywnych”, wyd. WSiP, Warszawa 1982.
Migała P, „Dlaczego uczeń staje się agresywny?”, wyd. Wydawnictwo ZNP, Kielce 2008.