Dlaczego warto filozofować w przedszkolu

„Nie lekceważmy naszych małych filozofów. Traktujmy poważnie: ich pytania, usiłowania, poglądy, uczucia. Okazujmy im szacunek, którego sami chcielibyśmy doświadczać, także z ich strony. Tak filozofując z dziećmi, ułatwiamy im rozwój świadomości, na mocy której mogą uczynić siebie i swoje działanie przedmiotem własnego myślenia. A co z tym się wiąże, mogą być co raz bardziej odpowiedzialne za własne życie”.
Eva Zoller


„Filozofowanie zalicza się do poznawczych aktywności intelektualnych, stanowi ono specyficzny rodzaj rozumowania. Każde rozumowanie przebiega między dwoma biegunami: pytaniem i odpowiedzią i polega na rozwiązywaniu problemów. Z tego powodu rozumowanie nazywa się również myśleniem problemowym lub pytajnym, a jako takie ściśle wiąże się z myśleniem twórczym”. Powyższym cytatem można by scharakteryzować umysł małego dziecka, czyż nie poznaje ono świata bezpretensjonalnie, kreatywnie, a co najważniejsze powielając sformułowanie autora pytajnie? Czyż myślenia dzieci nie cechuje spontaniczność, oryginalność brak balastu i naleciałości zdobywanej mozolnie książkowej wiedzy czy racjonalistycznego oglądu rzeczywistości? Jest to jego naturalna pozycja wyjściowa, która pielęgnowana zaowocować może kreatywną elastycznością umysłu otwartego nawet na irracjonalne paradoksy myślowe. Dziecko nie rodzi się filozofem, ale rodzi się z predyspozycjami do filozofowania. „Filozofowanie z dziećmi zakłada, że już dzieci (a nie dopiero dorośli) zdolne są poruszać się w świecie myśli, i że orientacja w tym świecie jest im potrzebna właśnie dlatego, że nie są w pełni umysłowo ukształtowane, i nie przybyły z raju utraconego z misją zbawienia nas, dorosłych. Przeciwnie, dzieci są tutaj zdane na pomoc dorosłych, i na odwrót: dorośli muszą podjąć wyzwanie rzucone im przez filozofujące dzieci. Nade wszystko bowiem dorośli muszą przełamać stereotypy w swoich głowach i na nowo przeorientować swoje myślenie: filozofujące dzieci mogą im w tym wydatnie pomóc”.
Refleksje filozoficzne dla dzieci w wieku przedszkolnym są swoistą próbą przedstawienia innowacyjnej propozycji edukacyjnej umożliwiającej najmłodszym inicjację samodzielnego, twórczego, krytycznego myślenia oraz rozwijania umiejętności kreowania pytań, wnioskowań czy logicznego poszukiwania często abstrakcyjnych problematycznych rozwiązań. Nie jest historiozoficznym szkicem nurtów i poglądów, ale kreatywną dyskusją ocierającą się o sztukę filozoficznej argumentacji. Punktem wyjścia dziecięcych refleksji filozoficznych jest pytanie, które swoją genezę może mieć w zdziwieniu jak u Platona, lub wątpieniu w ślad za Kartezjuszem. Scio me nihil scire, sokratejskie wiem, że nic nie wiem wprowadza dzieci na ścieżkę przygody z filozofią poruszającą szereg zagadnień natury: epistemologicznej, etycznej, metafizycznej, estetycznej czy antropologicznej. Zabawa umysłem, językiem, słowem może mieć swoje odzwierciedlenie w postaci ekspresji plastycznych, tanecznych, a nawet przy wykorzystaniu form konstrukcyjnych - (metoda lego- logos) tak by w wielu aspektach i na wielu poziomach rozbudzić samodzielność i twórczość umysłu małego dziecka.

CELE
Doskonalenie umiejętności myślowo – językowych:
· formułowanie pytań i problemów,
· uzasadnianie,
· wyjaśnianie,
· próba definiowania i wnioskowania,
· posługiwanie się przykładami,

Wgląd we własne procesy poznawcze
·rozwijanie u dziecka umiejętności wglądu we własne procesy poznawcze w celu ich doskonalenia i wzbogacania, np. wykrywanie błędów w rozumowaniach i porównywanie różnych stylów myślenia

Samodzielność myślenia
·zdobywanie umiejętności wydawania samodzielnych i przemyślanych sądów,

Efektywna komunikacja
·rozwijanie umiejętności komunikacji, rozumianej jako umiejętność jasnego wypowiadania się, słuchania innych i ustosunkowywania się do ich wypowiedzi

Współpraca w grupie
·kształtowanie umiejętności współpracy w grupie, dialogu, tolerancji i otwartości

Wrażliwość
·rozwijanie wrażliwości społecznej, moralnej i estetycznej

Refleksje filozoficzne pozostają zgodne z celami wychowania przedszkolnego zawartego w nowej podstawie programowej (w nawiązaniu do poniższych celów):

1.Wspomaganie dzieci w rozwijaniu uzdolnień oraz kształtowanie czynności intelektualnych potrzebnych im w codziennych sytuacjach i w dalszej edukacji.

2.Budowanie systemu wartości, w tym wychowywanie dzieci tak, żeby lepiej orientowały się w tym, co jest dobre, a co złe.

3.Kształtowanie u dzieci odporności emocjonalnej koniecznej do racjonalnego radzenia sobie w nowych i trudnych sytuacjach, w tym także do łagodnego znoszenia stresów i porażek.

4.Rozwijanie u dzieci umiejętności społecznych, które są niezbędne w poprawnych relacjach z innymi dziećmi i z dorosłymi.

5.Budowanie dziecięcej wiedzy o świecie społecznym, przyrodniczym, technicznym oraz rozwijanie umiejętności prezentowania swoich przemyśleń w sposób zrozumiały dla innych.

6.Wprowadzenie dzieci w świat wartości estetycznych i rozwijanie umiejętności wypowiadania się poprzez małe formy teatralne oraz sztuki plastyczne.


PRZYKŁADOWE REFLEKSJE FILOZOFICZNE

1.Filozofia

Czym jest filozofia? Co to jest myśl? Skąd biorą się w naszych głowach pytania? Jak rozmawiać na argumenty? Na te wszystkie pytania dzieci będą poszukiwały odpowiedzi w oparciu o koncepcje ojca dialogu i kreatywnej dyskusji Sokratesa. Podczas zajęć grupowych tworząc wspólny plakat teraźniejszego filozofa w praktyczny sposób wykorzystać będą mogły przedstawiony wstęp do sztuki argumentacji. Wprowadzona zostanie także postać Kartezjusza i jego eksperyment myślowy „ jak wyglądałby świat beze mnie”.

Cele , dziecko:
·Wie skąd pochodzi o co oznacza termin filozofia
·Zna główne pytania trapiące starożytnych filozofów
·Wie co to jest myśl, rozum, argument
·Zapoznane zostało z postacią Sokratesa, Kartezjusza
·Wspólnie z grupą tworzy portret filozofa wykorzystując przy tym „sztukę argumentacji”

2.Skąd pochodzi świat?

Czym jest i ile lat liczy nasz Wszechświat? Co to był wielki wybuch? Komu zależało na powstaniu świata? I czy świat może przestać istnieć? Mali naukowcy zmierzą się z tym trudnym tematem eksperymentując na balonach, plastelinie i gotując magiczną kosmiczną zupę. Zetkną się z różnymi religiami w których jest mowa o stworzeniu świata przez Boga. Namalują swój własny świat, swój świat wymarzony dzięki czemu zobaczą, iż pojęcie świat może mieć wiele interpretacji.

Cele, dziecko:
·Poznało teorię wielkiego wybuchu oraz początek powstania świata
·Przy użyciu eksponatów zbudowało oparty na pierwowzorze swój własny układ słoneczny
·Ugotowało zupę (gwiazdy, droga mleczna, planety, ) z której grupowo stworzyło własne wizje kosmosu
·Wie jakie są najliczniejsze religie świata
·Potrafi sprecyzować co w jego świecie jest dla niego najważniejsze

3.Czym jest życie?

Podczas zajęć dzieci zastanawiają się, dyskutują nad samą definicją życia, jego atrybutami, które rozróżniają byty ożywione od czystej materii. Pytamy czy, życie można zmierzyć? Skąd wiemy, że żyjemy? Mierzymy się z interpretacją koncepcji świętego Augustyna nawiązującą do trzech czasów (przeszłość, teraźniejszość, przyszłość) jednocześnie uzmysławiając sobie jak znaczącą rolę w rozwoju osobowości ma pamięć i przechowywane w niej wspomnienia. Dzieci starają się stworzyć własne wizje i wizualne koncepcje pamięci – prace plastyczne. Dzięki krótkiej wzmiance dotyczącej koncepcji duszy Arystotelesa (rozszerzenie wątku na zajęciach dotyczących duszy) dzieci zapoznane zostają z różnoraką percepcją świata jaką są ludzkie zmysły.
Cele, dziecko:

·Podaje własną definicję życia
·Określa symptomy świadczące o tym, że ktoś żyje lub nie
·Potrafi wytłumaczyć sformułowania przeszłość, teraźniejszość, przyszłość (poznaje koncepcję trzech czasów św. Augustyna)
·Zaznajomione zostaje z filozofią Arystotelesa dotyczącą duszy
·Potrafi wymienić i określić sposoby percepcji świata zmysł: wzroku, słuchu, węchu, smaku, dotyku
·Wizualnie przedstawia swoją wizję pamięci

4.Kim jest człowiek?

Kim jest człowiek? Czy trzeba myśleć, żeby być człowiekiem? Co odróżnia nas od zwierząt? To tylko kilka pytań na które powyższe zajęcia starały się odpowiedzieć. Skąd jesteśmy? Po co nam sztuka? Dzieci poprzez szereg ułatwiających myślową inspirację ilustracji przeniosą się w świat prehistorii, po to by samemu zostawić odcisk ostrzeżenia, podziwu, pozdrowienia na kamieniu, tak jak robili to nasi prehistoryczni przodkowie. Zastanowią się nad potrzebą szacunku i opieki, którą jesteśmy zobowiązani otoczyć zwierzęta zarówno te domowe jak i te dzikie oraz nad konsekwencjami jej braku.

Cele, dziecko:

·Potrafi określić podobieństwa i różnice występujące między człowiekiem a innymi zwierzętami
·Zna genezę pochodzenia człowieka (teoria ewolucji)
·Zapoznało się z prehistorycznymi malowidłami ściennymi
·Tworzy malowidło kamienne
·Zapoznało się z osobą naukowca Erazma z Rotterdamu i jego filozofią myślenia

5.Kim jestem?

Jak pogodzić naszą wyjątkowość z faktem, że wszyscy jesteśmy do siebie podobni? Czy składamy się tylko z czystej materii? Co oznacza, że mam talent i co to jest charakter? Dzięki szeregom zabaw i ćwiczeń dzieci uzmysławiają sobie jak bardzo różnią się od siebie i jak wiele jednocześnie ich wszystkich ze sobą łączy. Segregując rzeczy materialne zobaczą, że pozostaje w nich coś jeszcze, co wpływa na to, że są właśnie tym kim są. Postarają się stworzyć własne „portrety wyjątkowości”, po czym plansza do gry w wyjątkowość sprawi, że każdy usłyszy od reszty grupy co sprawia, że jest on w ich oczach niepowtarzalny i ważny.

Cele, dziecko:

·Rozumie na czym polega fakt, iż każdy człowiek jest wyjątkowy
·Potrafi wskazać własne cechy wspólne z dziećmi z grupy
·Potrafi pogrupować elementy związane z rzeczami zewnętrznymi, cechami wyglądu, rzeczami niematerialnymi (talenty, uczucia, emocje)
·Zna obowiązujące na zajęciach zwroty grzecznościowe, zna ich rangę i znaczenie
·Wie, co oznacza szacunek
·Stara się odnaleźć w innych dzieciach cechy niepowtarzalne i pozytywne

6.Czym jest sumienie?

Dzieci wkroczą w metafizyczny świat moralności, zapytamy skąd wiemy, że robienie pewnych rzeczy jest dobre lub złe. Czy można wyćwiczyć w sobie dobre cechy? Poznają filozofię rozumu moralnego Immanuela Kanta i nad – ja Zygmunta Freuda wizualnie przedstawiając własną spiżarnie swojego sumienia.

Cele, dziecko:

·Poznaje sformułowanie sumienie, moralność
·Wie jakie zasady obowiązują w przedszkolnej grupie na zajęciach filozofii i dlaczego
·Poznają filozofię Imannuela Kanta i Zygmunta Freuda
·Tworzą własny portret swojego sumienia
·Odgrywają scenki w których przekazują pozytywny wydźwięk istnienia sumienia

7.Czym jest słowo?

Jakie rolę w naszym życiu odgrywa język? W jaki sposób ze sobą rozmawiamy? Czy drzewo byłoby drzewem gdybyśmy nazywali je innym słowem niż drzewo? Dzieci dowiedzą się o istnieniu różnego rodzaju języka np. języka narodowego, fachowego, potocznego. Zapoznają się ze światem sztuki i jego specyficznym przekazem. Przy użyciu form plastycznych zinterpretują wylosowaną filozoficzną sentencję, która w efekcie zostanie zinterpretowana przez resztę grupy.

Cele, dziecko:

·Potrafi wymienić sytuację w której użycie języka nie umożliwia przekazu myśli, wiadomości
·Potrafi określić różnorodne sposoby wykorzystania języka – formy rozmowy
·Zastanowi się czy znaczenie słowa drzewo jest ściśle związane z jego cechami charakterystycznymi
·Poznało rodzaje języka i okoliczności jego użycia
·Określa znaczenie terminu sztuka
·Plastycznie interpretuje proste filozoficzne sentencje
·Potrafi uściślić, opowiedzieć o swojej pracy i wysłuchać interpretacji grupy

8.Czy istnieje przeznaczenie?

Dzieci przypomną sobie postać Arystotelesa, tym razem zetkną się z nim przy okazji omawiania zjawiska przypadku. Przystępne opowiadanie podkreślające łańcuszkowy splot szeregu tzw. ”zbiegów okoliczności” w efekcie końcowym wskaże dzieciom istnienie zjawiska przeznaczenia. Przeznaczenia nie pojmowanego w aspekcie metafizycznym lecz losowym. Czy gdyby tata nie spotkał mamy ja pojawiłbym się na świecie? Co to jest samosprawdzająca się przepowiednia? Czy jesteśmy wolnym ludźmi, czy wszystko to co czynimy jest już wcześniej przez kogoś zaplanowane? Na te pytania przy wykorzystaniu humorystycznych opowiadań i zabaw dzieci będą starały się odpowiedzieć samodzielnie.

Cele, dziecko:

·Zapoznane zostało z koncepcją przypadku u Arystotelesa
·Podczas czytanego przez nauczyciela opowiadania starało się brał czynny udział w formułowaniu jego zakończenia
·Wie co to jest samosprawdzająca się przepowiednia
·Przypomina sobie zaznajomiony już termin argument i wykorzystuje „sztukę argumentacji” w sporze o losy wygranej lub przegranej jego drużyny – przeznaczenie czy przypadek?

9.Eksperyment z prawdą

Dla filozofa wiedza powiązana musi być z prawdą, ale skąd wiem, że w to co wierzymy jest prawdą w rzeczywistości? Dzieci poznają różnicę miedzy wiedzą, a wiarą. Czym jest filozoficzna nieufność Kartezjusza? Co znaczy sławetne „myślę więc jestem”. Czy zmysły mogą nas oszukać? Na te wszystkie pytania odpowiemy przy wykorzystaniu eksperymentów z wodą oraz szeregu ilustracji dających kilka różnych interpretacji tego co widzimy. Postaramy się odpowiedzieć na pytanie czy gdy w lesie przewraca się drzewo, a nikogo tam nie ma, to czy je słychać?

Cele, dziecko:
·Zapoznało się ze znaczeniem sformułowania prawda
·Podało swój przykład sytuacji w której prawda okazała się być fałszem
·Wie co nazywamy wiarą w coś...
·Zapoznało się z filozoficzną wykładnią Kartezjusza związaną z kreatywną nieufnością
·Poznało przykłady na podchwytliwe złudzenia zmysłów, obrazy, grafiki, rysunki
·Wzięło udział w eksperymencie z wodą i jej różną temperaturą
·Potrafi argumentować swoje zdanie dotyczące zagadki „w lesie”

10.Eksperyment z wiecznością

Dzieci przypominają sobie sytuacje w których 5 minut trwało bardzo długo i takie w których minęło niepostrzeżenie. Nawiązują do poznanej już koncepcji trzech czasów św. Augustyna i starają się odpowiedzieć na pytania, który z nich jest najbardziej prawdziwy i dlaczego. Zapytamy czym jest czas sam w sobie i skąd wiemy, że w ogóle istnieje. Zastanowimy się czy nieskończoności jest mniej gdy się ją podzieli.

Cele, dziecko:

·Potrafi zauważyć różne odczucie upływu czasu
·Wie ile godzin liczy doba, ile minut ma w sobie godzina, ile sekund minuta
·Wie co to jest przeszłość, teraźniejszość, przyszłość
·Przeprowadziło eksperyment ze wstęg a Mobiusa

11.Czym są sny?

Czym jest sen? Skąd się biorą? Po co nam sny? Czy zwierzęta także je mają ? Opowiemy o naszych najpiękniejszych snach, namalujemy je i stworzymy grupowy magiczny sennik pięknych snów. Dowiemy się o czym śniła Alicja z krainy czarów i co to znaczy mieć proroczy sen. Zajęcia będą inspiracją do marzeń i chętnego wieczornego przytulania główki do poduszki.

Cele, dziecko:

·Wie co to jest sen i jakie występują fazy snu
·Stworzyło obraz swojego najpiękniejszego snu
·Zapoznało się z fragmentami bajki Alicja w krainie czarów
·Zna i potrafi wytłumaczyć sformułowanie sen proroczy

METODY

Gry dyskusyjne – nadają element pewnego rodzaju argumentacyjnego współzawodnictwa. Celem metody dyskusyjnej jest przede wszystkim wyeksponowanie takich umiejętności jak:
·precyzyjnego formułowania własnych myśli
·doboru argumentacji
·kreatywnego myślenia, twórczego rozwiązywania problemów
·aktywnego słuchania
·kultury dyskusji
·kształtowanie postawy tolerancji
·kształtowanie postawy szacunku dla prawdy

Gry dydaktyczne – celem podstawowym stawianym wszystkim metodom wchodzącym w skład gier dydaktycznych jest stymulacja twórczych sposobów myślenia oraz zachowania. W. Okoń określa gry i zabawy jako działania:
·wykonywane dla przyjemności
·umożliwiające realizację celów, które są nieosiągalne w zwykłej rzeczywistości
·czerpiące treść z życia społecznego
·uporządkowane według właściwych sobie reguł

Metoda lego – logos – „ adaptuje zdolność do zabawy dziecka do nauczania filozofii i filozofowania sensu stricto. Punktem wyjścia jest lektura klasyczna tekstów filozoficznych, które następnie zostają przedstawione w formie budowli. Dokładna analiza budowli i ich porównywanie z tekstami pozwalają uczniom głębiej rozumieć mawiane teksty, a także stworzyć samodzielne filozoficzne i artystyczne interpretacje tychże tekstów”.

Metoda „myślenie na scenie”- polega na połączeniu dwu metod Lipmanowskiej metody dociekań filozoficznych oraz metody dramy. Metoda dociekań pozwala każdemu w indywidualny i bezpieczny sposób ukazywać swój sposób myślenia bez obawy krytyki i odrzucenia. Bardzo ważnym warunkiem jest dobrowolny udział w zajęciach. Natomiast drama „ w klasycznym ujęciu angielskiego teoretyka Briana Waya stanowi doskonałą metodę pracy nad rozwojem osobowości wychowanka i usytuowaniem go w świecie przy założeniu, że człowiek i świat tworzą jednolity, integralny system. Stwarzając szanse na uaktywnienie wszystkich aspektów osobowości, działa skuteczniej i wszechstronniej od innych metod”. Podstawowym jej celem jest realizacja ideałów samowychowania i samorozwoju.
Nadrzędną zasadą myślenia na scenie jest wspólne, równoczesne działanie wszystkich biorących udział w zajęciach dzieci, każde z nich odgrywa jakąś rolę.
Tę właśnie rolę traktuje się jako przyjęcie punktu widzenia danej postaci ucząc dzieci pewnej improwizacji, empatii czy ekspresji. Przeprowadzane podczas zajęć sytuacje dramowe:
·angażują w bezpośredni i wieloaspektowy sposób ( poprzez zmysły, wyobraźnię, ciało, mowę, ęmocje) uczestników i dzięki temu wzmacniają w nich motywację do podejmowania działań sprawiających trudność
·dzięki działaniu w fikcyjnej rzeczywistości i odgrywaniu odpowiednich sytuacji umożliwiają umożliwiają zauważenie i doświadczenie problemu
·umożliwiają poprzez doświadczenie poznanie punktu widzenia innego niż własny
·umożliwiają bezpieczne wypróbowanie własnych postaw wobec problemu

Mapa mentalna – po raz pierwszy metodę mapy zastosował Tony Buzan, polega ona na wizualnym rozwiązywaniu problemów i opracowaniu zagadnień merytorycznych. W edukacyjnej pracy z dzieckiem przedszkolnym tekst pisany najlepiej zastąpić wizualizacją obrazkową, tak by dziecko w przystępny sposób utrwalić i usystematyzować mogło przekazywaną na zajęciach wiedzę oraz związane z nią wnioski i spostrzeżenia. Szkic powyższej mapy powinien wyglądać następująco: na pozycji centralnej znajduje się jądro główna treść problemu, dookoła niego zapisane zostają pojęcia, kwestie powiązane z tematem w bliższy lub dalszy sposób. Szkic uzupełniany zostaje o linie, symbole, znaki.
Uzasadnienie stosowania:
·informacje są krótkie, co ułatwia dostrzeganie i budowanie związków pomiędzy pojęciami
·słowa (obrazki) klucze działają na wyobraźnię uruchamiając ciąg skojarzeń
·praca stymuluje aktywność intelektualną i inspiruje
·oszczędność czasu
·możliwość rozbudowania mapy na kolejnych zajęciach
·silnie angażuje dzieci dlatego ma w pewnym stopniu wymiar indywidualny

KSIĄŻKOWE INSPIRACJE
· O snach, S. Baussier
· Szczęście według Niny, O. Brenifier, Iris de Mouy
· Prawda według Niny, O. Brenifier, Iris de Mouy
· Wielka księga młodego filozofa, P. Ekberg, S. Nordqvist
· Jak długo trwa wieczność? J. Knop
· Filozofowie dla dzieci, S. Boizard
· Mała książka o życiu, P. Stalfelt
· Dobry potwór nie jest zły, A. Onichimowska
· Filozofia edukacja interaktywna, A. Pobojewska
· Nic, M. Mariacka - Czernik